حسین بن علی (سید الشهدا)

از ویکی‌وحدت
نسخهٔ تاریخ ‏۲۴ ژانویهٔ ۲۰۲۲، ساعت ۱۶:۵۳ توسط Hadifazl (بحث | مشارکت‌ها) (جایگزینی متن - 'ابو ' به 'ابو')
امام حسین(ع)
نام حسین بن علی بن ابی‌طالب(ع)
کنیه اباعبدالله
القاب سید الشهدا، ثار الله، قتیل العبرات
ولادت ۳ شعبان، سال ۴ قمری
پدر امام علی(ع)
مادر حضرت فاطمه(س)
مدت امامت ۱۰ سال
طول عمر ۵۷ سال
زادگاه مدینه
تاریخ شهادت روز عاشورای سال ۶۱ قمری
علت شهادت خیانت کوفیان
قاتل شمر
مدفن کربلا

ابوعبدالله حسین بن علی علیه السلام، ملقب به سید الشهداء، فرزند دوم امام علی[۱] (ع) و حضرت فاطمه (س) و امام سوم شیعیان است. امام حسین (ع) حدود هفت سال از دوران کودکی خود را در زمان حیات پر برکت رسول خدا (ص) و مادر بزرگوارش حضرت فاطمه (س) سپری نمود. آن‌حضرت تحت پرورش‌های الهی و آسمانی جدّ بزرگوارش پیامبر اکرم (ص) با بهترین شیوه‌های تربیتی پرورش می‌یافت و با احترام و محبت فوق العاده،‌ روحیه اعتماد به نفس و عزّت در وجود آن‌حضرت، رشد داده و تقویت می‌ شد. آن حضرت پس از شهادت برادرش امام حسن [۲](ع) در سال ۵۰ هجری قمری به امامت رسید.

ده سال از امامت آن حضرت مقارن با سالهای پایانی حکومت معاویه[۳] اولین حاکم بنی امیه[۴] بود، و پس از اینکه یزید فرزند معاویه در سال ۶۰ هجری پس از مرگ پدرش علی رغم مفاد صلحنامه او با امام حسن(ع) ، بر مسند خلافت تکیه زد، آن حضرت به دعوت مردم کوفه[۵] دست به قیام زد. اما مردم کوفه به آن حضرت خیانت نمودند و در پی آن، ایشان به همراه تعدادی از بستگان و یاران همراهش در دهم محرم سال ۶۱ هجری قمری در واقعه جانسوز عاشورا[۶] به شهادت رسیدند. شیعیان به همین مناسبت ماه محرم را به اقامه عزا برای آن حضرت و یارانش می پردازند.

ولادت امام حسین (ع)

تمام مورخان اتفاق نظر دارند که امام سوم شیعیان در شهر مدینه متولد شده است، اما در مورد تاریخ ولادت امام حسین(ع) اختلاف نظرهای اندکی وجود دارد. شیخ طوسی[۷](متوفای 460ق‏) ولادت آن‌حضرت را در روز سوّم ماه شعبان سال چهارم هجرت دانسته‌، [۸] اما شیخ مفید[۹](متوفای 413ق)، [۱۰] همچنین برخی از مورّخان اهل‌سنت، [۱۱] ولادت حضرتشان را شب پنجم شعبان همان سال می‌دانند.

ابن شهر آشوب ضمن درج گزارش اخیر به همزمانی میلاد سیدالشهداء با جنگ خندق و میلاد حضرتشان در یکی از روزهای پنج‌شنبه، یا سه‌شنبه نیز اشاره کرده است.[۱۲]

نسب و کنیه امام حسین(ع)

امام حسین(ع) فرزند علی(ع) فرزند ابی‌طالب، فرزند عبدالمطلب، فرزند هاشم، فرزند عبدمناف، فرزند قصیّ است مادر سیدالشهداء نیز حضرت فاطمه(س) دختر رسول خدا(ص) بود. کنیه امام حسین(ع)، اباعبدالله [۱۳] و کنیه خاصّ او ابوعلى [۱۴] است.

