آتاتورک
| نام | آتاتورک |
|---|---|
| نام کامل | مصطفی کمال پاشا آتاترک |
| نام به ترکی استانبولی | Mustafa Kemal Atatürk |
| متولد | ۱۹ مهٔ ۱۸۸۱ |
| محل تولد | سالونیک •امپراتوری عثمانی |
| دین | اسلام • سکولاریسم • ناسیونالیسم |
| احزاب سیاسی | کمیتهٔ اتحاد و پیشرفت • حزب خلق جمهوری‌خواه |
| سمت | اولین رئیس‌جمهور ترکیه |
| درگذشت | ۱۰ نوامبر ۱۹۳۸ (۵۷ سال) |
| محل در گذشت | کاخ دلمه‌باغچه • استانبول • ترکیه |
| آرامگاه | آنیت‌کابیر • آنکارا |
مصطفی کمال آتاتورک، گازی مصطفی کمال پاشا (تور. مصطفی کمال آتاتورک؛ 1881 - 10 نوامبر 1938) - اصلاح‌طلب، سیاستمدار، دولتمرد و رهبر نظامی عثمانی و ترک؛ بنیانگذار و رهبر اول حزب جمهوری خواه خلق ترکیه؛ اولین رئیس‌جمهور جمهوری ترکیه، بنیانگذار دولت مدرن ترکیه.
پس از شکست (اکتبر 1918) از امپراتوری عثمانی در جنگ جهانی اول، او رهبری جنبش انقلابی ملی و جنگ برای استقلال در آناتولی را به دست آورد، به انحلال دولت بزرگ سلطان و رژیم اشغالگر دست یافت، یک دولت جمهوری جدید مبتنی بر ملی‌گرایی ("حاکمیت ملت") ایجاد کرد، تعدادی از اصلاحات جدی سیاسی، اجتماعی و فرهنگی، از جمله: انحلال سلطنت (اول نوامبر 1922)، اعلام جمهوری (29 اکتبر 1923)، لغو خلافت (3 مارس 1924)، مقدمه آموزش سکولار، تعطیل دستورات دراویش، اصلاح لباس (1925)، تصویب کد جدید کیفری و مدنی بر اساس مدل اروپایی (1926)، رومانی شدن الفبا، پاکسازی زبان ترکی از قرض‌های عربی و فارسی، جدا شدن دین از دولت (1928)، اعطای حق رأی به زنان، لغو عناوین و اشکال فئودالی رفتار، معرفی نام خانوادگی (1934)، ایجاد بانک‌های ملی و صنایع ملی. وی به عنوان رئیس مجمع ملی بزرگ (1920-1923) و سپس (از 29 اکتبر 1923) به عنوان رئیس‌جمهور جمهوری، که هر چهار سال دوباره به این سمت انتخاب‌می‌شد و همچنین به عنوان رئیس بی بدیل حزب جمهوری خواه خلق که ایجاد کرد، اقتدار مسلم و قدرت‌های دیکتاتوری را در ترکیه بدست آورد.
زندگی‌نامه
او در ۱۹می۱۸۸۱ در شهر تسالونیکی، در شمال یونان فعلی، که در آن زمان جزئی از امپراتوری عثمانی بود، به‌دنیا آمد. در ابتدا وارد ارتش عثمانی شد و در طرابلس لیبی با ایتالیایی‌ها جنگید. آتاترک در دههٔ اول قرن بیستم به‌همراه گروهی از افسران ترک، که ترکان جوان نامیده شدند، پایه‌های اصلاحات در ارتش و دولت را به‌نفع ملی‌گراییِ ترک‌ها تثبیت کرد. در جنگ‌های بالکان به سِمَت فرماندهی رسید و در سال ۱۹۱۶ در تنگهٔ داردانل و شبه‌جزیرهٔ گالیپولی در برابر انگلیسی‌ها مقاومت کرد و مانع اشغال استانبول توسط نیروهای بریتانیا و متفقین در جنگ جهانی اول شد. او سپس در جبههٔ روس نبرد کرد.
