محمد مهدی شمس الدین

علامه محمد مهدی شمس‌الدین

نام	محمد مهدی شمس‌الدین
نام پدر	....
متولد	....
متوفی	1399/06/22
محل تولد	....

علامه شیخ محمد مهدی شمس‌الدین عالم دینی، نظریه‌پرداز سیاسی لبنانی، رئیس سابق مجلس اعلای شیعیان لبنان، عضو هیئت موسس حزب الدعوه عراق و از منادیان وحدت اسلامی بود و در این موضوع مقالات و سخنرانی‌های متعددی از خویش به یادگار نهاده است. او ضمن تلاش برای گسترش روابط مسلمانان با مسیحیان، نقش مهمی در ایجاد وفاق ملی لبنان و لغو بنیان فرقه‌گرایانه نظام سیاسی کشورش ایفا کرد و از پیشتازان و فعالان علمای لبنان در راه وحدت بین مسلمانان بوده است.

زندگی‌نامه

شمس ‏الدین محمد مهدی شمس‌الدین در سال۱۹۳۶ میلادی در خانواده شیخ عبدالکریم در نجف اشرف به دنیا آمد. پدرش از لبنانی‏‌های مقیم عراق و از روحانیان سرشناس و مدرس علوم دینی بود. سلسله خاندان او به شمس ‏الدین محمد مکی معروف به شهید اول می‌‏رسد.

دوازده ساله بود که پدرش عزم بازگشت به لبنان (۱۹۴۸) نمود. وی محمد مهدی را به رفتن از نجف یا ماندن در آن مخیرکرد. اما از آنجا که شیفته فراگیری علوم اسلامی بود، با وجود همه دشواری‌های زندگی و فقر شدید، اقامت در نجف را ترجیح داد و ۳۵ سال به تحصیل و پژوهش پرداخت.

کسب مقام اجتهاد

با سخت‏کوشی در کسب معرفت و دانش، سریعاً به درجة اجتهاد رسید و در مقام یکی از استادان سطح عالی حوزه علمیه نجف قرار گرفت. شمس‏ الدین به عنوان متفکر و پژوهشگر در میان حوزویان شناخته شده بود. از سوی دیگر وی ملازم مرجع تقلید مطلق آن زمان؛ یعنی سید محسن حکیم بود. این موقعیت، زمینه مناسبی را فراهم می‌‏آورد تا وی بتواند استعدادهای ذاتی خود را به شکوفایی برساند و در کوران حوادث مختلف آبدیده گردد.

بعلاوه حضورش در بیت مرجعیت موجب آشنایی او با شخصیت‏‌هایی همچون سید موسی صدر، سید محمد باقر صدر، سید محمد باقر حکیم، سید مهدی حکیم، سید محمد تقی حکیم ـ که همگی به خانه آیت ‏الله سید محسن حکیم رفت و آمد داشتند ـ گردید.

فعالیت در عراق، انتشار مجله الاضواء

پیوستن او به تشکیلات مرجعیت آیت‏ الله سید ابوالقاسم خوئی پس از رحلت آیت‌الله سید محسن حکیم، از وی شخصیت بارزتری ساخت. در نجف اشرف، جدا از تدریس و نویسندگی، در انتشار مجله الاضواء همکاری داشت. خودش بعدها آن مجله را همانند مجله‏‌های مکتب اسلام و حوزه، نشریات ویژة حوزه علمیه می‏‌دانست و از آنها به نیکی یاد می‏‌کرد. شمس ‏الدین ساختار و عملکرد موجود حوزه را مطلوب و کارآمد نمی‌‏دانست؛ از این رو به اصلاح ساختار آموزشی و پرورشی حوزه می‌‏اندیشید و در جهت اصلاح شیوه تدریس و متون آموزشی طلّاب اقداماتی انجام داد.

اصلاح مراسم‌های عزاداری

یکی از اقدامات شمس‏ الدین، اصلاح مراسم عزاداری حسینی بود، به گونه‏ای که با اقتضائات این دوره سازگار باشد. جمعیة منتدی النشر که محمد رضا مظفر و محمد تقی حکیم در رأس آن قرار داشتند و شمس ‏الدین در آن فعالیت می‌‏کرد، اولین گروهی بو‏‏د که با جدیت به اصلاح شکل عزاداری‏ها پرداخت. این جمعیت پس از مدتی دانشکده فقه را تأسیس کرد و شمس ‏الدین یکی از اعضای هیئت علمی این دانشکده بود. جلسه‌‏ای منظم از سید موسی صدر، سید محمد باقر صدر، سید محمد تقی فقیه، محمد مهدی شمس ‏الدین در نجف تشکیل می‌‏شد که در آن به بحث و بررسی مسائل حوزه و جهان اسلام می‌‏پرداختند.

