پیشینه جمعیتی شیعیان در مصر (مقاله)

پیشینه جمعیتی شیعیان در مصر عنوان مقاله‌ای است به زبان فارسی که در پژوهشگاه مطالعات تقریبی در موضوع جریان‌شناسی جهان اسلام به نگارش درآمده است.

چکیده

پیشینه سکونت شیعیان در مصر به دوران صدر اسلام بازمی‌گردد. آن زمان که تعداد قابل توجهی از صحابه پیامبر(ص) در فتح مصر حضور داشتند و سپس ساکن آنجا شدند مانند ابوذر غفاری، ابوایوب انصاری، مقداد بن اسود و عمار یاسر، آغاز نخستین حضور فرهنگ شیعه در مصر بوده است. با این حال، اولین نقش‌آفرینی شیعیان و قیام آنها علیه خلافت عباسی در مصر، قیام علی بن محمد، ‌ فرزند نفس زکیه بوده است. امام علی(ع) در دوره خلافت خود، ابتدا قیس بن سعد بن عباده را به مصر فرستاد و بیشتر مردم مصر، جز گروهی از طرفداران عثمان، با علی(ع) بیعت کردند. چندی بعد، امام علی(ع) محمد بن ابی‌بکر را به جای قیس بن سعد، به حکومت مصر منصوب کرد. اما در زمان وی، لشکر معاویه به رهبری عمرو‌عاص به مصر حمله کرد، محمد بن ابی بکر را کشت و آن سرزمین را تصرف نمود.

شیعیان در دوره امویان و عباسیان

گرایش‌های شیعی در دوره سلطه امویان بر مصر، به طور کامل از بین نرفت. وجود گرایش‌های شیعی و علوی در مصر، و دوری آن از مرکز خلافت، باعث شد برخی از قیام‌کنندگان علوی، به مصر بروند. برخی قیام‌های علویان در مصر، عبارتند از: قیام علی بن محمد، برادر نفس زکیه، در سال ۱۴۵ق که با شکست مواجه شد. قیام احمد بن ابراهیم بن عبدالله بن طباطبا در ۲۵۴ق در صعید قیام احمد بن محمد بن عبدالله بن طباطبا در سال ۲۵۵ قمری در نزدیکی اسکندریه و همچنین قیام ابراهیم بن محمد، از نوادگان امام علی(ع)، معروف به ابن صوفی، در سال ۲۵۶ق در زمان حکومت طولونیان بر مصر، در منطقه صعید. چنانکه مقریزی (۷۶۶-۸۴۵ق)، مورخ مشهور مصری در کتاب خود، المواعظ و الاعتبار شرح داده، پس از آنکه در عاشورای ۳۵۰ق، شیعیان در مزار کلثوم، از نوادگان امام صادق(ع) جمع شدند و به عزاداری پرداختند، مأموران اموی به آنها حمله کرده و بسیاری را کشتند و پس از آن فشار بر شیعیان افزایش یافت؛ تا آنجا که برای آزمودن مردم از آنها می‌پرسیدند «دایی‌ات کیست؟» و اگر پاسخی غیر از «معاویه» می‌شنیدند، آنها را مجازات می‌کردند؛ چرا که معتقد بودند معاویه، «خال المؤمنین»، یعنی دایی مؤمنان است. به گفته مقریزی، در این دوران، منادیانی در روز جمعه بر در جامع عتیق فریاد می‌زدند که معاویه دایی مؤمنان است و مناقب او را برمی‌شمردند.

