بحرالعلوم

نام	سید محمدمهدی بن مرتضی بن محمد بروجردی طباطبایی
القاب و سایر نام‌ها	بحرالعلوم • علامه بحرالعلوم ب‍ح‍رال‍ع‍ل‍وم طب‍اطب‍ائ‍ی‌ • م‍ح‍م‍د م‍ه‍دی ب‍ن م‍رت‍ض‍ی‌ • م‍ح‍م‍د م‍ه‍دی ب‍ن م‍رت‍ض‍ی‌ طب‍اطب‍ائ‍ی ن‍ج‍ف‍ی‌ • م‍ه‍دی ب‍ن م‍رت‍ض‍ی‌ بحرالعلوم • سید مهدی
زاده	ماه شوال سال ۱۱۵۵ق • کربلا
درگذشت	۲۴ ماه رجب سال ۱۲۱۲ق • نجف
استادان	یوسف بن احمد بحرانی • محمدباقر بهبهانی• سید محمدمهدی خراسانی • مهدی بن محمد فتونی عاملی • محمدتقی دورقی • محمدباقر هزارجریبی و ...
شاگردان	جعفر کاشف‌ الغطاء • ملا احمد نراقی • سید محمدجواد عاملی • شیخ محمدتقی اصفهانی و...
آثار	المصابیح • الفوائدالرجالیة • تحفة الکرام فی تاریخ مکة و البیت الحرام • تحفة الملوک فی السیر و السلوک • دیوان شعر و الدرة النجفیه • مشکاة الهدایه • الفوائد الاصولیه • رساله فی الفرق والملل ...
دین و مذهب	اسلام • تشیع
فعالیت‌ها	مرجع تقلید • ریاست عامه شیعیان

سید محمدمهدی‌ طباطبایی بحرالعلوم، عالم ربانی، فقیه، محدث، حکیم، ادیب، رئیس حوزه علمیه نجف و مرجع شیعیان در قرن ۱۳ هجری و از شاگردان وحید بهبهانی بود. «الفوائد الرجالیه» و «الدرة النجفیه» (منظومه‌ای در فقه) از آثار علمی ارزشمند اوست. سید بحرالعلوم صاحب كرامات متعدد بوده و از جمله علمای شیعه است که به محضر مبارک امام زمان (ع) مشرف شده است. عالمان بزرگی چون شیخ جعفر کاشف الغطاء و ملا احمد نراقی از شاگردان او هستند.

ولادت

محمد مهدی، فرزند سید مرتضی طباطبایی بروجردی، از نوادگان امام حسن مجتبی (ع) در یک خانواده روحانی و پرهیزکار، در شب جمعه از ماه شوال 1155 ق. / 1121 ش. در شهر کربلای معلی پا به عرصه هستی نهاد^[۱]. شبی که سید به دنیا آمد پدر وی در عالم خواب دید که امام رضا (ع) دستور دادند «محمد بن اسماعیل بن بزیع» (از اصحاب امام کاظم و امام رضا و امام جواد (علیهم السلام)) شمعی برفراز بام سید مرتضی (منظور خود اوست) برافروزد. وقتی محمد بن اسماعیل آن شمع را روشن کرد نوری از آن شمع به آسمان بالا رفت که نهایت نداشت^[۲]. پدر از آن رویای راستین بیدار می‌شود و همزمان خبر مولود تازه رسیده را به او می‌دهند.

چرا بحرالعلوم

و امـا ایـنـكـه چـرا بـه او بحرالعلوم گفته اند، مورخین نقل كرده اند كه سید مهدی به عنوان دانـشـجـو بـرای اسـتـفـاده از محضر درس فیلسوف بزرگ، میرزا سید محمدمهدی اصفهانی به خراسان سفر كرد مدت 6 سال در آنجا اقامت گزید و بالاترین بهره‌ها را از استاد خود گرفت میرزا اصـفـهانی كه از هوش سرشار شاگردش شگفت زده شده بود، روزی در اثنای درس خطاب به او گـفـت: انما انت بحرالعلوم (براستی تو دریای دانشی) و از آن لحظه سید به این لقب مشهور شـد و امـروز خـانـواده بـحـرالـعـلـوم از خـانـواده‌های معروف و مشهور نجف اشرف می‌باشند و چهره‌های شاخصی در علم و عمل در بین آنان وجود دارد.