اگرچه امام حسین فرزند شیرخواری به نام عبدالله رضیع داشت که در روز عاشورا به شهادت رسید، اما دلیلی وجود ندارد که کنیه حضرت(أباعبدالله) به دلیل وجود چنین فرزندی باشد؛ زیرا این‌گونه کنیه‌ها در میان عرب مرسوم است و لازم نیست تا فرزندی باشد و از نامش کنیه درست کنند؛ مانند اباصالح که کنیه مبارک امام زمان(عج) است، یا ابوتراب و... . [۱۵]

القاب امام حسین (ع)

القاب‏ ایشان، بسیار است؛ مانند: رشید، طیّب، وفىّ، سیّد، زکىّ، مبارک، مطهّر، دلیل على ذات الله، سِبط رسول الله، شهید،[۱۶] ثار الله، [۱۷] و سیّد الشهدا. [۱۸]

البته ممکن است بعضی از القاب، بعد از شهادت مظلومانه حضرتشان به ایشان منتسب شده باشد.

همسران‏ امام حسین (ع)

امام حسین(ع) پنج همسر اختیار کرده بود. اسامی همسران آن‌حضرت عبارت‌اند از:

شهربانو، لیلا، بانویی از قبیله قضاعه (که در زمان حیات امام از دنیا رفت)، رباب و ام اسحاق.

تنها زنی که به صورت قطعی در واقعه کربلا حضور داشت، مادر علی اصغر، حضرت رباب بود که همراه اسیران به مدینه بازگشت. حضور حضرت شهربانو و حضرت لیلا در کربلا محل تردید است. [۱۹]

فرزندان امام حسین(ع)

در منابع روایی برای امام حسین(ع) شش فرزند پسر و سه دختر ذکر شده است.

فرزندان پسر

  1. حضرت امام سجاد(ع)،[۲۰]
  2. حضرت علی اکبر(ع)،[۲۱]
  3. جعفر، [۲۲] که در زمان حیات امام حسین(ع) از دنیا رفت. [۲۳]
  4. محمد،[۲۴]
  5. عمر،[۲۵]
  6. حضرت علی اصغر(ع) یا عبدالله.[۲۶]

فرزندان دختر

  1. فاطمه،[۲۷]
  2. سکینه،[۲۸]
  3. زینب،[۲۹]

امام حسین(ع) در زمان حیات پیامبر اسلام(ص)

امام حسین(ع) حدود هفت سال از دوران کودکی خود را در زمان حیات پر برکت رسول خدا(ص) و مادر بزرگوارش حضرت فاطمه(س) سپری نمود. [۳۰] آن‌حضرت تحت پرورش‌های الهی و آسمانی جدّ بزرگوارش پیامبر اکرم(ص) با بهترین شیوه‌های تربیتی پرورش می‌یافت و با احترام و محبت فوق العاده،‌ روحیه اعتماد به نفس و عزّت در وجود آن‌حضرت، رشد داده و تقویت می‌شد.

یکی از ویژگی‌های برجسته دوران کودکی امام حسین(ع) این است که ایشان در دوران کودکی مورد توجه خاص پیامبر(ص) بود. و رسول خدا نه تنها به وجود امام حسین(ع) به شدّت عشق می‌ورزید، بلکه به کودکانی هم که با آن حضرت بازی می‌کردند و مهر و علاقه به امام حسین(ع) نشان می‌دادند، محبّت می‌کرد و آنها را نیز گرامی می‌داشت.

مهم‌ترین رخداد دوران کودکی امام حسین، شرکت در مباهله و معرفی او و امام حسن(ع) به عنوان مصداق ابناءَنا [۳۱] است. [۳۲]

امام حسین(ع) در دوران امامت امام علی(ع)‏

مدت سى سال از عمر پر برکت امام حسین(ع)، مقارن با دوران امامت علی(ع) پدر بزرگوارش بود. پدرى که جز خدا ندید و جز خدا نخواست و جز خدا نیافت. جز به طهارت و بندگى نگذرانید و جز به عدل و انصاف حکم نکرد، پدرى که در زمان حکومتش لحظه‌اى او را آرام نگذاشتند. آن‌حضرت، در تمام این مدت، با دل و جان از اوامر پدر اطاعت کرد و در چند سالى که حضرت على(ع) متصدى خلافت ظاهرى شد، در راه پیشبرد اهداف اسلامى، همچون سربازی فداکار؛ مانند برادر بزرگوارش، می‌کوشید.