ارتباط با امام موسی صدر و انجام فعالیت‌های اجتماعی

پس از عزیمت سید موسی صدر به لبنان، روابط آنها گسسته نشد و مکاتبات بین آنها ادامه یافت. در طول ۳۵ سال اقامت در عراق، علاوه بر فعالیت‏‌های علمی و درسی، به کارهای اجتماعی مانند شرکت در حرکت‏‌های مردمی علیه استکبار و استعمار، ساختن مساجد و کتابخانه‏‌ها مشغول بود. با شروع انقلاب چهاردهم تموز ۱۹۵۸ عراق، وارد جرگه مبارزات سیاسی شد و خود از فعالیت‌‏هایش در این دوره می‏‌گوید.

انجام فعالیت‌های فرهنگی و ارتباط با مردم

بین سال‌های ۱۹۶۱ تا ۱۹۶۹ در منطقة فرات میانه و بویژه شهر دیوانیه، میان مردم زندکی کرد و همراه آنها در فعالیت‌‏های فرهنگی و اجتماعی مشارکت داشت. در این شهر، مرکز اسلامی و کتابخانه ‏عمومی بزرگی تأسیس کرد. همچنین بالغ بر بیست مسجد در آن ساخت. وی نمایندة تام الاختیار آیت ‏الله محسن حکیم در این منطقه بود. دورة اقامت او در عراق با حوادث بسیاری در جهان اسلام مانند موضوع اشغال فلسطین و درگیری‏های ‏شدید اعراب و اسرائیل، انقلاب‏‌ها و جنبش‏‌های گوناگون در خاورمیانه مصادف بود.

پیشگام در عرصه تقریب مذاهب اسلامی

او همراه با دیگر عالمان دینی نجف اشرف در جریان این حوداث قرار داشت. او با توجه به تجربه پیشتاز در قاهره و نیز تجربه روابط مستحکم مرحوم حسن البنا با علمای شیعه، از گفتمان وحدت در اعتقادات و شریعت سخن به میان می‌آورد و تأکید می‌کند فراخوان به حذف دیگری، فراخوانی غیر طبیعی است و خدمتی به روند وحدت نمی‌کند.
سپس بر این نکته تأکید می‌کند که ما باید تحقق تقریب میان همه مذاهب اسلامی را آن چنان که میان مذاهب مختلف اشعری صورت گرفت، هدف قرار دهیم. از جمله سیاست‌هایی که وی مطرح می‌سازد، مسئله منع تبشیر و تبلیغ در میان مسلمانان و واداشتن پیروان یک مذهب به ترک مذهب خویش و پیروی از مذهب دیگر به شیوه تبشیری است.

ویژگی‌های فکری و اندیشه‌ای

استحکام علمی و روشمندی

اندیشه‌های شیخ محمد شمس‌الدین از نخستین روزهای حیات علمی و سیاسی تا آخرین لحظات وجود ایشان، شاهد تحولات چشمگیری بوده است. بااین‌حال، عامل مشترک میان همه این اندیشه‌ها، مطالعات و پژوهش‌ها، برخورداری آنها از ثبات، استحکام علمی و روشمندی است که ناشی از دریافتی آگاهانه و بینش دقیق و ژرف‌اندیشی ایشان نسبت به مسائل بود.

نواندیشی

ویژگی قابل‌ تحسین دیگر مرحوم شمس‌الدین که هر آشنای با افکار وی بدان اذعان دارد، تلاش پیوسته ایشان در نواندیشی، نوآوری و خلق ایده‌ها و اندیشه‌های بدیع بود.

تکیه بر عقلانیت اصولی

سومین ویژگی، تکیه وی بر نوعی عقلانیت اصولی که شامل رویکرد فلسفی است در نگاه به امور و ارزیابی‌ها بود، به‌طوری‌که در بررسی هر معنا و مفهومی، همواره ذهن اصولی و حوزوی خویش را به کار می‌گیرد و از عقل فلسفی نقاد خود بهره می‌برد.

به روز بودن در حل مسائل

می‌توان ویژگی دیگری را برای او شمرد و آن «به‌روز بودن» است. او هنگام بررسی یک مسئله‌ی اجتماعی یا هر اندیشه‌ی دیگر، همواره تلاش می‌کند اندیشه‌ی اسلامی و هویت اسلامی را در قالب و پوشش به‌روز ارائه کند که برآمده از عقلانیت پویا و مطابق با نیاز روز و معاصر مسلمان است.

اعتقاد به بررسی تاریخ اندیشه‌ها

ویژگی دیگر این‌که او همواره درصدد بررسی تاریخ اندیشه‌ها و مسائل بود. به‌عنوان‌مثال در پرداختن و بررسی حرکت حسین بن علی (سید الشهدا) (ع)، به آن به‌عنوان یک رویداد تاریخی نمی‌نگرد، بلکه برخورد او با این موضوع به‌عنوان مسئله‌ای است که می‌تواند مجرای تاریخ‌پژوهی روشمند باشد. این رویکرد به تحقیقات تاریخی، یکی از اصول شمس‌الدین است. آنچه در مرحله‌ی نخست زندگی شیخ محمدمهدی شمس‌الدین، ذهن او را به خود اختصاص داد مسائل اجتماعی مردم و مسلمانان

دغدغه ضرورت اسلام در زندگی مردم

البته این دغدغه در تمام هم‌نسلان او مثل شهید سید محمدباقر صدر یا علامه سید محمدحسین فضل‌الله و اندیشمندان دیگر وجود داشت. چیزی که می‌توان در میان اندیشمندان بزرگ اهل سنت نیز یافت. شاید نقطه‌ی محوری این دغدغه‌ها، ضرورت حضور اسلام در زندگی مردم و اندیشه‌ی امت باشد. ابعاد اعتقادی و اندیشه‌ی سیاسی امت، اداره، حکمرانی، انقلاب، بحران‌های سیاسی و اجتماعی از این موارد است.

