تحریر الوسیله (کتاب)

تحریر الوسیله کتابی فقهی به زبان عربی از امام خمینی است. این کتاب رساله فتوایی ایشان است و بر اساس کتاب وسیلة النجاة سیدابوالحسن اصفهانی تنظیم شده است. این کتاب اکثر ابواب فقهی و مسائل مورد نیاز را دربر دارد و در دو جلد به چاپ رسیده است. تحریر الوسیله به زبان فارسی، اردو و ترکی ترجمه شده و بر این کتاب شرح‌هایی نوشته‌اند که معروف‌ترین آنها کتاب تفصیل الشریعة فی شرح تحریرالوسیله از محمد فاضل لنکرانی است. پرداختن به مباحث مستحدثه از امتیازات این کتاب است.

معرفی تحریر الوسیله

تحریرالوسیلة، مهمترین و جامعترین رساله فتوایی امام خمینی و یکی از ماندگارترین آثار فقهی شیعه امامیه است، که از ابتدای تألیف تاکنون، هماره مورد شرح و تعلیقه فقهای پس از مؤلف قرار گرفته است. این کتاب، تحریر و تکمیل کتاب گرانسنگ وسیلة النجاة می‌باشد.

وسیلة النجاة، نوشته مرحوم آیت‌الله العظمی سیدابوالحسن اصفهانی است. ایشان در آغاز حواشی خویش بر «ذخیرة الصالحین» مرحوم آیت‌الله آقا سید محمد کاظم یزدی را در متن آن گنجانید و سپس برای بار دوّم، مسائل بسیاری را بدان افزود ـ به گونه ای که با صورت نخست آن تفاوت فراوان داشت. و آن را «وسیلة النجاة» نامید.

این کتاب، در دو مجلّد است:

ج 1: احکام تقلید، طهارت، صلاة، صوم، زکات، خمس و مقدمات حج (7 کتاب)

ج 2: مباحث مکاسب، بیع و خیارات، شفعه، صلح، اجاره، جعاله، عاریه، ودیعه، مضاربه، شرکت، مزارعه، مساقات، دین و قرض، رهن، حجر، ضمان، حواله، کفالت، وکالت، اقرار، هبه، وقف و صدقات مستحبی، وصیت، نذر و عهد و قسم، صید و ذباحه، اطعمه و اشربه، غصِت، احیاء موات، لقطه، نکاح، طلاق، خلع و مبارات، ظهار و لعان و ایلاء، مواریث (34 کتاب)

حاشیه نویسان بر عروة الوثقی

این کتاب دارای نظمی دقیق و دربرگیرنده اکثر ابواب فقهی و مسائل مورد ابتلا و شامل فروعات بسیار بوده، و از فروعات و مسائل نادره ـ که کمتر مورد ابتلا است ـ خالی است، و از این دو جهت بر عروة الوثقی برتری دارد و لذا مورد حاشیه فراوان علما و مراجع پس از سید قرار گرفت، که برخی از آنها عبارتند از:

1. حاشیه آیت‌الله میرزا آقا اصطهباناتی (م 1378 ق)،
2. حاشیه آیت‌الله سیدحسین حمامی (م 1379 ق)،
3. حاشیه آیت‌الله سیدمحمود شاهرودی (م 1394 ق)،
4. حاشیه آیت‌الله سید روح الله خمینی (م 1409 ق)،
5. حاشیه آیت‌الله سید محمدرضا گلپایگانی (م 1413 ق)،
6. حاشیه آیت‌الله سید علی علامه فانی (م 1409 ق)،
7. حاشیه آیت‌الله سید ابوالحسن رفیعی قزوینی (م 1396 ق)،
8. حاشیه آیت‌الله سید ابوالقاسم خویی (م 1411 ق)،
9. حاشیه آیت‌الله سید علی بهبهانی (م 1395 ق)،
10. حاشیه آیت‌الله میرزا مهدی شیرازی (م 1380 ق)،
11. حاشیه آیت‌الله سید جمال الدین گلپایگانی (م 1377ق)،
12. حاشیه آیت‌الله سید محمد حجت کوه‌کمری (م 1371ق)،
13. حاشیه آیت‌الله سید محمدتقی خوانساری (م 1372ق)،
14. حاشیه آیت‌الله سیدصدرالدین صدر (م 1373ق)،
15. حاشیه آیت‌الله سید محمدهادی میلانی (م 1395 ق)،
16. حاشیه آیت‌الله سید عبدالاعلی سبزواری (م 1412 ق)،
17. حاشیه آیت‌الله میرزا محمد فیض قمی (م 1370 ق)،
18. حاشیه آیت‌الله سید شهاب الدین مرعشی نجفی (م 1411 ق)،
19. حاشیه آیت‌الله شیخ عباسعلی شاهرودی (م 1383 ق)،
20. حاشیه آیت‌الله سید محمدجواد تبریزی (م 1387 ق)
21. حاشیه آیت‌الله شیخ جواد تبریزی،
22. حاشیه آیت‌الله شیخ لطف الله صافی گلپایگانی
23. حاشیه آیت‌الله سید محمدعلی علوی گرگانی (آماده چاپ)،
24. حاشیه آیت‌الله سید صادق روحانی،
25. حاشیه آیت‌الله شیخ محمدتقی بهجت (چاپ شده)

شروح بر عروة الوثقی

1. بغیة الهداة (نوشته آیت‌الله سید محمدجواد طباطبایی تبریزی (1315 ـ 1387 ق)،
2. ابتغاء الفضیلة (نوشته آیت‌الله حاج آقا مرتضی حایری (1334 ـ 1406 ق)،
3. سفینة الهداة (نوشته آیت‌الله شیخ محسن حرم پناهی قمی (1348 ـ 1423 ق) بوده است.

تحریر الوسیلة

حضرت امام خمینی(قدّس سره) که از دیرباز بر «وسیلة النجاة» حاشیه نگاشته بود، در تبعیدگاه خویش در ترکیه حواشی خود را داخل متن نمود و بر آن ابواب و مسائل بسیار افزود و نام آن را «تحریرالوسیله» نهاد. معظم له در آغاز آن می‌نویسد: «در زمان‌های گذشته، کتاب «وسیلة النجاة» نوشته السید الحجة فقیه الاصفهانی ـ قدّس سرّه ـ را حاشیه نمودم و هنگامی که در اواخر جمادی الثانی سال 1384 ق (13 آبان 1343 ش) به دنبال وقایع تأسف انگیز و دردناکی که بر اسلام و مسلمانان وارد آمد ـ و شاید تاریخ به ثبت آنها بپردازد ـ از قم به بندر بورساد یکی از شهرهای ترکیه) تبعید شدم و در آنجا تحت نظر قرار گرفتم، با فراغت بال و آسودگی خیال در مقام آن برآمدم که حواشی را به صورت متن مستقلی درآورم تا استفاده از آن آسان تر باشد و اگر خداوند توفیق دهد، مسائل مورد نیاز روز را نیز بر آن بیافزایم».

امام(رحمة الله) در حالی که به جز وسیله و عروة الوثقی و وسائل، کتابی دیگر در اختیار نداشت و از ارتباط با جهان خارج هم ممنوع بود، مسائل امر به معروف و نهی از منکر، نماز جمعه، دفاع و جهاد، قضا، حدود، قصاص، دیات، مسائل مستحدثه و بسیاری از احکام حج را بر آن افزود و بدین گونه این کتاب، یک دوره کامل فقه فتوایی گردیده است. این کتاب، در واقع حاصل رنج و کوشش سه تن از فقهای بزرگ شیعه، آیات عظام: سیدمحمدکاظم ایزدی، سید ابوالحسن اصفهانی و امام خمینی است، که اینک در دسترس ما قرار دارد.