در این دوران، امام ‏حسین همیشه در کنار پدر بود و در جنگ ها شرکت مى‌‏کرد. در واقعه حکمیت جنگ نهروان و دیگر جریان‏هاى پس از جنگ صفین نیز همه‏ جا در رکاب پدر بود و آن همه بى‌‏وفایى‌‏ها و سست عنصرى‌‏هاى مردم را نسبت به پدر بزرگوار خود از نزدیک مى‌‏دید و با مرارت و تلخ‏ کامى آن مصایب را تحمل مى‌‏کرد. همه او را به عظمت و بزرگى مى‌‏شناختند. شجاعت او زبانزد عام و خاص بود. همه براى او احترام قائل بودند و در مقابل او تعظیم و تجلیل مى‌‏کردند. [۳۳]

امام حسین(ع) در دوران امامت امام حسن(ع)‏

پس از شهادت امیرمؤمنان علی(ع)، امام حسن(ع) عهده‌دار امامت و زعامت مسلمانان شد، و امام حسین(ع) با ایشان بیعت کرد. امام حسین(ع) در ایام امامت و خلافت امام حسن(ع)، همواره همراه و یار و یاور آن‌حضرت در امور خلافت و امامت بود. افزون بر این، امام حسین(ع) احترام ویژه‌اى براى برادر و امام خود قائل بود، به طوری که در یک کلام می‌توان گفت ایشان در پیروى و تکریم از امام حسن(ع) کار را به سرانجام رسانده بود.

امام حسین(ع) در همه حال، پیوسته جانب برادر را رعایت می‌کرد و خود را تابع سیاست‌های ایشان و مطیع اوامر او می‌دانست. هنگامی که آهنگ نبرد و مقابله با دشمنان شامی نواخته شد، آن‌حضرت در بسیج و اعزام نیروها به اردوگاه نُخَیله و مسکنمتن بزرگ، نقشی فعال داشت و همراه برادر به مدائن و ساباط برای جمع‌آوری لشکر رفت. [۳۴] زمانی هم که در پی کارشکنی‌ها و خیانت‌های مکرر سپاهیان عراق[۳۵]، امام حسن(ع) با پیشنهاد صلح از سوی معاویه روبرو شد و بنابر مصالح اسلام و جامعه اسلامی مجبور به پذیرش صلح با معاویه شد و آن همه ناراحتی‌ها را متحمل شد، امام شریک رنج‌های برادر بود و چون می‌دانست که این صلح به صلاح اسلام و مسلمین است، هرگز اعتراضی به امام حسن نداشت.

پس از انعقاد صلح، امام حسین(ع) همراه برادر به مدینه بازگشت و در همان جا اقامت گزید. [۳۶] ایشان ده سال از عمر شریف خود را در ایام امامت امام حسن(ع) به سر برد و در تمام این مدت، استوار در کنار ایشان ایستاده بود و در همه احوال مطیع ایشان بود و از آن حضرت تبعیت می کرد، و پس از شهادت وی نیز، تا زمانی که معاویه در قید حیات بود، به پیمان صلح با معاویه وفادار ماند.

مقام و منزلت امام حسین(ع)

اگرچه همۀ معصومان دارای مقام ولایت تکوینی‌‌ و از عصمت برخوردارند، اما هیچ محذوری وجود ندارد که مقام عصمت و ولایت آنها در یک رتبه نباشد، و به اصطلاح علمی در مرحلۀ ثبوت هیچ امتناعی ندارد که مقام ولایت به نحو تشکیک برای آنها ثابت باشد، و مقام عصمت یکی بیشتر از دیگری باشد.