توجه به بحث ملیت در مسائل

او در مراحل پایانی عمر به‌عنوان مسئول و ناظر بر بسیاری از جنبش‌های سیاسی وارد نبرد سیاسی شد. در اینجا می‌بینیم توجه به ملیت، جایگاه ویژه‌ای در اندیشه‌ی او یافت. می‌بینیم آن خط فکری که ممکن است در باطن و درون تمام جنبش‌‌های مردمی باشد با خط فکری فقه و قانون در هم آمیخته شد. شاید بتوان این‌چنین گفت که در بررسی مسائل اجتماعی و سیاسی یا مسائل شخصی یا مسئله‌ی ولایت امت بر خود، بعد مردمی و ملی بر طرز تفکر او سایه انداخت. همچنین این تفکر در ارائه مفهوم دولت مدنی دیده می‌شود؛ اگرچه اجل مهلت نداد تا جزییات این نظریه را ارائه داده و تکمیل نماید؛ بنابراین ما شاهد تغییر و تحولی هستیم که به ایجاد فاصله‌ی زیادی با نظریه‌ی ولایت فقیه از یک‌سو و با نظریه‌ی وحدت امت بر اساس عقاید انجامید.

اعتقاد به رجحان نظریه وحدت امت بر نظریه ولایت فقیه

او وحدت مسلمانان را بسان یکی از ارزش‌های اخلاقی قلمداد کرد که چاره‌ای جز تحقق آن نیست و به یک معنا می‌تواند به اصل امامت بازگردد؛ یعنی مسئله‌ای را مطرح کرد و آن این‌که میان دو گزینه‌ی وحدت مسلمانان و اصل امامت کدام را بپذیریم؟ لذا او اندیشه وحدت مسلمانان را انتخاب کرد. وحدت امت بر اساس اعتقاد، ما را به اصل امامت می‌رساند اما وقتی او امت را با بُعد سیاسی آن در مناطق یا کشورهای مختلف موردبررسی قرار داد، به اصل وحدت مسلمانان رسید و در اواخر عمر اندیشه‌های خود را بر آن مبتنی نمود.

تقریب مذاهب و گفت وگوی ادیان و تمدن‌ها

همچنان که به گشودگی فقهی در سطح مطالعه و پژوهش و اجتهاد از طریق تأسیس هیئتی ویژه مسائل وحدت و تقریب و انتشار مجله‌ای جهانی به زبان‌های زنده فرا می‌‍خواند و آنگاه بر تهیه میثاقی مبتنی بر ضرورت کوشش برای پذیرش دیگری با یاری گرفتن از روند گفت وگوی ادیان و تمدن‌ها تأکید نموده و به حل اختلاف‌های سیاسی با ریشه‌های فرقه‌ای و فتواهای تعصب‌آمیز دعوت می‌کند و علم کلام جدیدی را بر اساس در نظر گرفتن حقایق زیر مطرح می‌سازد:

۱۔ وحدت از جمله حقایق اعتقادی است.
۲- تأکید بر تأثیر عملی اصول دین.
٣- فراخوان به وحدت به معنای لغو مذاهب یا ادغام و تلفیق آنها در یک‌دیگر نیست بلکه به معنای تکیه کردن بر ثوابت عام و مشترک در عقیده و شریعت است.
۴- اختلاف‌های میان اهل سنت و شیعه، از جنس اختلاف میان خود مذاهب اهل سنت است.
5- تکیه بر مطالعات مقایسه‌ای در عرصه‌های مختلف قرآنی و مباحث سنت.
6- اختلاف‌های سیاسی حاکمان به اختلاف‌های مذهبی، جنبه سیاسی بخشیده و لازم است گرایش‌های سیاسی، از ساختار معرفتی اسلام زدوده شود.
وی پس از آن، تأکید می‌کند که وحدت به معنای از میان رفتن کیان‌های ویژه نیست و از این رو در پلورالیسم سیاسی و سازمانی مانعی وجود ندارد و شیوه اهل بیت(ع) نیز بر همین اساس است.
و در همین راستا، به ارائه تفسیر دیگری از تقیه می‌پردازد و از آن به عنوان یکی از کوشش‌های عملی شیعیان برای پاسداری از وحدت امت اسلامی نام می‌برد.

