سامرا
سامِرا (به عربی: سامَرّاء) (دگرگون‌شده ی: سُرَّ مَن رَأیٰ؛ به معنای: شاد شد هر که آن را دید) شهری در میانهٔ عراق، در استان صلاح‌الدین؛ در کرانهٔ دجله، ۱۲۵ کیلومتری شمال بغداد جای گرفته‌است. در سال ۸۳۶م به دستور خلیفهٔ عباسی معتصم بالله بنیان نهاده شد تا به‌جای بغداد پایتخت شود. سامرا، از شهرهای زیارتی شیعیان در عراق که حرم عسکریین در آن قرار دارد. سامرا در بین تکریت و بغداد واقع است. شهرت این شهر به دلیل وجود بارگاه امامین عسکریین و محل تولد امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) است. سامرا در سال ۲۲۱ق مرکز خلافت معتصم عباسی شد.
تاریخچه
معتصم بالله خلیفه عباسی (خلافت از ۲۱۸ قمری) دستور ساختن شهر را داد و پس از اتمام به آنجا نقل مکان کرد. بدین ترتیب پایتخت خلافت از شهر بغداد به سامرا منتقل شد. این شهر به نام سازنده آن عسکر المعتصم نیز نامیده می‌شد. لقب عسکری حسن عسکری امام یازدهم شیعه برگرفته از این نام است.
بابک خرمدین، رهبر جنبش سرخ جامگان برضد اشغالگری اعراب پس از حمله مسلمانان به ایران، در ۱۸ دی سال ۲۳۶ به دستور معتصم بالله کشته‌شد. ابتدا دست و پای وی را به‌تدریج قطع کردند. سپس جنازه‌اش را در شهر سامرا بر سر دار کشیدند[۱].
تا سال ۲۵۶ ه. هشت خلیفه از این شهر حکمرانی و خلافت نمودند. در این سال المعتمد علی اللَّه عباسی بار دیگر به بغداد بازگشت و آنجا را پایتخت خلافت قرار داد. سامرا طی مدت سه دهه پایتختی، توسعه فراوانی یافت و تعداد زیادی از کاخ‌ها و تفریح‌گاه‌ها و مساجد در این شهر ساخته شد.[۲]سامرا در سال ۲۲۷ هجری، که معتصم مرد، به قدری آباد بود که در شکوه و جلال کاخ‌ها و زیبایی ابنیه با بغداد رقابت می‌کرد. شکوه و جلال سامرا تا زمانی پایید که خلفای عباسی آنجا را مقر خلافت خود قرار داده بودند. پس از بازگشت آنان به بغداد شکوه و جلال و عظمت سامرا به پایان رسید و آن کاخ‌ها یکی پس از دیگری رو به ویرانی نهاد[۳].
اماکن زیارتی
حرم عسکریین
مدفن امام هادی(علیه السلام) و امام عسکری(علیه السلام) مهم‌ترین مکان زیارتی شهر سامرا است.
تخریب حرم عسکریین
حرم امامین عسکریین (علیه السلام) دو بار به دست ترویست‌ها تخریب شد. اولین حمله در ۳ اسفند ۱۳۸۴ش. و دومین حمله پس از گذشت شانزده ماه در ۲۳ خرداد ۱۳۸۶ش. رخ داد. در نخستین تخریب، بمب‌گذاران با به کارگیری بیش از دویست کیلوگرم تی‌ان‌تی، گنبد و بخشی از گلدسته‌های طلایی حرم را فروریختند. در حمله دوم نیز گلدسته‌های طلایی تخریب شد. پس از این حملات تروریستی، بارگاه دو امام، در دست بازسازی و نوسازی قرار گرفت.
سرداب مقدس
سرداب غیبت، زیرزمین خانه مسکونی امام حسن عسکری (علیه السلام) بوده که هم‌اکنون در شمال غربی حرم عسکریین در شهر سامرا قرار دارد. گویند این مکان محل زندگی و عبادت امام هادی (علیه السلام) و امام حسن عسکری (علیه السلام) در روزهای گرم تابستان بوده است. بنابر گزارش‌هایی، امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه) نیز بارها در زمان حیات پدر و پس از آن در این مکان دیده شده است.