به عبارت دیگر، اگرچه فی حد نفسه اشکالی ندارد که مقام عصمت یک امام بالاتر از امام دیگر باشد، و به همین جهت امتیازات ویژه‌ای را به خود اختصاص دهد، اما دلیلی وجود ندارد که اثبات کند این امتیازاتی که به یک امام داده شده و به امام دیگر داده نشده، حتماً بر اساس اختلاف مقامات آنها بوده، بلکه این احتمال قویاً داده می‌شود که مقامات ولایت و عصمت آنها یکسان بوده است، اما عامل دیگری اقتضا کرده که خداوند ویژگی‌های یاد شده را به امام حسین(ع) داده باشد. امتیازاتی؛ مانند: انتقال مقام امامت به نسل امام حسین(ع)، شفا در تربت آن‌حضرت، استجابت دعا نزد قبرش و...، این‌که چه عاملی- با فرض یکسان بودن مقامات آنها- در این امتیازات دخالت داشته، باید گفت: بزرگ‌داشت امام حسین (ع) بزرگ‌داشت تمام اهل‌بیت و دیگر امامان(ع) است، و توجه بیشتر به کربلا توجه بیشتر به درس­های جامعی است که کربلا به انسان­ها می­دهد؛ از این جهت کسی که از امام حسین(ع) یاد می‌کند، گویی تمام معصومان را مورد توجه قرار داده است. [۳۷]

اخلاق و منش امام حسین(ع)

امام حسین(ع) مانند جد و پدر بزرگوارشان دارای بهترین فضایل اخلاقی، در زندگی فردی، خانوادگی و اجتماعی بودند.

در صورت و سیرت شبیه‌ترین مردم به حضرت رسالت بود. [۳۸] به گونه‌ای که در شب‌های تار نور از جبین آن‌حضرت ساطع بود و مردم آن‌حضرت را به آن نور می‌شناختند.

از جود و سخا و شجاعت حسین(ع) که از پدرانش به او ارث رسیده بود. گزارش‌های فراوانی وجود دارد. [۳۹] تهجد و مناجات با پروردگار و تلاوت قرآن برای آن‌حضرت به گونه‌ای اهمیت داشت که حتی در سخت‌ترین لحظات و در شدیدترین محاصره نظامی، شبی را از دشمن فرصت می‌گیرد تا با پروردگارش مناجات کرده و به تلاوت قرآن بپردازد. [۴۰]

واقعه عاشورا

چون امام (ع) از توطئه سوء قصد به جان خویش آگاهی یافت از سر حفظ حرمت و قداست بیت الله الحرام مناسک حج را به اضطرار پایان برد و به روز هشتم ذی الحجه از سال ۶۰ هجری مکه را به قصد عراق وداع گفت. [۴۱]

ابن عباس بعد از واقعه کربلا در نامه‌اش به یزید می‌نویسد: هرگز فراموش نخواهم کرد که حسین بن علی را از حرم پیامبر خدا (ص) به حرم خدا طرد کردی و آن گاه مردانی را پنهانی بر سر او فرستادی تا غافلگیر او را بکشند. سپس او را از حرم خدا به کوفه راندی و ترسان و نگران از مکه بیرون شد با این که در گذشته و حال عزیزترین مردم بطحا بود و اگر در مکه اقامت می گزید و خونریزی در آن را روا می شمرد از همه مردم مکه و مدینه در دو حرم بیشتر فرمان برده می شد. لیکن او خوش نداشت که حرمت خانه و حرمت رسول الله (ص) را حلال شمارد. و بزرگ شمرد آن چه را که تو بزرگ نشمردی از آن جا که در نهان مردانی در پی او به مکه فرستادی تا در حرم با او بجنگند. [۴۲]