عزیمت به لبنان

در ۱۹۶۹ یعنی پس از تأسیس مجلس اعلای شیعیان لبنان و ضرورت حضور شمس‏ الدین، وی به لبنان عزیمت کرد تا از نزدیک به همکاری با سید موسی صدر مشغول گردد. با هجرت به لبنان، عصر جدیدی در زندگانی و فعالیت‏های وی گشوده شد. مؤسسه‌ها و مراکز مختلف اجتماعی و فرهنگی را تأسیس و اداره کرد. نام برخی از این مراکز بدین قرار است: المعهد الفنّی الإسلامی، معهد الشهید الأول للدراسات السلامیة، مدرسة الضّحی، معهد الغدیر و الجمعیة الخیریة الثقافیة.

انتخاب به عنوان رئیس مجلس اعلای شیعیان لبنان

شمس‏ الدین از سوی آیت ‏الله خوئی وکالت تام در امور اداری و مالی این مؤسسه داشت. پس ازمفقود شدن سید موسی صدر، به ریاست مجلس اعلای شیعیان لبنان انتخاب شد و بدین وسیله رهبری شیعیان لبنان را بر عهده گرفت و به عنوان یک شخصیت سیاسی در صحنه لبنان حضور یافت. فعالیت‌های فرهنگی و اجتماعی او همگام با پیشرفت‌های علمی و فن‏آوری روز بود.

بهره‌گیری از علوم روز

با بهره‌‏گیری از اطلاع‏ رسانی روی اینترنت، سایتی راه‏‌اندازی کرد و شخصا ً به سؤالات فقهی و کلامی افراد پاسخ می‏‌گفت. اخبار سیاسی، اجتماعی و فرهنگی مربوط به او، همچنین سخنرانی‏‌های او در این سایت درج می‌‏شد.
با آنکه در دورة طلبگی به شدت درگیر فعالیت‏‏‌های اجتماعی و فرهنگی بود، از همان دوره، شمس ‏الدین در نجف به نگارش و تألیف روی آورْد. آثار زیادی در زمینه‏‌های فقه، فلسفه، تاریخ و جهان اسلام ارائه نمود. نوآوری و خلاقیت همراه با واقع ‏گرایی و توجه به مقتضیات حقیقی جهان اسلام، در تألیفات او موج می‌‏زند.
با نگارش کتاب نظام الحکم فی الإسلام، به مسائلی پرداخت که دیگران چندین سال بعد به آنها پی بردند. وی به این ترتیب پیشگامی‌ خود را ثابت کرد.

دارای آثاری فاخر

برخی آثار او در عراق، اعجاب بزرگانی نظیر سید محمد باقر صدر را برانگیخت. آثار وی به چند طبقة آثار چاپی، آثار چاپ نشده، مقالات نشریات، مقالات ارائه شده به کنگره‌‏ها، سخنرانی‏‌ها و بالاخره آثار در بارة او طبقه ‏بندی و معرفی می‏گردد. یکی از ویژگی‌های مهم آثار او، اتکا بر میراث فرهنگی تشیع و وفاداری به آنهاست.
همانند برخی تجدد گرایان پشت به گذشته اسلام ننمود، بلکه سنت و تجدد را با هم می‏‌خواست و سعی در ایجاد هماهنگی بین آنها داشت. از این رو به نهج‌‏البلاغه علاقه وافر داشت به طوری که چهار اثر در بارة مسائل نهج‌‏البلاغه نوشت.

کتاب‌شناسی محمد مهدی شمس‌الدین

تألیفات چاپ شده

۱)الاجتهاد و التجدید فی الفکر الإسلامی، بیروت، المؤسسة الدّولیة للدراسات و النشر. به ضمیمه مجموعه‌‏ای از مقالات منتشر شده در نشریات عربی.
۲) الاجتهاد و التقلید: بحث فقهی استدلالی مقارن، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۸۸ م.
۳) الاحتکار فی الشّریعة الإسلامیة، بحث فقهی مقارن، بیروت، المؤسسژ الدّولیة للدراسات و النشر، ۱۴۱۰ق / ۱۹۹۰ م.
بخشی از مجموعه‏ مباحث فقهی بوده که در حمله اسرائیل به منزل ایشان در عرمون مفقود شده و فقط همین قسمت مانده است. بررسی تطبیقی احتکار در قالب فقه مقارن است. این اثر مشتمل بر مباحث زیر می‌‏باشد: احتکار در لغت و اصطلاح، احکام احتکار، وادار کردن بر فروش اجناس احتکاری، احتکار در شرکت‏‌ها و دولت‏‌ها.