استادان

او از دوران کودکى در دامن پر مهر و محبت مادر پاکدامنش و در پرتو توجهات پدر بزرگوارش سید مرتضى (متوفاى 1204 ق.) به آداب و اخلاق اسلامى خو گرفت و رفته رفته رشد یافت. پس از گذراندن دوره‌هاى علوم مقدماتى و سطح (فقه و اصول)، در آغاز بلوغ به درس خارج که از سوى پدرش تدریس مى شد راه یافت و پس از پنج سال درس و بحث فشرده به مقام بلند اجتهاد نایل آمد^[۳].

سید محمد مهدى همچنین در محضر اساتید بنام حوزه کربلا و نجف اشرف شرکت جست، فرهیختگان بنامى چون: محمد باقر وحید بهبهانى(1118 - 1208 ق.)، شیخ یوسف بحرانى(1107 - 1186 ق.)، محمد تقى دورقى نجفى(متوفى 1186 ق.) و مهدى فتونى نباطى عاملى(متوفى 1183 ق.)^[۴]. او حکمت و فلسفه را نزد آقا میرزا ابوالقاسم مدرس فرا گرفت و آن حکیم وارسته نیز در نزد وى درس اصول و فقه را آموخت^[۵].

وحید بهبهانى در اواخر عمر خویش مردم را در مسائل و فتواهاى احتیاطى به سوى سید محمد مهدى راهنمایى مى کرد^[۶] و او را مجتهدى جامع الشرایط مى دانست.

سید در سال 1186 ق. به قصد زیارت مرقد مطهر امام رضا (ع) و دیدار با علماى بزرگ ایران وارد مشهد مقدس شد و در مدت اقامت شش یا هفت ساله^[۷] خود در آن شهر، علاوه بر دیدارهاى علمى با مردم و مباحثات با علما، در درس استاد میرزا مهدى اصفهانى خراسانى(1153 - 1218 ق.) شرکت کرد و فلسفه، عقاید و کلام را از آن مرد بزرگ آموخت و بر اندوخته علمى خویش افزود.

لقب «بحرالعلوم» از زبان این استاد براى اولین بار به سید محمد مهدى طباطبایى گفته شد. استاد که از هوش و استعداد او شگفت زده شده بود در حین درس خطاب به شاگرد خود مى گوید : «اخا انت بحرالعلوم» یعنى تو دریاى علم هستى. از آن لحظه سید به این لقب معروف شد^[۸].

سید بحرالعلوم در اواخر سال 1193 ق. راهى حجاز شد. استقبال شایان مردم و شخصیتهاى محافل علمى از او موجب شد که به مدت دو سال در کنار خانه خدا اقامت ورزد و به درس و بحث بپردازد.

سفر حجاز

تسلط او به فقه اهل سنت و حسن معاشرت و سخاوتش او را چنان در میان ساکنان آن دیار بخصوص اهل علم، محبوب ساخت که هر روزه شمارى از مردم و دانشمندان به دیدنش مى رفتند و از وى کسب فیض مى نمودند. شگفت آنکه پیروان هر کدام از مذاهب چنین مى پنداشتند که بحرالعلوم پاى بند به مذهب ایشان است. او تمام این مدت را با تقیه گذرانید و جلسه درس او در علم کلام طبق مذاهب چهارگانه دایر بود و در اواخر توقف در مکّه، مذهب خود را اعلان فرمود. وقتى خبر اظهار مذهب او به گوش پیروان مذاهب دیگر رسید از اطراف به دور او ریخته،با وى به مناقشه پرداختند و او با دانش انبوه خود بر تمامى آنها برترى پیدا کرد و همه آنها را با دلیل‌هاى قوى و منطقى به سوى حقیقت اسلام مجذوب ساخت^[۹].

تعیین و تثبیت جایگاه انجام اعمال حج و مرکزیت دادن به مواقیت احرام به طورى که از نظر شرعى صحیح واقع شود و همچنین اصلاح مواقف حج، یکى از گام‌هاى ارزشمند سید بحرالعلوم بود. زیرا این مکان‌هاى مقدس قبل از او چندان مشخص نبود.

