احیاء علوم الدین (کتاب)
| نام نویسنده | ابوحامد محمد غزالی |
|---|---|
| موضوع | اسلام ـ عرفانی |
| زبان کتاب | عربی |
| تحقق | عبدالرحیم بن حسین حافظ عراقی |
| ناشر | دارالکتاب العربی |
| سال نشر | 1413ق / 1993م |
| تعداد جلد | 4 جلدی |
| مکان چاپ | بی جا |
کتاب احیاء علوم‌الدین مشهور به احیاء العلوم از آثار شناخته شدهٔ ابوحامد محمد غزالی می‌باشد که حدود سال ۴۹۲ هجری قمری به زبان عربی نوشته شده، این کتاب که محتوای دینی، اخلاقی و عرفانی دارد همواره مورد توجه عالمان شیعه و سنی بوده است. ایشان این کتاب را پس از کناره‌گیری از تدریس در مدرسهٔ نظامیه و در دوره‌ای که در شام و قدس و حجاز اقامت داشت نگاشته است.
فصل‌های کتاب
این کتاب، شامل چهار فصل(ربع) است:
- فصل اول (ربع عبادات): این فصل در رابطه با پرستش و نماز، اسرار زکات، روزه، حج، آداب تلاوت قرآن، اذکار و دعوات و کتاب ترتیب الاوراد است.
- فصل دوم (ربع عادات): در رابطه با آداب و رسوم اجتماعی از قبیل آداب خوردن، کسب و کار، حلال و حرام، نکاح، آداب برادری و اخوت، عزلت، سفر، امر به معروف و نهی از منکر، آداب السماع و الوجد، معیشت و اخلاق النبوه.
- فصل سوم (ربع مُهلکات): کتاب شرح عجائب قلب، ریاضت نفس، شهوت‌ها، آفات زبان، در مذمت غضب و حِقد و حسد، مذمت دنیا، مذمت بخل و حب مال، مذمت جاه و ریاء، مذمت کبر و عُجب و غرور.
- فصل چهارم (ربع مُنجیات؛ آنچه مایه رستگاری است): کتاب توبه، صبر و شکر، خوف و رجاء، فقر و زهد، توحید و توکل، محبت و شوق و انس و رضا، نیت و اخلاص و صدق، مراقبه و محاسبه، کتاب الفکر، کتاب ذکر الموت و....
انگیزهٔ نگارش کتاب
در ترجمه کتاب به نقل از ایشان اینگونه آمده: «به تحقیق می‌دانم و سوگند بر زبان می‌رانم که اصرار تو بر انکار حقیقت دین موجبی نیست، مگر آن بیماری که بسیاری از مردمان این روزگار را دامن‌گیر شده و جمهور خلق بدان مفتون گشته‌اند. سپردن راه آخرت با نشیب و فرازش در غایت دشواری است، زیرا راهبران جهان آخرت عالمانی توانند بود که وارثان پیامبران باشند، عالمانی که اکنون روزگار از وجودشان خالی گشته و جایشان عالمانی جای گرفته‌اند که معروف را منکر و منکر را معروف می‌شمارند. بدین سبب علم دین مندرس شده و آثار یقین ناپیدا گشته است»[۱].
موافقان و مخالفان
- در طول تاریخ اسلام کمتر کتابی به اندازه احیاء امام محمد غزالی مورد قبول و در عین حال انکار مسلمانان بوده؛ زیرا این کتاب در زمان حیات نویسنده‌اش در شرق و غرب جهان اسلام از خراسان تا اندلس منتشر شده و از سوی موافقان و مخالفان مورد ستایش و نکوهش بسیار قرار گرفته است. اهمیت کتاب احیاء به حدی است که حتی گفته می‌شود الهام بخش مولانا جلال‌الدین در سرودن مثنوی معنوی بوده است.
- به روزگار فرمان روایی علی بن یوسف بن تاشفین (حدود ۵۰۲ هجری قمری) این کتاب به مغرب و اندلس رسید و با مخالفت و در عین حال جانبداری گروهی از فقهای آن سرزمین مواجه گردید. مخالفان تمام نسخه‌های کتاب را گِرد آوردند و در صحن مسجد قرطبه انباشتند و آتش زدند[۲].
شرح و خلاصه نویسی
بزرگ‌ترین شرحی که بر احیاء نوشته شده اثر زبیدی است که بیش از سه بار در کشورهای عربی زبان چاپ شده‌است. همچنین کتاب هشت جلدی معروف احیاء الاحیاء یا تهذیب الاحیاء (با نام کامل المحجه البیضاء فی احیاء الاحیاء) به همت فقیه شیعه اثناعشری، ملامحسن فیض کاشانی در قرن یازدهم هجری قمری نوشته شده‌است. ملامحسن فیض کاشانی که محدث، عارف و فیلسوف شیعی است در نیمه دوم سده یازدهم هجری احیاء علوم‌الدین را بازنویسی کرده و در تفسیر خود احادیث شیعه را برای مطالب مرتبط با بحث می‌آورد. کتاب وی بارها در ایران و عراق و لبنان به طبع رسیده‌است.[۳] کتاب کیمیای سعادت خلاصه‌ای از احیاء است که غزالی آن را در اواخر قرن پنجم هجری قمری نوشته است.
اثر پذیری از دو کتاب
غزالی، در نگارش این اثر، از دو کتاب «الرسالة القشیریة» و «قوت القلوب» تأثیر پذیرفته است. «إحیاء علوم الدین» از گران‌قدرترین کتاب‌های اسلامی در شناخت حلال و حرام است که ظاهر و باطن احکام را به هم آمیخته و مشتمل است بر شریعت و طریقت و حقیقت. در طرح مطالب هر کتاب، غزالی، ابتدا، به آیات و احادیث و اخبار و آثار استشهاد می‌کند، سپس با پروردن معانی آنها به بیان و زبانی ساده و روشن، به شرح و بسط و ارائه آرای خود می‌پردازد.
نقد کتاب
برخی، این کتاب را نقد کرده‌اند و مناقشه‌های بسیاری درباره آن صورت گرفته است؛ از جمله کسانی که سخت بر غزالی و کتابش خرده گرفته‌اند، میتوان ابن جوزیی و ابن صلاح و مارزی را نام برد. گذشته از نقد برخی مباحث عقلی و کلامی کتاب در باب اعتقادات، بیشترین اشکالی که بر این کتاب وارد شده، وجود احادیث ضعیف در آن است. در حقیقت، غزالی، چندان درایتی در علم حدیث نداشته و از شیخی حدیث نشینده است. دیگر اینکه غزالی، به دلیل گرایش شدید به تصوف و حسن ظن فراوان به مشایخ صوفیه، گاه گفتار آنان را، بدون تحقیق و بررسی و اغلب، با عین عبارات نقل کرده است.
ترجمه فارسی
ترجمه فارسی کتاب احیاء که کهن‌ترین ترجمه این کتاب است، به نام کتاب احیای علوم دین، و توسط موید الدین محمد خوارزمی در حدود ۱۵۰ سال پس از تاَلیف یعنی در سال ۶۲۰ هجری قمری در دهلی انجام شده‌است. بنا به گفته خودش او سال‌ها کتاب احیاء را به شاگردانش در لاهور و دهلی درس می‌داده است.