ترجمه‌ها

1. ترجمه آقایان: علی اسلامی و قاضی زاده. زیر نظر آقایان: محمد مؤمن قمی و سید حسن طاهری خرم آبادی. 4 جلد (همراه با متن). چاپ پانزدهم: قم، دفتر انتشارات اسلامی حوزه علمیه قم: 1377 ش / 1418 ق.
2. ترجمه آقای حاج سید محمدباقر موسوی همدانی. 4 جلد (همراه با متن)، قم، انتشارات دارالعلم، 1375 ش.
3. ترجمه آقای حاج شیخ احمد مطهری (ابواب: رهن، حجر، حواله، کفالت، وکالت، اقرار وهبه) این ترجمه، همراه با شرح آن در یک مجلد به چاپ رسیده است.
4. رساله نوین (ترجمه بخشهایی از تحریرالوسیله)
5. ترجمة اردو: این ترجمه توسط مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی به چاپ رسیده است.
6. ترجمه: عبدالکریم بی آزار شیرازی. 4 جلد، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1377 ش (چاپ مکرّر)

ج 1: احکام عبادات و خودسازی: طهارت، صلاة، صوم، حج (همراه با اصول اعتقادی و تاریخچه فقه و اجتهاد)(وزیری، 270 ص)

ج 2: مسائل اقتصادی: احکام زکات، خمس، مکاسب، معاملات، مزارعه، مضاربه و مساقات (همراه با مقدمه ای در نظام و تاریخچه اقتصاد اسلامی)(وزیری، 304 ص) ج 3: مسائل خانواده: احکام نکاح و طلاق (همراه با تاریخچه حقوق زن و نظام خانواده)(وزیری، 280 ص)

ج 4: مسائل سیاسی و حقوقی (با استفاده از تحریرالوسیله، توضیح المسائل، استفتائات، کشف اسرار، کتاب البیع)(وزیری، 404 ص)

تلخیص‌ها

1. زبدة الاحکام: این کتاب، به عربی و اردو، مکرر به چاپ رسیده است. تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، 1404 ق. رقعی، 273 ص.
3. معرفة ابواب الفقه: محسن فقیهی. قم، مرکز جهانی علوم اسلامی، 1377 ش. وزیری، 223 ص.

حاشیه‎ها

بر این کتاب، حواشی متعدد از سوی فقیهان معاصر نگاشته شده، که برخی از آنها عبارتند از:

1. حاشیه آیت‌الله فاضل لنکرانی
2. حاشیه آیت‌الله مکارم شیرازی
3. حاشیه آیت‌الله علوی گرگانی (چاپ مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، 1383 ش) ـ همراه با متن تحریر در 2 جلد
4. حاشیه آیت‌الله یوسف صانعی (چاپ 1420 ق)
5. حاشیه آیت‌الله ابوطالب تجلیل تبریزی (چاپ 1378 ش)
6. حاشیه آیت‌الله علی مشکینی اردبیلی (آماده چاپ)

شرح‌ها

تفصیل الشریعة

این کتاب حاصل رنج و کوشش سه تن از فقهای بزرگ شیعه (سید محمدکاظم یزدی، سید ابوالحسن اصفهانی و امام خمینی) است. این کتاب از بدو تألیف تاکنون بارها مورد شرح، ترجمه، حاشیه و تلخیص قرار گرفته است. از: آیت‌الله محمد فاضل لنکرانی.

این شرح، گسترده ترین شرح تحریرالوسیله بوده، که 20 جلد آن به چاپ رسیده و بقیه آن هم به چاپ خواهد رسید.

ج 1. الاجتهاد والتقلید: 303 ص، ج 2. احکام الوضوء والتخلی: 432 ص، ج 3. المیاه: 276 ص، ج 4. النجاسات و احکامها: 492 ص، ج 5. غسل الجنابة و التیمم: 723 ص، ج 6. الصلاة (ج 1): 687 ص، ج 7. الحج (5 ج): 523+ 448+ 472+ 448+ 480 ص، ج 8. الخمس والانفال: 325 ص (همراه با تقریرات بحث خمس آیت‌الله العظمی بروجردی)، ج 9. القضاء والشهادات: 560 ص، ج 10. النکاح: 656 ص، ج 11. الطلاق والمواریث: 535 ص، ج 12. الحدود: 585 ص، ج 13. القصاص: 355 ص، ج 14. الدیات: 345 ص، ج 15. الاجارة: 441 ص.

