بحرین سرزمین مروارید ها 1 (مقاله)

فصلنامه اندیشه تقریب شماره 26

فصلنامه	اندیشه تقریب
اطلاعات نشر	سال هفتم، شماره بیست و ششم، بهار، 1390.
عنوان مقاله	بحرین (سرزمین مروارید)
تعداد صفحات	20
بخش	سرزمین‌های جهان اسلام
نویسنده	عزّالدین رضانژاد امیردهی
زبان	فارسی

بحرین (سرزمین مروارید) عنوان مقاله‌‌ای است از بخش سرزمین‌های جهان اسلام در فصلنامه اندیشه تقریب که به قلم عزّالدین رضانژاد امیردهی و به اهتمام مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی تدوین و منتشر شده است. این مقاله در سال هفتم، شماره بیست و ششم، فصل بهار، 1390 منتشر شده است.

چکیده

کشور کوچک بحرین تاریخ دیرینه‌ای دارد. موقعیت جغرافیایی، وسعت و محدودۀ آن، نام جغرافیایی و نام‌های دیگر آن در طول تاریخ، جغرافیای طبیعی، شهرها، بنادر و جزایر مهم، پیشینۀ تاریخی تشکیل جمعیت، اقوام و نژادها و روابط آنها، و زبان و خط و تاریخچه بحرین از زمان پذیرش اسلام تا استقلال این کشور، از جمله عناوین و مباحثی‌ است که در این مقاله به آنها پرداخته شده است. بحث مهم دیگر، اهمیت استراتژیک بحرین در منطقه و ورود استعمارگران، به ویژه انگلیس و آمریکا، به آن کشور و اشغال این سرزمین و بالاخره ایجاد پایگاه نظامی در آن می‌باشد. بحرین خاستگاه مبارزات و جنبش‌هایی بوده که در بخش دیگری از مقاله به آن پرداخته می‌شود.

واژگان کلیدی: بحرین، خلیج فارس، سرزمین مروارید، اهمیت استراتژیک بحرین، پایگاه نظامی آمریکا.

مقدمه

کشور کوچک بحرین تاریخ دیرینه‌ای دارد. زندگی در این منطقه با وجود مشکلات مختلف، از گذشته‌های دور مورد توجه بوده است. پس از ظهور اسلام، ساکنان بحرین با سرعتی قابل تحسین، دین اسلام را انتخاب کردند. آن‌چه که در پی می‌آید، مجموعه‌‌ای از اطلاعات گذشته و دورۀ معاصر را به اختصار گزارش می‌کند.

موقعیت جغرافیایی

الف) بحرین در خلیج فارس

خلیج فارس از نظر زمین‌شناسی در نتیجۀ انفعالات اواخر دوران سوم زمین‌شناسی که سبب پیدایش سلسله جبال زاگرس و رشته‌های جنوبی ایران گردید، به وجود آمده، و قبل از این دوره به صورت زبانۀ باریکی بوده است. در همین دوران بر اثر پیدایش جبال زاگرس در غرب فلات ایران و فرو رفتگی جنوب فلات ایران، آب اقیانوس هند از طریق خلیج عمان به طرف غرب آمده و خلیج فارس را ایجاد کرده است. در نتیجۀ ایجاد چین‌خوردگی و به وجود آمدن طاقدیس‌ها و ناودیس‌ها و رسوبات و مواد آلی ته دریا و بسیاری عوامل دیگر، ذخایر بزرگی از نفت در کف خلیج فارس و حواشی و جزایر آن از جمله جزایر بحرین به وجود آمده است. به‌طور کلی جزایر بحرین از نظر ساختمانی دنبالۀ فلات ایران بوده که از زیر آب‌های خلیج فارس نمایان شده است. به این ترتیب، بحرین به صورت مجمع‌الجزایری در نیمکره شمالی و شرقی، در جنوب غربی قاره آسیا و جنوب خلیج فارس واقع شده است و در سمت راست آن در فاصله 27 کیلومتری، کشور امیرنشین قطر و در سمت مغرب آن در فاصلۀ 24 کیلومتری، عربستان سعودی و در شمال آن با فاصلۀ نسبتاً دوری، ایران قرار دارد. نزدیک‌ترین شهر ایران به بحرین بندر بوشهر است که تا لنگرگاه بحرین 361 کیلومتر فاصله دارد.