مدفونان
- امام هادی (علیه السلام)، امام دهم شیعیان
- امام حسن عسکری (علیه السلام)، امام یازدهم شیعیان
- نرجس خاتون مادر امام زمان (عجل الله تعالی فرجه) که قبرش داخل ضریح و پشت سر امامین عسکریین قرار دارد
- حکیمه خاتون دختر امام جواد (علیه السلام) و عمه امام عسکری که در پایین پای امامین عسکریین مدفون است
- حسین بن علی الهادی فرزند امام هادی (علیه السلام) و برادر امام عسکری(علیه السلام)
- سمانه یا سمانه مغربیه ملقب به «ام الفضل» مادر امام هادی (علیه السلام) که در کنار فرزندش دفن شد
- سوسن مادر امام عسکری (علیه السلام)
- ابرهیم اشتر نخعی فرزند مالک اشتر در منطقه دُجَیل در نزدیکی سامرا
- جمیل بن دراج از محدثان شیعه، در منطقه دُجَیل در روستای طارمیه
- ابوهاشم جعفری از محدثان و راویان شیعه؛ قبر او داخل ضریح عسکریین است.
- ابن سکیت ابویوسف یعقوب بن اسحاق اهوازی
- نجاشی دانشمند رجالی شیعه؛ نجاشی در سال ٣٧٢ متولّد و در سال ۴۵٠ در مطیرآباد وفات یافته است، مطیرآباد یا «میطره» روستایی در نواحی سامرا است[۴].
- آقا رضا همدانی از مراجع تقلید قرن سیزدهم[۵]
- زید بن موسی بن جعفر (علیه السلام) معروف به زید النار[۶]
- محمد بن علی الهادی معروف به امامزاده سید محمد، مدفون در شهر بلد در ۴۵ کیلومتری شهر سامراء[۷]
مسجد جامع
مسجد جامع در سال ۲۳۷ ه. ق، به دستور متوکل، خلیفه عباسی، ساخته شد. طول آن، ۲۴۰ متر و عرض آن، ۱۵۶ متر و مساحت آن، ۳۷۴۴۰ مترمربع است که در زمان ساخته شدن، بزرگ‌ترین مسجد جهان اسلام بوده است. مسجد دارای شانزده ورودی بوده و به نوشته «مقدسی»، جغرافیدان مسلمان، با مسجد جامع اموی دمشق، رقابت می‌کرده است. کاوش‌های باستان‌شناسی، نشان داده است که دیوارهای مسجد، با پوششی از تزیینات موزاییک، آراسته شده بود[۸]. امروزه بیشتر بخش‌های داخلی مسجد، از بین رفته و تنها دیوارهای بیرونی آن، باقی مانده است. همچنین بیرون از ضلع شمالی مسجد، مناره منحصر به فرد مسجد، جلب توجه می‌کند که به دلیل شکل ویژه خود، از برجسته‌ترین مناره‌های جهان اسلام، به شمار می‌آید و تنها مناره مشابه آن که نمونه کوچک‌ترش است، مناره مسجد ابودلف سامرا می‌باشد. مناره مسجد جامع سامرا، به‌صورت برج مرتفعی است که پله‌های آن، گرداگرد بیرونی بدنه مناره، قرار دارد و از همین‌رو، به مناره «مَلویه»، شهرت یافته است. این مناره، روی یک پایه مربع، به طول ۳۳ متر و عرض سه متر، قرار دارد و ارتفاع بدنه آن نیز پنجاه متر است[۹].
مسجد ابودلف
مسجد ابودلف، حدود بیست کیلومتری شمال سامرا، واقع است و در سال ۲۴۷ ه. ق، به دستور متوکل، در محل شهر متوکلیه، ساخته شده است. از نظر نما و معماری، تا حدود زیادی، شبیه مسجد جامع سامرا، اما کوچک‌تر از آن است. ابعاد آن ۲۱۳ در ۱۳۵ متر و دارای پانزده ورودی است. این مسجد نیز همانند مسجد جامع سامرا، دارای یک مناره ملویه است. اما این مناره، کوچک‌تر از ملویه سامرا می‌باشد. ارتفاع پایه مربع مناره، ۵/ ۲ متر، مساحت آن، ۲/ ۱۱ مترمربع و ارتفاع بدنه آن، شانزده متر است.[۱۰].
جوسق یا کوشک خاقانی
جوسق یا کوشک خاقانی کاخ معتصم عباسی است که بقایای آن در شمال سامرا، واقع است. ساختن این کاخ، هم‌زمان با تاسیس سامرا، به دستور معتصم در سال ۲۲۱ ه. ق، آغاز شد[۱۱]. اما به علت اینکه ساخت آن به فتح بن خاقان (متوفای ۲۴۷ ه. ق) وزیر متوکل عباسی، نسبت داده می‌شود، ازاین‌رو به جوسق خاقانی، معروف گشته است[۱۲]. معتصم در این کاخ، مردم را به حضور می‌پذیرفت و پس از مرگ در همین کاخ، دفن شد[۱۳].