شیعیان در دوره خلافت فاطمیان

نخستین حضور تأثیرگذار شیعیان در مصر، در دوره فاطمیان اتفاق افتاد. فاطمیان، شیعیانی اسماعیلی مذهب بودند که در سال ۳۵۸هجری توانستند بر مصر غلبه یابند و بیش از دو قرن بر آن حاکم شوند. ساختن شهر فعلی قاهره، از اولین اقدامات فاطمیان در مصر بوده است. فاطمیان همچنین نام عباسیان را از منابر و سکه‌های مصر حذف کرده و عبارت «حی علی خیر العمل» را به اذان‌ها افزودند. فاطمیان همچنین اقدام به برگزاری سوگواری عاشورا کردند. بنابر گزارش‌های تاریخی، الحاکم بامرالله، خلیفه فاطمی، در سال ۴۰۴هجری دستور داد تمام دکان‌های قاهره، جز نانوایی‌ها، در روز عاشورا بسته باشد. تأسیس مسجد جامع الازهر در سال ۳۵۹هجری برای تبلیغ آموزه‌های مذهب اسماعیلی و همچنین پایه‌گذاری دارالحکمه یا دارالعلم در سال ۳۹۵هجری که به منزله کتابخانه عمومی و دانشگاه دانسته شده، از دیگر اقدامات فاطمیان در مصر است.

محبت اهل‌بیت(ع) در میان مصریان

بی‌تردید نفوذ فرهنگی و اجتماعی اهل‌بیت(ع) در مصر همواره یکی از عناصر مهم در محبت اهالی مصر به ویژه صوفیان مصری به اهل بیت بوده است. احترام و ارادت صوفیه مصر به اهل بیت، سبب نزدیک شدن مردم مصر به مذهب جعفری شده است.؛ تا آنجا که فرقه‌های صوفی در مصر، متهم به شیعهگرایی شده‌اند و تصوف، دروازه ورود تشیع به مصر و جهان اسلام دانسته شده است. در میان مسلمانان مصری اعم از شیعه و سنی، محبت به اهل بیت، ضروری است و بغض اهل بیت، به منزله انحراف از دین تلقی می‌شود. امام حسین(ع) در میان برخی از فرقه‌های صوفیه به عنوان «شهید حق» شناخته شده است. زیارت قبور اهل بیت، اهمیت صحیفه سجادیه، برگزاری جشن‌های میلاد پیامبر و ائمه(ع)، برخی دیگر از وجوه تشابه صوفیان با شیعیان است.

سابقه مهاجرت شیعیان به مصر

یکی از عوامل گرایش مصریان به اهل بیت(ع) و گسترش تشیع در مصر، مهاجرت علویان و اصحاب ائمه به آنجا، دانسته شده است. علویان گاه از سر اختیار و برای تبلیغ تشیع به مصر هجرت می‌کرده‌اند و گاه برای فرار از مجازات‌هایی که برخی از خلفای عباسی مانند مأمون و متوکل برای آنها قرار داده بوده‌اند. بیش از هشتاد نفر از طالبیان به مصر مهاجرت کرده‌اند که اسامی آنها در کتاب منتقلة الطالبیة نقل شده است. متوکل عباسی در سال ۲۳۶ق، علاوه بر ویران ساختن مرقد امام حسین(ع) در کربلا برای مقابله با شیعیان، دستور اخراج بزرگان علوی از مصر را نیز صادر کرد. برخی محققان، این دستور را حاکی از نفوذ علویان در مصر دانسته‌اند. قیام‌های علویان مصر از سال ۲۵۲ق تا ۲۷۰ق، در واکنش به محدودیت‌هایی دانسته شده که علیه شیعیان اجرا می‌شده است.

آمار شیعیان در مصر

آمارهای کنونی در مورد تعداد شیعیان در مصر مختلف است. اما چنانکه سایت اینترنتی نشریه اکونومیست نوشته است، پس از انقلاب و تحولات مصر در 25 ژانویه سال ۲۰۱۱ میلادی، شیعیان توانسته‌اند بیش از گذشته اعتقاد خود به تشیع را علنی کنند و همین منبع، جمعیت شیعیان مصر را تا یک میلیون نفر برآورد کرده است. منابع دیگری، این تعداد را بین ۸۰۰ هزار تا دو میلیون شیعه تخمین زده‌اند. شیعیان مصر در مناطق مختلفی از جمله شهرهای منصوره و طنطا در شمال مصر و نیز مناطقی از جنوب آن مانند اسوان و قنا در منطقه صعید، و شهرهای اسنا، ارفو، ارمنت و قفطا زندگی می‌کنند.