مدارک تحریرالوسیلة (چاپ 1380 ـ 1381 ش)

از آیت‌الله مرتضی بنی فضل تبریزی.

الصلاة (3 ج)

ج 1: مقدمات تا تعقیبات الصلاة ج 2: در حال چاپ ج 3: صلاة القضاء تا صلاة الجماعة

• الصوم: 468 ص

• الزکاة والخمس: 710 ص

مبانی تحریرالوسیلة (چاپ 1380 ش)

از آیت‌الله: محمد مؤمن قمی

• القضاء والشهادات: 750 ص

• الحدود: 536 ص

مستند تحریرالوسیلة

از: آیت‌الله سیدمصطفی خمینی (1346 ـ 1396 ق)

ج 1: طهارت، خلل صلاة، صوم و مکاسب (526 ص)

ج 2: بیع، خیارات و نکاح (433 ص)

مستند تحریرالوسیلة

از: آیت‌الله حاج شیخ احمد مطهری ساوجی (1357 ـ 1411 ق)

الطهارة (ج 3): 490 ص

رهن و حجر و حواله، کفالت و وکالت،

المواریث والقضا

658 ص (این کتاب توسط آقای هاشم نوری به فارسی ترجمه شده است).

اقرار وهبه (به فارسی)

526 ص، الغصب: 430 ص، الحدود والقصاص: 675 ص، صید و ذباحه: 210 ص، الدیات: 344 ص، اطعمه و اشربه: 150 ص، نکاح و طلاق: به چاپ رسیده است.

فقه الثقلین

از: آیت‌الله شیخ یوسف صانعی اصفهانی

القصاص: 666 ص

الطلاق: 596 ص (به قلم: سیدضیاء مرتضوی)

بقیه شرح (مباحث: حج، نکاح، اطعمه و اشربه، ارث، حدود و دیات) هنوز به چاپ نرسیده است.

انوار الفقاهة

از: آیت‌الله ناصر مکارم شیرازی

الحدود و التعزیرات: 500 ص

معتمد تحریرالوسیلة

از: شیخ عباس ظهیری اصفهانی

مسائل مستحدثه (بیمه و سرقفلی): 426 ص (چاپ 1382 ش)

مصباح الشریعة

از: حاج شیخ عبدالنبی نمازی بوشهری

کتاب الخمس: 320 ص

صلاة المسافر: 265 ص

الاجتهاد والتقلید: 250 ص

کتاب الصوم (در حال چاپ)

دلیل تحریرالوسیلة

از: حاج شیخ علی اکبر سیفی مازندرانی

الخمس: 438 ص

احکام الستر والنظر: 234 ص

الامر بالمعروف و النهی عن المنکر: 215 ص

الصید والذباحة: 270 ص

ولایة الفقیه: 300 ص

احکام الاسرة: در حال چاپ

نیر ابواب وصیت، غنا و موسیقی، ربا، ثبوت هلال، منصب قضا و حکومت برای زن، غش در معاملات و آدم ربائی هم نوشته شده است.

شرح تحریرالوسیلة

از: آیت‌الله حاج شیخ احمد مسبط الشیخ (1349 ـ 1416ق)

اجتهاد و تقلید (و بخشی از طهارت): 310 ص (قم، فیروز آبادی، 1412ق)

نورالدین المنیر

از: حاج سیدنورالدین شریعتمدار جزایری

اجتهاد و تقلید: 450 ص (همراه با شرح مسائل اجتهاد و تقلید منهاج الصالحین آیت‌الله خویی)

از این شرح، ابواب حج، قضا و شهادات، حدود و قصاص، دیات، مسائل دفاع و مستحدثه برآمده است.