ب) وسعت و محدودۀ جغرافیایی

مجمع‌الجزایر بحرین با وسعت 26/695 کیلومتر مربع از 35 جزیرۀ بزرگ و کوچک تشکیل شده که بین 5/25 درجه و 5/26 درجۀ عرض شمالی و 50 درجه و 52 درجۀ طول شرقی واقع شده است. تفاوتی که در برخی منابع در مورد مساحت و تعداد جزایر بحرین مشاهده می‌شود به علت وجود برخی جزایر مرجانی و غیرمسکونی است که هنگام جزر آب کاملاً نمایان بوده و هنگام مد در آب غوطه‌ور است. بزرگ‌ترین جزیره در این مجمع‌الجزایر، جزیره بحرین (جزیره منامه) است که گاهی «اوال» خوانده می‌شود و در قدیم نیز به «تیلوس» معروف بوده است. طول این جزیره از شمال به جنوب 50 کیلومتر (30 مایل) و عرض آن بین 13 و 25 کیلومتر (15ـ8 مایل) است و شهر منامه پایتخت بحرین در همین جزیره واقع شده است. در انتهای جنوبی جزیره، دماغه‌ای به نام «رأس البر» وجود دارد. این جزایر در قسمت جنوب، ماسه‌ای و هموار، در قسمت‌های مرکزی، بیابانی و لم‌یزرع و در قسمت شمال، آباد و حاصل‌خیز است. بحرین فاقد مرز زمینی است و تنها با احداث پلی که این کشور را به عربستان سعودی متصل می‌کند، توانسته است از طریق زمینی با کشور دیگری مرتبط شود، در حالی که خط ساحلی آن به طول 161 کیلومتر است. از لحاظ وسعت، بحرین 112 برابر از ابوظبی، 17 برابر از قطر و 7 برابر از دوبی کوچک‌تر است. بحرین عمدتاً سرزمینی بیابانی و شوره‌زار است و بیشتر هموار و خالی از کوهستان می‌باشد.

ج) نام جغرافیایی بحرین

بحرین در دوره‌های مختلف، به محدوده‌های مختلف جغرافیایی اطلاق می‌شده است. نام جغرافیایی بحرین تا قرن ششم هجری به ناحیه‌ای اطلاق می‌گردید که از طرف جنوب بصره تا حدود عمان کشیده می‌شد. ناحیۀ هجر (Hejar) در دوره ساسانی اهمیت فراوان داشت. تا زمان استیلای قرامطه (از فرقه آشوبگر و تندرو اسماعیلیه) در اوایل قرن چهارم هجری، شهر هجر، مرکز اصلی سرزمین بحرین بود ولی از دورۀ ابوطاهر حسن بن سعید گناوه‌ای، پیشوای قرمطیان خلیج فارس، نام الحساء جای‌گزین نام هجر شد. بحرین که نام آن تا قرن ششم هجری در کتاب‌های تاریخ و جغرافیای فارسی و عربی آورده شده است، عبارت از دو ولایت «بنیاد اردشیر» و «هجر» بود و مجمع‌الجزایر امروزی نام دیگری داشت. بنابر حوادث مربوط به بحرین و وقایع صدر اسلام که در کتاب‌های قدیم ذکر شده است، بحرین غالباً به آن قسمت از قلمرو باستان ایران ارتباط داشته که دو مرزبانی «هجر» و «بنیاد اردشیر» را تشکیل می‌داده است.

د) نام‌های بحرین

با توجه به پیشینۀ تاریخی سرزمین بحرین، نام‌های مختلفی برای آن ثبت شده است. بحرین در داستان‌های سومری‌ها که به این جزیره رفت و آمد داشتند به نام «سرزمین زندگی» ـ به دلیل وجود آب و زراعت ـ معروف بوده است. هم‌چنین اسامی مختلفی از جمله «عروس خلیج فارس»، «مروارید خلیج فارس» و «بارانداز خلیج فارس» بر این جزیره اطلاق می‌شده است و نیز این سرزمین نزد اقوام باستان به «دلمون باتیلوس و یاتیرس» موسوم بوده است. (سیف افجه‌ای، 1381، ص2). در وجه تسمیۀ بحرین، نظرات گوناگونی عنوان شده است؛ برخی وجه تسمیۀ آن را مربوط به واقع شدن این ناحیه در میانۀ دو رود «محلّم» و «عین الجریب» در شمال و جنوب دانسته‌اند که البته امروزه از آنها اثری نیست. بعضی دیگر وجه تسمیۀ بحرین را وضع طبیعی و بارندگی دانسته‌اند و معتقدند این سرزمین حد فاصل دریای شور خلیج فارس و آب شیرین بارانی است که در برخی نواحی این کشور جمع می‌شود. عده‌ای دیگر گفته‌اند حدود جنوبی این سرزمین تا سواحل دریای عمان و حضرموت امتداد داشته و این زبانۀ خاکی که میان دو دریای خلیج فارس و دریای عمان قرار داشته، به دو دریا منسوب می‌باشد و از این رو، به بحران یا بحرین موسوم شده است. هم‌چنین برخی دیگر از محققان گفته‌اند «بحران» (اصل بحرین) مثنّای بحر نیست، بلکه اسم منسوب به بحر است؛ از این رو، «ان» پسوند نسبت است نه تثنیه که در زبان‌های فارسی، عربی و سریانی رواج دارد. بنابراین، لفظ بحران به معنای بحری و دریایی است و وجود مناطقی به نام عبادان، قبان، داران و نظایر آن که در این ناحیه‌ بوده و معنای نسبت را افاده می‌کنند، این استنباط را تأیید می‌نماید. (بحرانی، 1381، ص20ـ21).