پس از انتقال مجدد پایتخت خلافت عباسی از سامرا به بغداد، جوسق خاقانی، ویران شد و از مصالح آن برای احداث بناهای جدید سامرا، استفاده گردید. از اوایل قرن چهاردهم، این بنا مورد توجه باستان‌شناسان قرار گرفت و در فاصله سال‌های ۱۹۰۷ تا ۱۹۸۸ م، در چند مرحله، کاوش‌های باستان‌شناسی در این کاخ اجرا گردید و بخش‌هایی از آن، شناسایی شد.
جوسق خاقانی، بزرگ‌ترین کاخ دوره اسلامی در عراق و بلکه در تمام جهان اسلام، به شمار می‌آید. مساحت آن حدود ۱۷۵ هکتار، تخمین زده شده است که حدود ۲۱ هکتار آن، زیربنای ساختمان‌ها و ۷۱ هکتار آن، باغ بزرگی در محدوده حد فاصل بناها تا ساحل دجله، بوده است. این کاخ، دارای تزیینات و نقاشی‌های دیواری زیبایی بوده است که بخش‌هایی از آن، تا به امروز، باقی مانده است و در موزه‌های معتبر غرب، مانند موزه دولتی برلین و موزه هنر متروپولیتن، نگهداری می‌شود[۱۴].
قصر المعشوق و قصر الجص
سمت غربی رود دجله، نزدیک جاده این شهر به موصل، بقایای دو کاخ دیگر از کاخ‌های عباسیان، به نام‌های قصر المعشوق و قصر الجص، باقی مانده است. قصر المعشوق که به قصر العاشق نیز شناخته می‌شود، حدود ۱۲۵ کیلومتر با بغداد فاصله دارد و از کاخ‌های مهم دوره عباسی در سامرا، به شمار می‌آید، این کاخ را معتمد عباسی، در سال ۲۷۵ ه. ق، پیش از انتقال به بغداد ساخته است.
قصر الجص، کاخ مهم دیگری است که در منطقه حویلات، در شمال قصر المعشوق، واقع است. معتصم عباسی، این کاخ را بنا کرده و نمای آن به شکل مربع است. در ساخت آن، از آجر، گچ و خشت استفاده شده است و دیوار سالن‌های آن، دارای تزیینات می‌باشد[۱۵].
گنبد صلیبی
در زمین مرتفعی، در جنوب قصر المعشوق و تقریباً مقابل جوسق خاقانی، در سمت غربی رود دجله، واقع است و به نام گنبد صُلَیبی (القبة الصُلَیبیة) شناخته می‌شود. این بنا، مقبره‌ای از قرن سوم هجری است که باید آن را از قدیمی‌ترین بناهای آرامگاهی اسلامی که تا به امروز باقی مانده است، به شمار آورد. ساختمان بنا، در گذر زمان، به‌صورت نیمه ویرانه تبدیل شده و گنبد آن، فرو ریخته بود. اما در دوره اخیر، باستان‌شناسان، آن را بازسازی کرده‌اند. درباره وجه تسمیه و کاربری این بنا، میان پژوهش‌گران اختلاف‌نظر وجود دارد، برخی آن را محل اعدام و به صلیب‌کشیدن مخالفان حکومت عباسیان دانسته‌اند، برخی نیز آن را مقبره همسر یکی از خلفای عباسی که از قبیله صلیب بوده، به شمار آورده‌اند. هرتسفلد، باستان‌شناس آلمانی، اشاره کرده است که در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی خود در این بنا، در سال ۱۹۱۱ م، در سردابه‌ای زیر بنا، سه قبر یافته است که با توجه به اشاره مورخان، مبنی بر وفات و دفن سه تن از خلفای عباسی کنار یکدیگر در سامرا، بنابراین به احتمال زیاد، این بنا را باید مقبره آنها دانست. این سه خلیفه عباسی، عبارت‌اند از: منتصر (متوفای ۲۴۸ ه. ق)، معتز (متوفای ۲۵۵ ه. ق) و مهتدی (متوفای ۲۵۶ ه. ق).