علاوه بر اینها، سنگ‌هاى فرش شده در حرم را که حجاج بر آن اقامه نماز مى کردند تعویض نمود و سنگ‌هاى معدنى را خارج کرد و سنگ‌هایى را که از نظر شیعه سجده بر آنها صحیح است جایگزین نمود. از آثار معنوى حضور این مرد بزرگ در حجاز شیعه شدن امام جمعه مکه در هشتاد سالگى است^[۱۰].

شاگردان

این عالم با ورع شاگردانى بزرگ و نامى تربیت کرد که هر یک منشأ خدمات فراوان به عالم اسلام شدند. در اینجا به نام چند تن از آنها اشاره مى کنیم:

شیخ جعفر نجفى معروف به کاشف الغطاء (1154 - 1227 ق.)
سید محمد جواد عاملى معروف به صاحب مفتاح الکرامه (1164 - 1226 ق.)
ملا احمد نراقى، مولف کتاب معراج السعادة (1185 - 1260 ق.)
محمد باقر شفتى رشتى، ملقب به حجت الاسلام (1175 - 1260 ق.)
سید یعقوب کوه کمرى (1176 - 1256 ق.)
سید صدرالدین عاملى (متوفى 1263 ق.)
سید دلدار على نقوى رضوى نصیر آبادى لکهنوى(1166 - 1235 ق.)
شیخ محمد ابراهیم کلباسى (1180 - 1262 ق.)
زین العابدین سلماسى (متوفى 1266 ق.)
شیخ عبدالحسین الاعم (1177 - 1247 ق.)
سید على فرزند سید محمد (1161 - 1231 ق.)
سید قیصر محمد فرزند معصوم رضوى خراسانى(1180 - 1255 ق.)
اسدالله کاظمى (متوفى 1236 ق.)
ابوعلى حائرى صاحب کتاب منتهى المقال (1159 - 1216 ق.)
سید عبدالله شُبّر (متوفى 1244 ق.)
شیخ محمد تقى اصفهانى ایوانکى، صاحب حاشیه معالم (متوفى 1248 ق.)
سید محمد مجاهد، مؤلف کتاب المناهل (متوفى 1242 ق.)
محسن اعرجى (متوفى 1227 ق.)
میرزا محمد عبدالصانع نیشابورى اخبارى
شیخ حسین نجف^[۱۱].

آثار

آثارى که در کتاب‌ها از آنها نام برده اند که بعضى از آنها چاپ گردیده و برخى چاپ نشده است بدین قرار است:

المصابیح فى الفقه (درسه جلد)
الفوائد فى الاصول
مشکاة الهدایة
الدرة النجفیه (رساله اى درفقه)
رسالة فى الفقیر والغنى
رسالة فى عصیرالزبیبى
شرح الوافیه (در علم اصول فقه)
تحفة الکرام (در تاریخ مکه و بیت الله الحرام)
مناسک حج
حاشیه بر کتاب شرایع (بحث طهارت)
حاشیه بر کتاب «الذخیره» سبزوارى
الدرّة البهیه فى نظم رؤوس المسائل الاصولیه
کتاب الرجال (معروف به فوائدالرجالیه)
دیوان شعر و رساله اى فارسى در شناخت خدا^[۱۲].

آثار اجتماعى

با توجه به سنگینى مسؤولیت‌هاى علمى سید آثار اجتماعى و معنوى گران‌بهایى از او مشاهده مى نماییم که به نمونه‌هایى از آن یادگارها اشاره مى کنیم:

مشخص کردن مقام و جایگاه حضرت حجة بن الحسن (عج) در مسجد سهله و بناگذارى قبّه اى در این جایگاه مقدس.
بنا کردن گلدسته در صحن شریف علوى در طرف جنوبى و تعمیر دیوارهاى صحن‌ها و حجره‌هایى که در حال خرابى بود.
ترغیب و راهنمایى نسبت به تعمیر مسجد شیخ طوسى در نجف اشرف.
ایجاد کتابخانه خطى (مکتبة بحرالعلوم).
بالا آوردن ارتفاع مسجد کوفه به منظور سهولت در تطهیر و پاک نمودن آن.
مشخص کردن جایگاه مسجد رأس الحسین در نجف اشرف.
تعیین جایگاه قبر مختار ثقفى که الان به قبر مسلم معروف است.
تعیین جایگاه مرقد حضرت هودوصالح (ع) در نجف اشرف.
اضافه کردن مقدارى از اراضى به مسافت حرم مطهر و ایجاد تأسیساتى در اطراف حرم که مورد نیاز زوّار بود^[۱۳].