هـ) جغرافیای طبیعی

بحرین از نظر طبیعی به سه بخش متمایز تقسیم می‌شود: 1. بخش حاصل‌خیز شمالی: از ابتدای کناره‌های شمالی جزیره تا مسافت نسبتاً زیادی کشیده شده است. پهنای این بخش گاه تا پنج کیلومتر می‌رسد. این منطقه موقعیت مناسبی از جهت کشاورزی دارد. آب نسبتاً فراوان و زمین حاصل‌خیز، باغ‌ها و مزارع سرسبزی را به وجود آورده که در بین امارات خلیج فارس بی‌نظیر است. 2. بخش مرکزی: بخش مرکزی، صحرایی خشک است که در جنوب منطقۀ اول قرار گرفته و تا کناره‌های دو طرف گسترش یافته است. این بخش به‌کلی با بخش شمالی متفاوت است؛ زمین‌هایش خشک و کویری است و از کشت و زرع در آن خبری نیست، زمین پوشیده از گیاهان صحرایی است که انواع آن گاهی به دویست گونه می‌رسد. 3. بخش جنوبی: بخش جنوبی بحرین صحرایی شنی و ماسه‌ای است و بقیه جزیرۀ اصلی بحرین را تا رأس‌البر، یعنی تا انتهای جزیره، پوشانده است. در این بخش ارتفاعاتی به صورت تپه‌های شنی و سنگی وجود دارد. به طور کلی از لحاظ طبیعی می‌توان گفت: 2% کل این سرزمین، حاصل‌خیز، 2% دارای محصولات دائمی، 6% علفزار و مرتع و 90% مابقی آن را خاک تشکیل می‌دهد. مساحت کشت آبی بحرین، ده کیلومتر مربع می‌باشد.

جزایر مهم

مهم‌ترین جزایر بحرین عبارت است از: محرق، ستره، بنی‌صالح، جده، ام‌نعسان، حوار، و ام‌سوبان. در شمال شرقی جزیرۀ اصلی بحرین، جزیرۀ محرق واقع شده که توسط پلی به طول 5/1 مایل به هم متصل می‌باشد. طول این جزیره چهار مایل و پهنای آن یک مایل است و دومین جزیره از لحاظ امنیت محسوب می‌شود. هم‌چنین جزیره بحرین با پل دیگری به جزیرۀ ستره مرتبط است. این جزیره به طول سه مایل و عرض یک مایل می‌باشد و در شرق جزیرۀ بحرین واقع شده و مرکز نخلستان‌های این کشور است. بنی‌صالح نیز در شرق بحرین می‌باشد و به وسیله راهی فرعی به پل ارتباط منامه ـ ستره متصل است و مرکز صادرات نفت آن محسوب می‌شود. مساحت این جزیره 74/0 کیلومتر مربع برآورده شده است. جزیره جده با طول یک و پهنای نیم مایل خالی از سکنه بوده و جزیره ام‌نعسان با طول سه و پهنای دو مایل، هر دو در غرب بحرین قرار دارد. ام نعسان از نظر وسعت دومین جزیره پس از جزیره بحرین محسوب می‌شود. حوار، خود مجمع‌الجزایری است متشکل از شانزده جزیره بزرگ و کوچک که در جنوب شرقی و نزدیک به کرانه‌های غربی قطر قرار دارد. بزرگ‌ترین این جزایر حوار می‌باشد که نزدیک قطر واقع شده و دو جزیره کوچک آن به نام‌های دیبال و جراده معروف بوده و برخی از جزایر آن نیز غیرمسکونی است. سطح جزیره از سنگ‌های مرجانی پوشیده شده و مساحت این مجمع‌الجزایر 29/19 مایل مربع است. فاصله این جزایر از آب‌های بحرین حدود بیست مایل و از آبهای قطر فقط یک مایل است. دورترین این جزایر از سواحل قطر سه مایل فاصله دارد. به نظر کارشناسان نفتی، در این جزایر منابع نفت موجود است که نوع آن جزء مرغوب‌ترین نفت جهان محسوب می‌شود. برخی از جزایر شانزده‌گانه حوار، فقط هنگام جزر آب کاملاً نمایان است و بسیاری از آنها به هنگام مد کاملاً در آب غوطه‌ور می‌شوند. (سیف‌افجه‌ای، پیشین، ص6ـ7).

بنادر مهم

بنادر مهم بحرین عبارت است از: منامه، محرق، ستره، مصفا و سلمان. برای بارگیری محصولات نفتی، خطوط لوله‌های نفتی از ستره به اسکله‌ای در فاصلۀ سه مایلی جزیره، مرتبط می‌شود. از این رو بندر ستره مرکز صادرات نفت بحرین محسوب می‌شود. مهم‌ترین و مجهزترین بندر بحرین، بندر سلمان است که ساخت آن در سال 1962 پایان یافت. بندر سلمان دارای تأسیسات و باراندازهای بسیار جدید و مجهز است و برای لنگر گرفتن انواع کشتی‌ها آمادگی دارد. از آن‌جا که صدور مجدد کالا برای بازرگانی و اقتصاد بحرین اهمیت زیادی دارد، در بندر سلمان انبارهای بزرگ و وسیعی ایجاد کرده‌اند که از هر نظر برای نگه‌داری کالاهای ترانزیتی مناسب و آماده است. (پیشین، ص7ـ8).