احتکار در اسلام

ترجمه فارسی احتکار در اسلام، پژوهشی تطبیقی در فقه از دیدگاه مذاهب اسلامی، ترجمه سید مرتضی آیت‏ الله زاده شیرازی، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، ۱۳۷۸، ۳۳۸ ص، چاپ اول.
۴)الأمّة و الدولة و الحرکة الإسلامیة، بیروت، منشورات الغدیر، ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۴ م.
۵)أنصار الحسین، الرجال و الدّلالات، بیروت، دار الفکر، ۱۳۹۵ ق / ۱۹۷۵ م؛ تهران، مؤسسة البعثة، ۱۴۰۷ ق؛ بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۶م/ ۱۴۱۶ ق. گزارشی از زندگی‌نامه و فداکاری‌های اصحاب امام حسین (ع) است.
وی صرفاً به زندگینامه آنها نپرداخته بلکه درس آموزی‏ها از سیره و عملکرد آنها را هم مطرح کرده است.
۶)أهلیّة المرأة لتولّی السلطة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۶م، ص ۱۶۸.
۷) بین الجاهلیة و الإسلام، بیروت و قاهره، دار الکتاب اللبنانی و دار الکتاب المصری، ۱۳۹۵ ق / ۱۹۷۵م.
شمس‏‌الدین در صدد ایجاد مرز بین اسلام و غیر اسلام و تعیین قلمرو اسلام است. وی اسلام را به دلیل اشتمال بر طرح‌های نجات‏بخش بس قابل اعتماد می‌‏دانست و ایدئولوژی‏‌های شرق و غرب را در اردوی جاهلیت قرار می‌‏داد. شهید محمد باقر صدر این اثر را گرامی می‌‏داشت.
۸) التجدید فی الفکر الإسلامی، بیروت، دار المنهل، ۱۹۹۷ م / ۱۴۱۸ ق.
۹) «تحدید النسل، مشروعیته و وسائله، دراسات و مواقف»، بیروت، مؤتمر الإسلام وتنظیم الوالدیة، ۱۴۱۰ ق، ص ۲۴۲- ۲۴۶.
۱۰) التطبیع بین ضروراتِ الأنظمة و خیاراتِ الأمّة، طبعة ثالثة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۷ م، ۱۴۱۷ ق.
۱۱) تفسیر آیات الصّوم، الجمعیة الخیریة الثقافیة، بیروت، ۱۳۸۶ ق.
۱۲) ثورة الحسین: ظروفها الإجتماعیة‏ و آثارها الإنسانیة، الطبعة الأولی، بیروت‏، دار الأندلس، الطبعة الثانیة، بغداد، مکتبة التربیة؛ الطبعة الثالثة، بیروت، التّراث الإسلامی، ۱۳۹۵ق/ ۱۹۷۵م؛ الطبعة الرابعة، بیروت، دار التعارف، ۱۳۹۷ ق/۱۹۷۷ م؛ الطبعة الخامسة، بیروت، دار التعارف، ۱۳۹۸ ق/ ۱۹۷۸ م؛ الطبعة السادسة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۵ م/ ۱۴۱۵ ق؛ الطبعة السابعة، بیروت، المؤسسة الدّولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۷ م/ ۱۴۱۷ ق.
ترجمه انگلیسی: The rising of al-Husayn: its Impact on the consciousness of Muslim Society، Shaykh Muhammad Mahdi Shams al-Din، Tra. byI. K. A. Howard، London: Muhammadi Trust، ۱۹۸۵، pp. ۲۱۸ از نگاه جدید به بررسی قیام امام حسین (ع) پرداخته است. واقعة کربلا را بر اساس مفاهیم امروزین مانند کرامت انسانی و عدالت اجتماعی و ارتقای معنویت بشر بررسی کرده است. این اثر توسط مهدی پیشوایی به فارسی ترجمه و زیر عنوان ارزیابی انقلاب امام حسین (ع) از دیدگاه جدید‏‏ (قم، دفتر تبلیغات اسلامی) منتشر شد. در مرتبه دوم زیر عنوان پژوهشی پیرامون زندگانی امام حسین (ع) به چاپ رسید.

غیر از ترجمه انگلیسی مزبور، توسط سید حسن امین هم به انگلیسی ترجمه و در دائرة المعارف الإسلامیة درج گردید.
۱۳) ثورة الحسین فی الوجدان الشعبی، بیروت، منشورات الجمعیة الخیریة الثقافیة، [بی‏تا]. زیر عنوان واقعة کربلاء فی الوجدان الشعبی همراه با اضافات و این مشخصات منتشر شد: الطبعة الثالثة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۶ م / ۱۴۱۶ ق. این اثر در مقام اثبات این مطلب است که قیام امام حسین (ع)، بین قیام‏‌ها و جنبش‏‌های دیگر نمونه است و از این رو تا اعماق وجود شیعیان و مردم نفوذ کرده و تأثیر گذاشته است. دارای این مباحث است: انقلاب امام حسین (ع) و تأثیرات اجتماعی آن، زیارت امام حسین (ع) و مشروعیت آن، زیارت ابوالفضل و علی‏ اکبر و دیگر شهدای کربلا، شعر رثائی، عزاداری، گریه برای امام و شهیدان.
۱۴) حرکة التاریخ عند الإمام علی، دراسة فی نهج‏ البلاغة، الطبعة الرابعة، بیروت، المؤسسة الدّولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۷م، ۱۴۱۸ ق؛ تهران، بنیاد نهج‌‏البلاغه، ۱۴۰۵ ق. شامل مبنای تاریخ و حرکت پیشرفت بشری از دیدگاه امام علی (ع) است.