این مقبره، شامل اتاقی است که نمای آن از بیرون، هشت ضلعی و از داخل، مربع است و البته شکل مربع آن، در ناحیه انتقال گنبد، به‌واسطه مقرنس‌هایی، به هشت ضلعی تبدیل شده است. گرداگرد اتاق، رواقی به عرض ۶۰/ ۲ متر وجود دارد که با دیوارهایی به عرض (قطر) ۲۰/ ۱ متر، احاطه شده است. شکل بنا، از بیرون، هشت‌ضلعی و طول هرضلع آن، از داخل، ۳۰/ ۶ و از بیرون، ۷۰/ ۷ متر است. همچنین این بنا، دارای چهار ورودی اصلی است که تقریباً در چهار جهت جغرافیایی اصلی، قرار دارد[۱۶].
روئیت امام زمان در سامرا
روایاتی حکایت از آن دارد که در دوره ولادت تا شهادت امام حسن عسکری (علیه‌السّلام)، حضرت مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) با صلاحدید امام عسکری (علیه‌السّلام) برای افرادی ویژه نمایان می‌شد و این اتفاق، در سامرا و در جوار پدر بزرگوارش صورت می‌گرفت[۱۷].
نه فقط بستگان نزدیک و خدمتگزاران بیت امامت، آن حضرت را در سامرا و در خانه امام عسکری (علیه‌السّلام) دیده‌اند که بسیاری از یاران و برگزیدگان اصحاب امام، به شرف دیدار آن جمال چون آفتاب نایل شده‌اند که همگی از زندگی امام مهدی (عجل‌الله‌تعالی‌فرجه‌الشریف) در کنار پدر در سامرا حکایت دارد. یعقوب بن منقوش گوید: بر امام عسکری (علیه‌السّلام) وارد شدم و او بر سکویی در سرا نشسته بود و سمت راست او اتاقی بود که پرده‌های آن آویخته بود. گفتم: «ای آقای من! صاحب الامر کیست؟» فرمود: «پرده را بردار.» پرده را بالا زدم؛ پسر بچه‌ای به قامت پنج وجب بیرون آمد، با پیشانی درخشان و رویی سپید و چشمانی درافشان و دو کتف ستبر و دو زانوی برگشته، خالی بر گونه راستش و گیسوانی بر سرش بود، آمد و بر زانوی پدرش، ابومحمد نشست، آن‌گاه به من فرمود: «این، صاحب شما است.» سپس امام بدو فرمود: «پسرم! تا هنگام معلوم داخل شو.» داخل اتاق شد و من بدو می‌نگریستم. به من فرمود: «یعقوب! به داخل اتاق برو و ببین آنجا کیست.» من داخل شدم، اما کسی را ندیدم[۱۸].
همچنین احمد بن اسحاق نقل کرده، حضرت را در در زمان امام عسکری (علیه‌السّلام) در سامرا دیده است[۱۹].
پانویس
- ↑ «روزی که بابک خرمدین کشته شد». تاریخ ایرانیان در این روز. ۱ فروردین ۱۳۸. دریافت‌شده در دی ۱۳۸۶
- ↑ قمی، محمدرضا: اماکن زیارتی و سیاحتی عراق. ویراستار علی ورسه‌ای: [تهران]: نشر مشعر، ۱۳۷۹. ص: ۷۰
- ↑ لسترینج، گای (۱۳۹۳). جغرافیای تاریخی سرزمین‌های خلافت شرقی. تهران: علمی و فرهنگی. صص. ۶۰ و ۶۱. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۴۴۵-۱۰۵-۸
- ↑ صحتی سردرودی، گزیده سیمای سامرا سینای سه موسی، ص ۱۱۶
- ↑ عتبات عالیات عراق
- ↑ ابن‌بابویه، ص ۴۹۴
- ↑ احسان مقدس، ص۳۱۲
- ↑ هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱
- ↑ هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱
- ↑ .هئیة الموسوعة العربیه، الموسوعة العربیه، ج۱۰، ص۶۰۱
- ↑ عقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۷۳
- ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۱، ص۲۵۸
- ↑ یعقوبی، احمد بن ابی‌یعقوب، تاریخ الیعقوبی، ج۲، ص۴۷۸.
- ↑ بنیاد دائرة المعارف اسلامی، دانشنامه جهان اسلام، ج۱، ص۵۲۰۶
- ↑ امین، حسن، دایرة المعارف الاسلامیة الشیعیه، ج۱۳، ص۱۴۲
- ↑ ناهض عبدالرزاق دفتر، سومر، «القبة الصلیبیة»، شماره ۵۳، ص۳۷۲
- ↑ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج۱، ص۳۲۹
- ↑ ۲۳صدوق، محمد بن علی، الدین و تمام النعمه، ج۲، ص۴۰۷
- ↑ صدوق، محمد بن علی، کمال الدین و تمام النعمة، ج۱، ص۳۸۴