وفات

سید بحرالعلوم که به علت بیمارى مدتى توان تدریس نداشت و در منزل به مطالعه و تألیف مشغول بود، سرانجام در روز 24 ماه ذی‌الحجه (یا ماه رجب) سال 1212 ق. به سرای باقی سفر کرد. درگذشت سید در عالم اسلام اثرى عمیق بر جاى گذاشت و دنیاى شیعه را در ماتم فرو برد. پیکر مطهر او پس از تشییع با شکوه و اقامه نماز، در جنب مرقد شیخ طوسى، در نجف اشرف دفن شد.

منابع

پانویس

↑ فوائدالرضویه، شیخ عباس قمى، ص676, مستدرک الوسائل، میرزا حسین نورى، ج3، ص383, قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنى، ص 168، اعیان الشیعه، محسن امین عاملى، ج 10، ص 158.
↑ فوائدالرضویه، ص476, قصص العلماء، ص168, اختران تابناک، ذبیح الله محلاتى، ج1، ص412.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه، ص33, فقهاى نامدار شیعه، عقیقى بخشاشى، ص291.
↑ سید بحرالعلوم دریاى بى ساحل، نورالدین على لو، ص 25 - 32.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه.
↑ مکارم الاثار، ج1، ص417 - 421.
↑ اعیان الشیعه، ج10، ص159.
↑ روضات الجنات، سید محمد باقر خوانسارى، ج7، ص204.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه، ص 35.
↑ مکارم الاثار، ج 1، ص 417.
↑ مستدرک الوسائل، ج3، ص385, اعیان الشیعه، ج6، ص225, ج7، ص167, معارف الرجال، محمد حرز الدین، ج2، ص59, شعراى ,الغرى، ج12، ص139 - 159، مقدمه فوائدالرجالیه، ص67 - 70.
↑ اعیان الشیعه، ج10، ص160, شعراى الغرى، ج12، ص139.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه، ص95 و 96, ماضى النجف و حاضرها، ج1، ص 96 و 105 و 246.

[1] فوائدالرضویه، شیخ عباس قمى، ص676, مستدرک الوسائل، میرزا حسین نورى، ج3، ص383, قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنى، ص 168، اعیان الشیعه، محسن امین عاملى، ج 10، ص 158.

[2] فوائدالرضویه، ص476, قصص العلماء، ص168, اختران تابناک، ذبیح الله محلاتى، ج1، ص412.

[3] مقدمه فوائدالرجالیه، ص33, فقهاى نامدار شیعه، عقیقى بخشاشى، ص291.

[4] سید بحرالعلوم دریاى بى ساحل، نورالدین على لو، ص 25 - 32.

[5] مقدمه فوائدالرجالیه.

[6] مکارم الاثار، ج1، ص417 - 421.

[7] اعیان الشیعه، ج10، ص159.

[8] روضات الجنات، سید محمد باقر خوانسارى، ج7، ص204.

[9] مقدمه فوائدالرجالیه، ص 35.

[10] مکارم الاثار، ج 1، ص 417.

[11] مستدرک الوسائل، ج3، ص385, اعیان الشیعه، ج6، ص225, ج7، ص167, معارف الرجال، محمد حرز الدین، ج2، ص59, شعراى ,الغرى، ج12، ص139 - 159، مقدمه فوائدالرجالیه، ص67 - 70.

[12] اعیان الشیعه، ج10، ص160, شعراى الغرى، ج12، ص139.

[13] مقدمه فوائدالرجالیه، ص95 و 96, ماضى النجف و حاضرها، ج1، ص 96 و 105 و 246.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]