هذیلیه

هذیلیه‏ از فرق «معتزله» و پیروان ابوالهذیل محمد بن هذیل بن عبیداللّه بن مکحول معروف به علّاف (135- 235) بودند.

موسس

ابوالهذیل علاف موسس فرقه هذیلیه بود. وى را از آن جهت علّاف مى‏ گفتند که خانه‏ اش در بصره و در کوى علّافان قرار داشت.

بنا بر برخی از نقل ها وی نخستین متفکر و متکلم مسلمان بود که از طریق مطالعه ترجمه‌های عربی آثار فلاسفه یونان از اصول و قواعد فلسفه آگاهی یافته و در مسائل فلسفی عصرش تفکر و تامل کرده و با تألیف کتاب و رساله، به لقب «فیلسوف معتزله» مشهور شده‌است.

تاریخچه

در احوال وی نوشته اند که اعتزال را از یاران واصل بن عطا فرا گرفت و از طبقه ششم «معتزله» به شمار مى‏ رفت. ابوالهذیل از فلسفه یونان اطّلاع داشت و از آن اقتباس مى ‏کرد. در شرح مواقف نام وى ابوالهذیل بن حمدان العلّاف آمده است. ابوالهذیل در متکب عثمان بن خالد بن ولید که از شاگردان واصل بن عطا بود، درس خواند. هر چند برخی گفته‌اند که وی مکتب اعتزال را از حسن بن ابی الحسن بصری گرفته است. او کتابى به نام «میلاس» نوشته است. میلاس نام مردى مجوسى بود که در مناظره‏ اى که بین او و ثنویه رخ داد، به دست ابوالهذیل مسلمان شد.. جبائى در رد ابوالهذیل در کتابش او را تکفیر کرده است. همچنین جعفر بن حرب در رد ابوالهذیل کتابی با عنوان «توبیخ ابوالهذیل» نگاشته است.

اعتقادات

ابوالهذیل دارای اعتقادات خاصی بوده است که طبق اظهار نظر برخی او عقاید خود را در ابتدای امر از فلاسفه گرفته است. و بعد با پر و بال دادن و نیز توجیه و تبیین آن، آن ها را به شکل جدیدی که بیشتر مربوط به عقایدی است که یا مخالف اجماع و یا مخالف اعتقادات اشاعره بوده است. وی درباره مقدورات خداوند مى‏‌گفت: خداوند پس از فناى مقدوراتش، دیگر به چیزى توانایى نخواهد داشت و اهل بهشت و دوزخ سست و خاموش می‌مانند. در آن صورت، خداوند به زنده کردن مردگان و میراندن زندگان قادر نخواهد بود. به تعبیر دیگر یعنی این که نعمت های بهشت و عذاب های جهنم تمام شدنی است که بعد از تمام شدن آن ها، اهل بهشت و اهل جهنم بی حس و بی حرکت باقی می‌مانند و توانایی هیچ کاری را ندارند و در این حال خدا هم قادر نیست تا مردگان را زنده و یا چیز جدیدی را خلق و احداث کند. ابوالهذیل معتقد بود که اهل آخرت به آن چه برای شان مقدر شده است، مجبورند. یعنی اهل بهشت مجبورند که از نعمت های بهشت مصرف کنند و اهل آتش هم مجبورند عذاب های جهنم را بچشند. همچنین می گفت که بر روى زمین گمراه و زندیقى یافت نمی‌شود، مگر با کفرى که دارد در بسیاری از چیزها فرمانبردار خداست. معتقد بود که علم و قدرت خدا عین اوست. او کلام خدا را بر دو قسم می دانست.1. کلامى که محتاج به محل است.2. کلامى که محتاج به محل نیست، او بر این گمان بود که کلمه تکوین یعنى کن (باش) که خداوند فرموده، سخنى حادث است و در محلى نیست. می گفت معجزاتى را که پیامبران نشان مى ‏دادند قابل اثبات نیست مگر این که حد اقل بیست نفر آن را گواهی کنند و یک یا چند تن از آنان اهل بهشت باشند. ابوالهذیل بین افعال قلوب و جوارح فرق می گذاشت و می گفت وجود افعال قلوب با قدرت وى بر آن، پیش از مردنش روا نیست و وجود افعال جوارح پس از مرگ و پس از عدم قدرت او جایز است. وی بر این گمان بود که مرده و ناتوان مى ‏توانند به نیرویى که پیش از مرگ و ناتوانى داشته ‏اند، فاعل افعال جوارح‏ شوند.او معرفت ها را بر دو دسته می دانست. 1. معرفتى که باید آن را بدانیم که مربوط به شناختن خداوند و پیامبری است که فرستاده است. 2. معرفتی است که دانستن آن اختیاری است. ابوالهذیل حرکت جسم کثیر الاضلاع را با حرکتى که در برخى از اجزایش وارد مى ‏شود، جایز می دانست و می گفت: جزء لا یتجزى هرگاه منفرد و تنها باشد، رنگ نمى ‏پذیرد و اگر رنگین نباشد، نمی توان آن را دید.

آثار

ابوالهذیل دارای آثار بسیاری بوده است. محمد ملطی شافعی می گوید که او 1200 کتاب نوشت که همگی جز کتاب الحجة که مربوط به اصول است، اما بقیه آثار ردّیه هایی است که وی بر آراء مخالفانش نوشته است.