ابتغا‍ء الوسیلة الی ابواب الشریعة

از: حاج شیخ محمدحسن احمدی یزدی

از آن، مباحث اجتهاد و تقلید، صلاة جمعه، حج، قضا، مضاربه و بخشی از حدود و قصاص نگاشته شده است.

الحج فی الشریعة الاسلامیه الغراء

از آیت‌الله حاج شیخ جعفر سبحانی، جلد اوّل این کتاب شرح مسایل عروه و بقیه مجلدات آن شرح کتاب حج تحریر الوسیله است.

ابواب مختلف

1. اجتهاد و تقلید: تفصیل الشریعة، مصباح الشریعة، شرح تحریر الوسیلة، نورالدین المنیر (4 شرح)
   

1. طهارت: تفصیل الشریعة و مستند تحریرالوسیلة (امام خمینی) و مستند تحریرالوسیلة (مطهری). (3 شرح)
   

1. صلاة: تفصیل الشریعة، مدارک تحریرالوسیلة، مستند تحریرالوسیلة و مصباح الشریعة (4 شرح)
   

1. زکات: مدارک تحریرالوسیلة (1 شرح)
   

1. خمس: تفصیل الشریعة مدارک تحریرالوسیلة، مصباح الشریعة، دلیل تحریرالوسیلة (4 شرح)
   

1. صوم: مدراک تحریرالوسیلة، مصباح الشریعة، مستند تحریرالوسیلة (امام خمینی) (3 شرح)
   

1. حج: تفصیل الشریعة، نورالدین (خطّی)، ابتغاءالوسیلة (3 شرح)
   

1. امر به معروف و نهی از منکر: دلیل تحریرالوسیلة (1 شرح)
   

1. مکاسب: مستند تحریرالوسیلة (امام خمینی) (1 شرح)
   

1. بیع و خیارات: مستند تحریرالوسیلة (امام خمینی) (1 شرح)
   

1. اجاره: تفصیل الشریعة (1 شرح)
   

1. مضاربه: ابتغاءالوسیلة ـ خطی ـ (1 شرح)
   

1. رهن تا حجرـ مستند تحریرالوسیلة ـ به زبان فارسی ـ (1 شرح)
   

1. وصیت: دلیل تحریرالوسیلة (1 شرح)
   

1. صید و ذباحه: مستند تحریرالوسیلة، دلیل تحریرالوسیلة (2 شرح)
   

1. اطعمه و اشربه: مستند تحریرالوسیلة، فقه الثقلین ـ خطی ـ (2 شرح)
   

1. غصب: مستند تحریرالوسیلة (1 شرح)
   

1. نکاح: تفصیل الشریعة، مستند تحریر (امام خمینی)، مستند تحریر (مطهری)، فقه الثقلین (4 شرح)
   

1. طلاق: تفصیل الشریعة، فقه الثقلین، مستند تحریر (مطهری) (3 شرح)
   

1. ارث: تفصیل الشریعة، مستند تحریر (مطهری)، فقه الثقلین ـ خطی ـ (3 شرح)
   

1. قضاء: تفصیل الشریعة، مبانی تحریرالوسیلة، مستند تحریرالوسیلة، نورالدین ((4 شرح)
   

1. شهادات: تفصیل الشریعة مبانی تحریرالوسیلة، نورالدین ـ خطی ـ (3 شرح)
   

1. حدود: تفصیل الشریعة، مبانی تحریر، مستند تحریر، انوار الفقاهة، نورالدین (5 شرح)
   

1. قصاص: تفصیل الشریعة، مستند تحریر (مطهری)، فقه الثقلین، نورالدین، ابتغاءالوسیلة (5 شرح)
   

1. دیات: تفصیل الشریعة، مستند تحریر (مطهری)، نورالدین، ابتغاءالوسیلة و فقه الثقلین (5 شرح)
   

1. مسائل مستحدثه: معتمد تحریرالوسیلة، نورالدین (2 شرح)
   

منبع

برگرفته از سایت کتابشناسی تحریرالوسیلةhttps://hawzah.net