فتنه و موضع امام علی در برابر آن

آخرین بحث وی فتنه و موضع امام علی (ع) در برابر آن می‌‏باشد. مباحث دیگر آن عبارت ‏است از: تاریخ و حرکت پیشرفت بشری، امام علی (ع) در مواجهه با تاریخ، دانش تاریخ و استفاده علمی و سیاسی و فکری از آن.
۱۵) حقوق الزوجیة و حق العمل للمرأة. الطبعة الأولی، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۵ م/ ۱۴۱۵ ق؛ الطبعة الثانیة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۶م/۱۴۱۶ ق.
۱۶) دراسات فی نهج‌‏البلاغة، الطبعة الأولی، النجفالأشرف، ۱۳۷۵ ق/ ۱۹۵۶ م؛ الطبعة الثانیة، بیروت، دار الزهراء، ۱۳۹۲ ق/ ۱۹۷۲ م؛ الطبعة الثالثة، بیروت، الدار الإسلامیة، ۱۹۸۱ م. این کتاب به بررسی نصوص نهج‏ البلاغه در زمینه‏ مباحث اجتماعی و سیاسی می‌‏پردازد.

شمس‏ الدین، آن را در سال ۱۹۵۶ در عراق نوشت. این اثر توسط محمود عابد به فارسی ترجمه شد و زیر عنوان جستجوی نهج‌‏البلاغه منتشر گردید.
۱۷) دراسات و مواقف فی الفکر و السیاسة و المجتمع، ۳ أجزاء، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۰ م / ۱۴۱۰ ق. مجموعه‌‏ای از سخنرانی‏‌ها و مباحثات ایشان در لبنان و خارج و یا مقالات در روزنامه‏‌ها و مجلات در موضوعات اجتماعی و سیاسی است.
۱۸) رسالة الحقوق للإمام زین ‏العابدین، بیروت، منشورات الجمعیة الخیریة الثقافیة، ۱۳۸۶ق.

حقوق زوجیت و فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه

۱۹) السّتر و النظر، قم، مؤسسه المنار، بی‏تا. ص ۳۰۰. اولین کتاب از سلسله کتاب‌های مسائل حرجة فی فقه المرأة است. نویسنده چهار مسئله را برای زنان مسلمان امروزی، مهم و بحرانی تشخیص داده است: حجاب، ریاست دولت، حقوق زوجیت و فعالیت اقتصادی و اجتماعی زنان در جامعه. مسئله اول در این کتاب بررسی شده است. مباحث این کتاب عبارت‏اند از: فقه المرأة (حقوق زن) در شریعت اسلام، جایگاه زن در نظام اخلاقی و حقوقی اسلام، نگاه قرآن به زن، گزارش‌هایی از تاریخ اسلام، حجاب قبل از اسلام و در دورة اسلامی، اصل عملی در حجاب، زینت زن، لباس زن، موارد استثناء از پوشش، نگاه به زن، طبقه‏‌بندی زنان، نگاه زن به مرد.
۲۰) السلم و قضایا الحرب عند الإمام علی، دراسة فی نهج‌‏البلاغة، بیروت، ۱۹۸۱م. بررسی دیدگاه‌های امام علی (ع) در بارة جنگ و صلح در روابط بین دولت‌ها و ملت‏‌هاست. این کتاب به فارسی ترجمه و در تهران در مجموعه کنگره هزاره نهج‌البلاغه منتشر شد.
۲۱) شرح عهد الأشتر، بیروت، مؤسسة الوفاء، ۱۹۸۴ م، چاپ اول. نامة امام علی (ع) به مالک اشتر والی مصر از سندهای مهم سیاسی و اجتماعی است که به بسیاری از نکات یک نظام مطلوب اجتماعی پرداخته است.

نیازهای روز مسلمانان

۲۲) عاشوراء، الطبعة الاولی، بیروت، مجد، ۱۴۱۲ ق / ۱۹۹۱ م. عاشوراء (ج۲) ـ مجموعة محاضرات فی ذکر عاشوراء، الطبعة الثالثة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۵ م/ ۱۴۱۵ ق. این کتاب شامل درس‌هایی در بارة سیاست و دین است که به اهتمام جمعی از عالمان گردآوری شد. دارای این مباحث است: عزاداری و مصیبت برای امام حسین (ع)، انقلاب امام و زمینه‏‌های اجتماعی و تاریخی آن، انقلاب و تأثیرات اجتماعی آن، تجدید انقلاب، اهداف انقلاب.
۲۳) عقائد الشیعة الامامیة، بیروت، منشورات الجمعیة الخیریة الثقافیة، ۱۳۸۶ ق. ۲۴) العِلمانیة: تحلیل و نقد للعلمانیة محتوی و تاریخاً فی مواجهة المسیحیة و الإسلام و هل تصلح لمشاکل لبنان، الطبعة الثانیة: لبنان، مجد، ۱۹۸۲ م. طبعة جدیدة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۱ م / ۱۴۱۱ ق. بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۶ م / ۱۴۱۶ ق. این کتاب مشتمل بر دو بخش است: درمان وضعیت مسلمانان در مواجهه با تمدن غربی و سکولاریزم، بررسی سکولاریزم و نقد راه‌حل‏‌های سکولاریزم در لبنان و تحلیل تفاوت دو نوع سکولاریزم به اصطلاح دینی و سکولاریزم الحادی. ترجمه فارسی ▪ حکومت منهای دین: بررسی همه‌جانبه از مفهوم و تاریخ پیدایش علمانیت (سکولاریزم) در رویارویی با مسیحیت و اسلام، ترجمه حسن شمس گیلانی، تهران، ۱۳۶۲، ۱۸۸ ص.
۲۵) الغدیر، دراسة تحلیلیة اجتماعیة سیاسیة لمسألة الحکم الإسلامی بعد وفاة الرسول، بیروت، منشورات الجمعیة الخیریة الثقافیة، ۱۳۸۶ ق.