عبیدالله با حیله و تزویر مسلم بن عقیل و پناه دهنده او هانی بن عروة را در کوفه به طرز دلخراشی به شهادت رساند. و از آن جا که می دانست امام حسین (ع) رو به شهر کوفه می آید، سپاهی به سرکردگی حر بن یزید ریاحی برای زیرنظر گرفتن سپاه آن حضرت به منطقه قادسیه گسیل کرد. حر بن یزید در محلی به نام شراف با امام حسین (ع) روبرو شد و سخنانی بینشان رد و بدل گردید. آن حضرت نامه های اهل کوفه را که دو خرجین بود به حر بن یزید عرضه کرد و دعوت آنان را خاطر نشان ساخت و راه خود را ادامه داد. تا آن که به روز دوم محرم سال ۶۱ هجری به ناحیه نینوا وارد شد. <refتاریخ طبری ۳۱۰/۴></ref>

در این زمین بود که ابن زیاد نامه ای به حر بن یزید تسلیم کرد. متن نامه این بود: آن گاه که این نامه تو را رسد و فرستاده ما پیش تو آید بر حسین سخت گیر و او را در بیابانی فرود آر که نه دژ در آن باشد و نه آب. حر بن یزید در اجرای دستور ابن زیاد کاروان امام حسین (ع) را در نقطه ای به نام کربلا متوقف کرد. فردای آن روز عمر بن سعد فرستاده عبیدالله بن زیاد نیز با چهار هزار جنگجو وارد شد.

شایان گفتن است که حر بن یزید پیش از شهادت امام حسین (ع) از کرده خود اظهار پشیمانی و توبه کرد و در جرگه یاران آن حضرت به درجه رفیع شهادت نائل آمد. عمر بن سعد روز هفتم محرم پانصد سواره بر کرانه فرات مامور کرد تا کاروان حسینی به آب دسترسی نداشته باشد. [۴۳] و روز نهم محرم (تاسوعا) امام حسین (ع) و اصحابش به طور کامل در حلقه محاصره دشمن واقع شدند و دشمن یقین کرد که دیگر برای آن حضرت یاوری نخواهد آمد.

عصر تاسوعا دستور حمله و آغاز جنگ از جانب دشمن صادر گردید. امام حسین (ع) چون تحرکات دشمن را دید، برادرش عباس بن علی (ع) را فرستاد تا با آنان صحبت کند و جنگ را به فردا موکول کنند که این پیشنهاد مورد پذیرش آنان واقع شد. [۴۴]

در روز دهم معروف به روز عاشورا دو سپاه در مقابل هم قرار گرفتند در حالی که سپاهیان عمر بن سعد را سی هزار نفر و تعداد یاران حسین (ع) را بین ۷۲ تا ۱۵۴ نفر گزارش نموده اند. [۴۵]

در آغاز جنگ اصحاب امام حسین (ع) همچون حبیب بن مظاهر، مسلم بن عوسجه، نافع بن هلال، زهیر بن قین و حر بن یزید ریاحی (که پیش از آغاز جنگ توبه نموده بود) وارد کارزار شده و به شهادت رسیدند و در این هنگام نوبت به خاندان آن حضرت رسید. اولین کس از آنان که پای در میدان گذارد پسر مهترش حضرت علی اکبر بود. و به دنبال او دیگر کسان امام حسین (ع) از جمله فرزندان امام علی و امام حسن (ع) و جعفر طیار و عقیل به میدان رفتند و پس از رزمی دلاورانه به شهادت رسیدند. عباس بن علی (ع) هم که به قصد آب آوردن نبرد خویش را آغاز کرده بود مورد هجوم دشمن واقع شد و هستی خویش را فدای حسین (ع) ساخت.

پس از کشته شدن مردان خاندان امام حسین (ع) که در آن واقعه حاضر بودند (بجز علی بن حسین (ع) امام چهارم شیعیان که در آن هنگام در خیمه در بستر بیماری بودند) امام حسین (ع) در این نبرد نابرابر تنها ماند. و خود یک تنه با تمام سپاه عمر سعد کارزار نموده به شهادت رسید. [۴۶]