در جنگ جهانی اول، دولت عثمانی شکست خورد و مناطق بسیاری در شمال آفریقا و حجاز، سوریه، عراق به دست کشورهای بریتانیا و فرانسه افتاد. قسمت‌هایی از اروپای خاوری نیز با حمایت فاتحان جنگ به استقلال رسیدند. در اواخر جنگ جهانی اول، ترکیه مورد هجوم فرانسه و ایتالیا از جنوب و یونان از شرق بود. آتاترک رهبری جنگ استقلال ترکیه را برعهده داشت. در پایان جنگ جهانی اول، مردم ترکیه از بی‌کفایتی خلیفه محمد ششم و نظام عثمانی به‌تنگ آمده‌بودند و آتاترک رهبری خیزش علیه خلافت و امپراتوری عثمانی را برعهده گرفت. در سال ۱۹۲۳ ترکیهٔ مدرن با نظام جمهوری توسط ملی‌گرایان و گروه‌های مبارزه علیه اشغال برپا شد. آتاترک از آن تاریخ تا زمان مرگش در سال ۱۹۳۸، رئیس‌جمهور ترکیه بود.
اقدامات آتاتورک
مبارزه با روحانیون، کشف حجاب، و اجباری کردن پوشاک اروپایی از کارهای دیکتاتور‌مآبانه وی بود. او همچنین به سرکوب عشایر دست زد؛ ولی دیری نپایید که باور قلبیِ آتاترک به لزوم مدرنیزاسیون، سبب خشم روحانیون ترکیه شد و خشم روحانیون باعث بروز اعتراضاتی در برخی نقاط ترکیه شد (ازجملهٔ آنها می‌توان به قیام شیخ سعید در سال ۱۹۲۵ اشاره کرد که به‌دلیل لغو خلافت و مغایرت آن با اسلام به دیاربکر حمله کرده‌بود). همچنین از دیگر اقدامات وی می‌توان به ترویج ملی‌گرایی ترک، جدا کردن دین از سیاست، قانونی کردن حق رأی زنان و تغییر خط عربی زبان ترکی به خط لاتین اشاره کرد.
در سفارش‌های آتاتورک به جوانان ترکیه آمده‌است:
".Bu Cumhuriyeti Biz Kurduk Onu Yaşatacak ve Yüceltecek Sizlersiniz" یعنی «این جمهوریت را ما (قوای ملی) بنا نهادیم؛ بقا و پیشرفت آن با شماست.»
یکی از اقدامات مهم و مؤثر آتاتورک، پایان دادن به دعوای مسلمانان و مسیحیان بوده و مسجد ایاصوفیه در آن روزها و پس از دستور آتاتورک برای همیشه به موزه تبدیل شد. نلسون ماندلا، قهرمان مبارزه با نژادپرستی، در سال ۱۹۹۲ به‌دلیل ظلم و ستم بر کردها در ترکیه، از پذیرش «جایزهٔ صلح آتاتورک» سر‌باز زد.
عصمت اینونو و آتاتورک
عصمت اینونو در زمان جنگ جهانی اول مقام سرگردی را در ارتش عثمانی دارا بود؛ پس از پیروزی‌های پیاپی، به درجهٔ ژنرالی ارتقاء یافت و با بنیان‌گذاری جمهوری ترکیه، مقام نخست‌وزیری را به‌دست‌آورد. وی سیاستمدار زیرکی بود و مغز اندیشمند آتاتورک به‌شمار می‌آمد و در زمان آتاتورک، بارها نخست‌وزیر شد و تا مرگ آتاتورک، ریاست دولت را برعهده داشت و کشور را به نام او اداره می‌کرد. اینونو، در زمان جنگ جهانی دوم، با توجه به وضع اقتصادیِ ترکیه، کشورش را از جنگ به‌دور نگاه داشت. بسیاری از ناظران می‌نویسند که وی به‌تنهایی در برابر سیاست‌مدارانی که طرف‌دار ورود به جنگ بودند می‌ایستاد و می‌گفت «باید صبر کرد تا نتیجهٔ جنگ مشخص شود. اگر پیروزی متحدین حتمی باشد، آن‌گاه وارد جنگ می‌شویم».
مرگ
کمال آتاتورک روز ۱۰ نوامبر سال ۱۹۳۸ میلادی درگذشت. آرامگاه او (معروف به آنیت کابیر) در شهر آنکارا قرار دارد. همه‌ساله ساعت ۹:۰۵ روز ۱۰ نوامبر، یک دقیقه مراسم سکوت به‌مناسبت درگذشت بنیانگذار ترکیهٔ نوین، مصطفی کمال آتاتورک، و به‌دنبال آن، به‌صدا درآمدن زنگ مدارس و آژیر پایگاه‌ها در ۹:۰۶ (لحظهٔ وفات وی) برگزار می‌شود.