بُعد سیاسی جامعه اسلامی را از دو نگاه فقهی و تاریخی

۲۶) فی الاجتماع السیاسی الإسلامی، المجتمع السیاسی الإسلامی / محاولة تأصیل فقهی و تاریخی، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۴۱۲ ق/ ۱۹۹۲ م. شمس‏ الدین در این کتاب بُعد سیاسی جامعه اسلامی را از دو نگاه فقهی و تاریخی تحلیل کرده است. نتیجه‏‌گیری او این است که جامعه‏ سیاسی و دولت در اسلام، جزئی از شریعت نیست، بلکه نتیجه نظری و عملی و زاییده تاریخ اسلام است.
۲۷) لبنان الکیان و الدور، بیروت، منشورات الغدیر، ۱۴۱۴ ق/ ۱۹۹۴ م. ۲۸) محاضَرات فی التاریخ الاسلامی، النجف، ۱۹۶۵ م.
۲۹) مطارحات فی الفکر المادی و الفکر الدینی، بیروت، دار التعارف، ۱۳۹۸ ق؛ الطبعة الثانیة، بیروت، دار التعارف، ۱۴۰۶ ق / ۱۹۸۶ م؛ الطبعة الرابعة، بیروت، المؤسسة الدولیة للدراسات و النشر، ۱۹۹۷ م / ۱۴۱۸ ق. بررسی و نقادی مباحثی است که از طریق نشریات و از سوی دانشگاهیان ونخبگان در زمینه اندیشه‏‌های مادی و تعارض آنها با اندیشه‌‏های دینی مطرح گردیده بود.

آثار انتقادی بر سرمایه‏‌داری و مارکسیسم است

۳۰) مع الإمام الرضا فی ذکری وفاته، بیروت، الجمعیة الخیریة الثقافیة، ۱۳۸۶ ق.
۳۱) المقاومة فی الخطاب الفقهی السیاسی، بیروت، الجامعة الإسلامیة فی لبنان و مرکز الدراسات و التوثیق، ۱۹۹۸ م، ۳۹۷ ص. مجموعه‌‏ای از سخنرانی‌ها و نوشتارهای کوتاه درباره جهاد و مقاومت مردم لبنان به‌ویژه شیعیان جنوب از منظر علوم سیاسی و فقه شیعه است. مقالات این مجموعه در بخش مقالات نشریات معرفی شده است.
۳۲) نظام الحکم و الإدارة فی الإسلام، الطبعة الاولی، بیروت، منشورات حمد، ۱۳۷۴ ق/ ۱۹۵۵ م، الطبعة الثانیة: بیروت، دار المجد، ۱۹۹۲م/ ۱۴۱۲ ق؛ الطبعة الثالثة: المؤسسة الدولیة للدرسات و النشر، ۱۹۹۵م/ ۱۴۱۵ ق؛ قم، دار الثقافة، ۱۴۱۲ ق، ۶۷۴ ص. مباحث آن در این زمینه است که دو نظام خلافت در اهل سنت و ولایت فقیه در شیعه، بحران‌های نظری و عملی در بطن خود دارند. پس از توضیح این بحران‌ها (ص ۴۰۲ - ۴۱۰ از ترجمه) راه حلی برای رفع بحران ارائه کرده است. خلاصه این راه حل، ولایت امت بر خود است (ص ۴۱۰ از ترجمه). از چاپ اول این اثر، حدود ۴۶ سال می‏‌گذرد.

اولین متن تحلیلی در مورد نظام سیاسی اسلام

می‏توان آن را به عنوان اولین متن تحلیلی شیعی در بارة نظام سیاسی اسلام پس از کتاب تنبیه الأمة و تنزیه الملة نائینی دانست. چاپ اول در هشت فصل تدوین شد ولی چاپ دوم همراه با اضافاتی به چاپ رسید؛ یعنی دو فصل ماهیت امامت معصومین و مدیریت در اسلام و برخی اسناد و نصوص فقهی و کلامی بدان افزوده گردید. سید محمد باقر صدر این اثر را دوست می‏داشت. بین چاپ اول تا چاپ دوم سی و هفت سال فاصله افتاد! این اثر توسط سید مرتضی آیت ‏الله زاده شیرازی زیر عنوان حکومت و مدیریت در اسلام به فارسی ترجمه شد (تهران، دانشگاه تهران، ۱۳۷۵).
مباحث این اثر عبارت‏اند از: اسلام و واقعیت‏‌های زندگی، ضرورت و ماهیت و روش تحقق حکومت اسلامی، مراحل تاریخی حکومت اسلامی در صدر اسلام، حکومت اسلامی از دیدگاه فرق اسلامی، راه ثبوت امامت و مشروعیت سلطه، شیوه‏‌های تعیین امام، شرایط رهبر، عزل و انعزال رهبر، ویژگی‌های اساسی نظام حکومت در اسلام، حکومت الهی بشری، حکومت الهی، رویدادهای سیاسی صدر اسلام، ماهیت امامت معصوم، وحدت امت و حکومت و دولت، بحران مشروعیت و اقتدار، دورنمای آینده، مدیریت در اسلام، تفکیک قوا در حکومت اسلامی، سازمان اداری در دوران رسول خدا.