حجاج بن عبدالله که خود در صحنه حاضر بود می گوید: به خدا هرگز شکسته ای را ندیده بودم که فرزند و کسان و یارانش کشته شده باشند و چون او ثابت قدم و آرام خاطر باشد. به خدا قسم پیش از او و پس از او کسی را همانندش ندیدم. وقتی حمله می برد پیادگان از راست و چپ او همچون بزغالگان از حمله گرگ فراری می شدند. [۴۷]

امام حسین(ع) در نگاه اهل سنت

منابع معتبر اهل سنت احادیث فراوانی درباره جایگاه و فضایل حسین بن علی(ع) نقل کرده‌اند. گذشته از روایات فضائل، مقام امام حسین(ع) در اعتقاد مسلمانان تا حد زیادی برخاسته از آن است که وی در راه خدا از جان و مال و نزدیکان خود گذشت. [۴۸]

در میان اهل سنت دو دیدگاه درباره قیام امام حسین(ع) وجود دارد:

دسته‌ای آن را نکوهش کرده و بسیاری نیز آن را ستوده‌اند. از جمله مخالفان، ابوبکر بن عربی، عالم قرن ششم اهل سنت در اندلس است که در صدد نکوهش اقدام حسین(ع) برآمده و گفته است که مردم به سبب شنیدن احادیثی از پیامبر (درباره جنگ با کسانی که بخواهند امت را متفرق کنند)، با حسین جنگیدند. [۴۹] ابن تیمیه نیز معتقد است اقدام حسین بن علی(ع) نه تنها موجب اصلاح اوضاع نشد، بلکه به شر و فتنه انجامید. [۵۰]

در طرف مقابل، ابن‌خلدون، مورخ قرن نهم اهل سنت در اندلس[۵۱]، به سخن ابن‌عربی واکنش نشان داده و با تأکید بر شرط بودن وجودِ امام عادل برای جنگ با ستمکاران، حسین(ع) را عادل‌ترین فرد در زمان خود برای این جنگ برشمرده [۵۲] و گفته است که وقتی فاسق بودن یزید بر همگان آشکار شد، حسین بر خود واجب دید که علیه او قیام کند، چون خود را دارای اهلیت و قدرت برای این کار می‌دانست. [۵۳] شهاب‌الدین آلوسی از عالمان اهل سنت در قرن سیزدهم قمری نیز در کتاب روح المعانی، زبان به نفرین ابن‌عربی گشوده و این سخن او را دروغ و تهمتی بزرگ شمرده است. [۵۴]

عباس محمود عقاد، نویسنده و ادیب مصری در قرن چهاردهم قمری و مؤلف کتاب ابوالشهداء: الحسین بن علی نوشته است که اوضاع در زمان یزید[۵۵] به حدی رسیده بود که جز شهادت آن را علاج نمی‌کرد. [۵۶] وی معتقد است که چنین قیامی تنها از سوی انسان‌هایی نادر رقم می‌خورد که برای این کار ساخته شده‌اند و نمی‌توان حرکت آنان را با دیگران مقایسه کرد؛ چرا که اینان گونه‌ای دیگر می‌فهمند و چیزی دیگر می‌طلبند. [۵۷] طه حسین، نویسنده معاصر اهل سنت، معتقد است بیعت نکردن حسین از سر عناد و لجبازی نبود؛ چرا که می‌دانست اگر با یزید بیعت کند، به وجدانش خیانت کرده و با دین خود مخالفت ورزیده است، زیرا از نظر او بیعت با یزید گناه بود. [۵۸]

عمر فروخ نیز با تأکید بر اینکه سکوت در برابر ظلم به هیچ وجه جایز نیست، معتقد است ما مسلمانان امروزه نیاز داریم که حسینی در میان ما قیام کند و ما را به راه درست در دفاع از حق رهنمون سازد. [۵۹]

