الاربعین فی اصول الدین (کتاب)
| نام نویسنده | محمد غزالی |
|---|---|
| موضوع | اسلام ـ اخلاق |
| زبان کتاب | عربی |
| تعداد جلد | تک جلدی |
الأربعین فی أصول‌الدین اثر محمد غزالی (450 - 505ق) از شخصیت‌های بزرگ اسلام در قرن 6 هجری است. کتاب فوق به زبان عربی، ساده و روان نگاشته شده تا سالک برنامۀ سلوک خویش را بر اساس این نوشته، تنظیم و برنامه‌ریزی کند.
انگیزه تألیف
غزالی از آن جا که حدود ده سال وادی گمنامی و انزوا و خلوت و انس با ذکر خدا را پیشۀ خود ساخت و به تطهیر قلب و تزکیه نفس و اجتناب از خلق و پرداختن به خالق بسر برد، به مطلوبش رسید و گوهر حقیقت را یافت و به این نتیجه رسید که لازم است سالک و رهروان طریق حق واجد تمام شرایط مذکور باشند، لذا کتاب اربعین را به رشته تحریر درآورد، تا سالک برنامه سلوک خویش را از روی این نوشته، تنظیم و برنامه‌ریزی کند.
ساختار
غزالی کتاب خود را با یک مقدّمه شروع می‌کند و در این مقدّمه یک سؤال را مطرح می‌کند و آن این که آیا انسان می‌تواند بوسیله آیات قرآن درهای خوشبختی را در علم و عمل بشناسد و یا اندیشه و کوشش خود، کلید آنها را به دست آورد؟ غزالی پاسخ می‌دهد، آری برای انسان این ممکن است، زیرا آن آیه‌ها به دو بخش علمی و عملی تقسیم می‌شوند و اعمال نیز دارای دو قسم ظاهری و قسم باطنی است و اعمال باطنی هم بر دو قسم است؛ اول اوصاف و اخلاقی است که باید انسان خود را از آنها پاکیزه گرداند و دوم اخلاقی است که باید خود را به آنها آراسته کند، بنابراین چهار قسم می‌شود:
- علوم؛ یعنی عقایدی که باید در قلب هر فرد مسلمان وجود داشته باشد و مسلمانان مکلفند که آنها را تصدیق و به‌طور قطع و یقین بپذیرند.
- اعمال ظاهر؛
- اخلاق بدی که باید از آنها اجتناب کرد؛
- اخلاق پسندیده و خوبی که باید در شخص مؤمن وجود داشته باشد و هر کدام از چهار قسم مذکور شامل ده اصل است.
- بعد از مطلب فوق که در مقدمه آمده، قسم اول که خلاصه علوم است و ده اصل آن عبارتند از: در رابطه با ذات خدا، پاکیزگی و مبرا بودن خدا، قدرت خدا، در مورد علم خدا، در رابطه با اراده خدا، در باب سمیع و بصیر بودن خدا، در کلام خدا، افعال خدا، در مورد روز آخرت و اصل دهم در نبوت است. قسم دوم در عمل‌های ظاهر (عبادات) و ده اصل آن شامل: نماز، زکات و بخشش مال، روزه، حج، قرائت قرآن، ذکر خدا در تمام احوال، در باب طلب مال حلال، دربارۀ ادای وظیفه نسبت به حقوق مسلمانان، در امر به معروف و نهی از منکر و اصل دهم پیروی از سنت حضرت رسول خدا(ص) است.
قسم سوم، در تزکیه قلب از اخلاق ناپسند و بد است که اینها هرچند شماره آنها زیاد است؛ ولی شعبه‌های آن را در ده اصل بیان می‌کند که آنها عبارتند از: اصل اول حریص بودن در خوردن طعام، اصل دوم حرص بر گفتار که در این فصل بعضی از اقسام آفت‌های زبان را که به 20 می‌رسد؛ ولی 5 آفت که شیوع دارد و غالباً بر زبان‌های مردم جاری می‌شود که عبارت از: دروغ، غیبت، جدال، ستایش و مزاح را مطرح، و عدل و درمان آنها را بیان می‌کند. اصل سوم، در غضب، اصل چهارم در بیان حسد؛ اصل پنجم در بخل؛ اصل ششم جاه‌طلبی؛ اصل هفتم محبّت دنیا؛ اصل هشتم در کبر؛ اصل نهم در عجب و اصل دهم در ریا است.
قسم چهارم، در اخلاق پسندیده که مشتمل بر ده اصل است که عبارتند از: توبه، خوف، زهد، صبر، شکر، اخلاص و صدق، توکل، محبت، راضی بودن به قضای خدا و اصل دهم یادآوری مرگ است. و خاتمه کتاب در مناظره با نفس است و بیان می‌کند: با نفس خود مناظره و گفت‌وگو کن تا او را مطیع سازی که به سوی خدا برود و از راه راست منحرف نگردد.
و در آخر فهرست موضوع مطلب آمده است.
کتاب فوق به نام کتاب اربعین توسط برهان‌الدین حمدی به فارسی ترجمه شده است و توسط انتشارات اطلاعات در سال 1368(چاپ دوم) چاپ و به بازار نشر آمده است.
کتاب، اثری است در اصول و فروع دین اسلام و اوصاف حسنه و اخلاق نکوهیده را با استناد به آیات و روایات و سنّت پیامبر گرامی اسلام به طور کامل بیان می‌کند و بسیاری از مشکلات عقیدتی را با دادن توضیحات کافی و ذکر مثال‌های حسی آسان و قابل فهم و درک می‌سازد و همچنین به بیان وظائف مسلمانان عادی پرداخته است و به نظر می‌رسد، غزالی خواسته است خلاصه و چکیده کتاب احیاء العلوم را در این مختصر به رشته تحریر درآورد.
غزالی کتابی به نام جواهر القرآن نگاشته که کتاب با پیش درآمدی که در 19 فصل است، به مباحث قرآنی پرداخته، سپس در بخش دوم، تعداد 779 آیه از آیات قرآن مجید را به نام گوهر علم و 747 آیه را به نام مروارید، عمل گلچین نموده است. مقصود از گوهر علم، آیاتی است که از آنها انوار علم بر قلوب مؤمنان می‌تابد و مراد از مروارید عمل، آیاتی است که عمل به مدلول آنها مستلزم سعادت دنیا و آخرت است، پس از استخراج و گلچین آیات علمی و عملی خلاصه و چکیده از آنها را در چهل اصل، به نام اربعین فی اصول‌الدین نوشته که این همان بخش لواحق از کتاب جواهر القرآن می‌باشد که غزالی اجازه داد که این بخش از کتاب جداگانه نوشته و مورد استفاده قرار گیرد.
نسخه شناسی
کتاب الاربعین فی اصول‌الدین در لکهنو در سال 1316ق و در بیروت 1984 میلادی چاپ و منتشر شده است. چاپ حاضر در برنامه در قطع وزیری و به زبان عربی و توسط دار الکتب العلمیّه بیروت لبنان در سال 1409ق(1988 میلادی) چاپ اول در 185 صفحه می‌باشد.
منابع
- ابوحامد غزالی، کتاب الاربعین فی معرفة اصول‌الدین، ترجمه برهان‌الدین حمدی، تهران، انتشارات اطلاعات، 1364.
- موسوی بجنوردی، کاظم، دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، تهران، 1372، مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی زیر نظر صدر حاج سید جوادی، احمد، # دائرةالمعارف تشیع، ج 12، تهران، 1386، نشر شهید سعید محبّی.