مصاحبه با روزنامه السفیر

در مورد ربوده شدن امام موسی صدر: حقیقت این است که در نشست پیشین با شما که روزنامه‌ها مشروح آن را منتشر کردند، در موارد مختلفی صحبت شد. در آنجا گفتم که من همواره روزنه‌های امیدی می‌بینم اما پس از گذشت ۲۱ سال امید‌ها کمتر شده است، ولی من امروز تأکید می‌کنم که ناامید نیستم. ما امیدواریم که آنچه را در انتظار آن هستیم همچنان وجود داشته باشد و امام همچنان زنده باشد. آنچه که مورد نظر من بود عبارتست از ضرورت تبیین زوایای ناپیدای مشکل تا بتوان به حل مسأله کمک کرد و من بر ضرورت طرح قضیه در دادگاه عدالت بین‌المللی اصرار دارم.
س: آیا از زمانی که آن مطالب را بیان کرده‌اید با خانم رباب صدر تماسی داشته‌اید؟

پاسخ: خیر، تاکنون گفتگویی صورت نگرفته است.

بیانیه مجلس اعلای اسلامی شیعیان لبنان

از سوی ریاست مجلس اعلای اسلامی شیعه بیانیه‌ای به این شرح صادر شد: باشگاه روزنامه‌نگاران عرب در فرانسه هفته گذشته از حضرت آیت‌الله امام شیخ محمد مهدی شمس‌الدین رئیس مجلس اعلای اسلامی شیعه دعوت به عمل آورد.

در این جلسه گروهی از روزنامه نگاران که تعداد آنها بالغ بر ۱۵ نفر از نمایندگان نشریات مختلف عربی و لبنانی بود مصاحبه و گفتگو کردند. ایشان در گفتگوی خود به مسائل لبنان و عرب و مسائل جهان اسلام بالاخص انتفاضه فلسطین و قضیه ربودن امام صدر و همراهانش اشاره نمود.

به نظر می‌رسد برخی از دوستان رسانه‌ای در مورد سخنان آن جناب درباره موضوع امام صدر به اشتباه افتاده‌اند لذا برای ما بسیار مهم است که به عنوان حوزه ریاست مجلس اعلا موضع حضرت امام شمس‌الدین و مجلس اعلای اسلامی شیعه را درباره ربودن امام صدر و همراهانشان روشن سازیم، و این در واقع‌‌ همان مواضعی است که سه هفته پیش در مراسم افتتاح کنفرانس کلمه سواء و نیز در جلسه اختتامیه آنکه در محل دفتر مجلس بار‌ها بار‌ها تکرار شد. نگرش امام شمس‌الدین و مجلس اعلای اسلامی شیعه در مورد قضیه امام صدر و همراهان ایشان شامل:

اول: امام صدر همراه با دو تن از یارانش توسط هواپیمای لیبیایی و بنا به دعوت رسمی آن کشور وارد لیبی شده و تاکنون از آن کشور خارج نشده‌اند.

ثانیاً: مسئول ربودن امام صدر و همراهانش در حقیقت رژیم لیبی و شخص سرهنگ معمر قذافی است و هیچ جریان دیگری به جز این جریان نمی‌تواند مسئول این پنهان سازی باشد و این نتیجه‌ای است که قوه قضائیه لبنان و ایتالیا به آن دست یافته‌اند.

ثالثاً: برای حضرت امام شمس‌الدین با هیچ دلیل شرعی- قانونی و یا هیچ قرینه قابل قبول وفات امام موسی صدر و یا شهادت او و همراهانش به هیچ شکل و صورتی ثابت نشده است، بلکه بر عکس همواره شواهد و قرائنی در دست بوده که در این رابطه امید را بیشتر می‌کند. اما آنچه که امام شمس‌الدین در مصاحبه خود با باشگاه روزنامه‌نگاران عرب از قول برخی از آگاهان عرب و دیگران مطرح کرد، مورد قبول و تصدیق آن جناب نبوده و تنها از باب بیان نقطه نظر کسانی بوده که به این مسأله توجه دارند.

چهارم: امام شمس‌الدین همواره بر احاله قضیه به دادگاه عدل بین‌الملل و محاکمه مسؤولین این جرم تأکید داشته کما اینکه همین درخواست را سال‌های متمادی است که تکرار می‌کند و اخیراً هم در جلسه اختتامیه پنجمین همایش «کلمه سواء» بر آن تأکید نموده است.