پانویس

  1. ر.ک:مقاله امام علی
  2. ر.ک:مقاله امام حسن
  3. ر.ک:معاوبه
  4. ر.ک:مقاله بنی امیه
  5. ر.ک:مقاله کوفه
  6. ر.ک:مقاله عاشورا
  7. روک:مقاله شیخ طوسی
  8. شیخ طوسی، محمد بن حسن، مصباح المتهجد و سلاح المتعبّد، ج ‏2، ص 828، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، چاپ اول، 1411ق؛ ابن مشهدی، محمد بن جعفر، المزار الکبیر، ص 399، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1419ق؛ کفعمی، ابراهیم بن علی، المصباح (جنة الأمان الواقیة و جنة الإیمان الباقیة)، ص 543، قم، دار الرضی (زاهدی)، چاپ دوم، 1405ق؛ امین عاملی‏، سید محسن، اعیان الشیعة، ج ‏1، ص 578، بیروت، دار التعارف للمطبوعات‏، 1403ق
  9. روک:مقاله شیخ مفید
  10. شیخ مفید، الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ‏2، ص 27، قم، کنگره شیخ مفید، چاپ اول، 1413ق؛ مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج 4، ص 76؛ حموی‏، محمد بن اسحاق، أنیس المؤمنین، ص 95، تهران، بنیاد بعثت، 1363ش؛ حسینی عاملی‏، سید تاج الدین‏، التتمة فی تواریخ الأئمة(ع)، ص 73، قم، مؤسسه بعثت، چاپ اول، 1412ق
  11. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی، الاصابة فی تمییز الصحابة، ج ‏2، ص 68، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اول، 1415ق؛ ابن عساکر، ابوالقاسم علی بن حسن، تاریخ مدینة دمشق، ج ‏14،ص 115، بیروت، دار الفکر، 1415ق
  12. مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج 4، ص 76؛ نک: «فاصله میان ولادت امام حسن با امام حسین(ع)»، 47164
  13. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ‏2، ص 27
  14. مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج 4، ص 78
  15. «کنیه ابا عبدالله»، 6707
  16. طبری، محمد بن جریر، دلائل الإمامة، ص 181، قم، بعثت‏، چاپ اوّل‏، 1413ق
  17. «السَّلَامُ عَلَیْکَ یَا ثَارَ اللهِ وَ ابْنَ ثَارِه»؛ کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، ج ‏4، ص 576، تهران، دار الکتب الإسلامیة، چاپ چهارم، 1407ق
  18. شیخ صدوق، الامالی، ص 127، بیروت، اعلمی، چاپ پنجم، 1400ق؛ نک: «مصادیق لقب سید الشهداء»، 68747
  19. «سرنوشت همسران امام حسین (ع) بعد از حادثه کربلا»، 11647
  20. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ‏2، ص 135؛ بلاذری، احمد بن یحیی، أنساب الأشراف، ج ‏3، ص 146، بیروت، دار الفکر، چاپ اول، 1417ق
  21. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج ‏2، ص 135؛ سبط بن جوزی‏، تذکرة الخواص من الأمة فی ذکر خصائص الأئمة، ص 249، قم، منشورات الشریف الرضی‏، چاپ اول، 1418ق
  22. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 135؛ دلائل الإمامة، ص 181؛ تذکرة الخواص، ص 249
  23. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 135
  24. ابن شهر آشوب مازندرانی، مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج ‏4، ص 77، قم، علامه، چاپ اول، 1379ق؛ دلائل الإمامة، ص 181؛ محدث اربلی، کشف الغمة فی معرفة الأئمة، ج ‏1، ص 582، قم، منشورات الرضی، چاپ اول، 1421ق؛ تذکرة الخواص، ص 249
  25. «عمر؛ فرزند امام حسین(ع)»، سؤال 39282
  26. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 135؛ دلائل الامامة، ص 181؛ ابن اعثم کوفی، احمد بن اعثم، الفتوح، ج ‏5، ص 115، بیروت، دار الاضواء، 1411ق
  27. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 135؛ کشف الغمة، ج ‏1، ص 582؛ أنساب الأشراف، ج ‏2، ص 197؛ تذکرة الخواص، ص 249
  28. الارشاد فی معرفة حجج الله علی العباد، ج 2، ص 135؛ أنساب الأشراف، ج ‏2، ص 195 و ج 3، ص 146
  29. مناقب آل أبی‌طالب(ع)، ج ‏4، ص 77؛ دلائل الإمامة، ص 181؛ کشف الغمة، ج ‏1، ص 582
  30. مسعودی، على بن حسین، إثبات الوصیة، ص 164، قم، انصاریان، چاپ سوم‏، 1426ق
  31. آل عمران، 61
  32. «شرایط مباهله»، 6231
  33. اربلى، کشف الغمة، ۱۴۲۱ق، ج۱، ص۵۶۹؛ نهج البلاغه، تحقیق صبحی صالح، خطبه ۲۰۷، ص۳۲۳
  34. طبری، محمد بن جریر، تاریخ الامم و الملوک (تاریخ الطبری)، ج 5، ص 165، بیروت، دار التراث‏، چاپ دوم‏، 1387ق
  35. ر.ک:مقاله عراق
  36. ابن جوزی، ابوالفرج‏، المنتظم فی تاریخ الأمم و الملوک‏، ج 5، ص 184، بیروت، دار الکتب العلمیة، چاپ اوّل‏، 1412ق؛ ابن کثیر دمشقى‏، عماد الدین اسماعیل‏، البدایه و النهایه، ج 8، ص 19، بیروت، دار الفکر، بی‌تا
  37. «برتری امام حسین (ع) بر امامان دیگر»، 16714
  38. أنساب الأشراف، ج ‏3، ص 142
  39. أعیان الشیعة، ج ‏1، ص 579 – 580؛ عطاردی، عزیز الله، مسند الإمام الشهید(ع)، ج ‏1، ص 32 – 52، تهران، عطارد، چاپ اوّل‏، 1376ش
  40. شریف قرشی، باقر، حیاة الإمام الحسین(ع)، ج ‏1، ص 132 – 134، قم، مدرسه علمیه ایروانى‏، چاپ چهارم‏، 1413ق
  41. الإرشاد، شیخ مفید، ج۲، ص۶۶
  42. تاریخ یعقوبی ۲۲۱/۱ و ۲۲۲
  43. تاریخ طبری ۳۱۱/۴ و ۳۱۲
  44. تاریخ طبری ۳۱۴/۴
  45. جواد محدثى، فرهنگ عاشورا، ص ۲۷۶
  46. ارشاد، شیخ مفید، ج۲، ص ۱۰۱ تا ۱۱۲
  47. تاریخ طبری، ۲۴۵/۴
  48. مسلم، صحیح مسلم، ۱۴۲۳ق، ج۱۵، ص۱۹۰؛ ابن سعد، الطبقات الکبری، ۱۴۱۸، ج۱۰، ص۳۷۶-۴۱۰؛ بلاذری، انساب الاشراف، ۱۴۱۷ق، ج۳، ص۷؛ ابن کثیر، تفسیر القرآن، ۱۴۱۹ق، ج۳، ص۷۹۹؛ همچنین نگاه کنید به: حسینی شاهرودی، «امام حسین (ع) و عاشورا از دیدگاه اهل سنت»؛ ایوب، «فضایل امام حسین علیه السلام در احادیث اهل سنت».
  49. ایوب، «فضایل امام حسین علیه السلام در احادیث اهل سنت».
  50. ابن تیمیه، منهاج السنة النبویة، ۱۴۰۶ق، ج۴، ص۵۳۰-۵۳۱
  51. ر.ک:مقاله اندلس
  52. ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۱۷
  53. ابن‌خلدون، تاریخ ابن‌خلدون، دار احیاء التراث العربی، ج۱، ص۲۱۶
  54. آلوسی، روح‌المعانی، ۱۴۱۵ق، ج۱۳، ص۲۲۸
  55. ر.ک:مقاله یزید
  56. عقاد، ابوالشهداء، ۱۴۲۹ق، ص۲۰۷
  57. عقاد، ابوالشهداء، ۱۴۲۹ق، ص۱۴۱
  58. طه حسین، علی و بنوه، دارالمعارف، ص۲۳۹
  59. فروخ، تجدید فی المسلمین لا فی الإسلام، دار الکتاب العربی، ص۱۵۲