احزاب سیاسی آذربایجان

احزاب سیاسی در آذربایجان از آغاز قرن بیستم میلادی تأسیس و به فعالیت سیاسی پرداخته وتا امروز به فعالیتهای خویش درعرصه سیاست ادامه داده‌اند. جمهوری آذربایجان در سالیان متمادی تحت سیطره روسیه تزاری وشوروی سابق قرار داشت وسرنوشت سیاسی مردم آذربایجان عملا توسط روسها رقم زده می‌شد یعنی مردم درتعین سرنوشت سیاسی خود ذی دخل نبوده واز دایره قدرت سیاسی بدور مانده و هم‌چنین زمینه ایجاد وتأسیس احزاب سیاسی برای آنان فراهم نبود. ولی با ازهم پاشیدن شوروی سابق واعلام استقلال جمهوریت‌های تحت سیطره آن که آذربایجان ازجمله یکی ازآنها بود، دوران حیات وفعالیت سیستم تک حزبی از این کشورها رخت حیات بربست وتحت تأثیر یک فضای نسبتا باز سیاسی بوجود آمده، در جمهوری آذربایجان تشکلها واحزاب سیاسی نوپا وارد میدان فعالیت حزبی شدند.

با اینکه درجمهوری آذربایجان احزاب زیادی پا به عرصه سیاست گذاشته‌اند اما اکثرا بخصوص احزاب مخالف ازجایگاه والای مردمی برخوردار نبوده وبه منظور کسب قدرت سیاسی به قدرتهای بیرونی (غربی) روی می‌آورند و این امر خود فاصله ملت را از احزاب سیاسی بیشتر نموده است و این درحالی است که احزاب مخالف، حزب حاکم را متهم به سوء استفاده از قدرت دولتی نموده وآن را ناقض آزادی که یکی از مولفه‌های مهم دموکراسی است میدانند. باوجودی‌که در جمهوری آذربایجان در طی چند سال اخیر احزاب متعددی شکل گرفته است تا هنوز این کشور با دموکراسی واقعی که احزاب بتواند نقش عمده را بازی کنند فاصله زیادی دارد

احزاب جمهوری آذربایجان

براساس تقسیم‌بندی جدید، احزاب سیاسی آذربایجان را می‌توان به دو گروه عمده و اساسی تقسیم نمود.

1- حزب حاکم واحزاب طرفدارآن.2-احزاب مخالف دولت.

احزاب موافق دولت

حزب آذربایجان نوین

این حزب، حزب حاکم فعلی است که در سال 1992 م تو سط حیدر علی یف تأسیس شد، این حزب پس از کناره‌گیری اجباری ابوالفضل ایلچی بیگ رهبر جبهه خلق ورئیس‌جمهوروقت از قدرت درسال 1993م، روی کار آمد واز آن زمان تا کنون پیوسته حاکمیت را در اختیار داشته است.

از سال 1993-2003 م حیدر علی یف رهبر این حزب دو دوره پنج ساله پست ریاست جمهوری را در اختیار داشت وپس از سال 2003م با در گذشت وی، پسرش که رهبری حزب را عهده دار شد بر مسند ریاست جمهوری تکیه زد وتا حال نیزکرسی قدرت را درتملک خود دارد"

علاوه برآنکه حزب آذربایجان نوین کرسی ریاست جمهوری را بخود اختصا ص داده است در ارکان ثلاثه دولت(قوه اجراییه، پارلمان وقضا) دارای نفوذ زیاد بوده وحضور جدی وچشمگیر دارد. این حزب قدرتمند‌ترین حزب سیاسی درآذربایجان امروز است.

"گرایشات وجهت‌گیریهای این حزب در رهبری واداره امورکشور، در درجه اول تمایل به غرب وتقویت هرچه بیشتر روابط با آن جبهه است. در منطقه ومیان همسایگان نیز الویت اول آن تحکیم مناسبات وبرقراری روابط استرا تیژیک با ترکیه در قالب همگرایی‌های سیا سی، اقتصادی وفرهنگی است".

حزب حاکم آذربایجان نوین از آوان شکل‌گیری تاهنوز تمایل شدیدی به کشورهای غربی نشان داده ودست استطاعت بسوی امریکا ومتحدین آن دراز نموده وبا گزینش چنین دیپلماسی می‌خواهد خودرا از دایره قدرت روسیه بیرون رانده واحیانا درصورت تیرگی روابط باروسیه، متحد قدرتمند چون امریکا ومتحدین آنرا به مثابه مدافع درکنار خود داشته باشد.

همچنان بخاطر روابط نزدیک فرهنگی ونژادی که با ترکیه دارد همیشه به آن تمایل نشان داده و می‌خواهد که درزمینه منازعه قره باغ کوهستانی (ناگورنو قره باغ) دربرابر ارمنستان، کمک وهمکاری ترکیه را با خود داشته باشد که درین زمینه تا حدی کامیابی‌های نیزداشته است.

درکنارحزب حاکم احزاب سیاسی کوچک دیگری نیزحضور دارند که از حزب آذربایجان نوین حمایت نموده وعملا براساس تصمیم واراده رهبری حزب آذربایجان نوین حرکت می‌کنند.

"حزب آ ذربایجان مستقل

به ریاست نظامی سلیمانوف از جمله این احزاب است. این تشکلهای سیاسی نقش طفیلی را بازی می‌کنند وفلسفه وجودی آنها از منظر سیاست گذاری‌ها ونوع مدیریت داخلی کشور توسط حزب حاکم، قابل تحلیل وارزیابی است".

احزاب مخا لف دولت

بیشتر احزاب سیاسی که پس از کسب استقلال جمهوری آذربایجان درعرصه سیاست قد برافراشتند در ردیف احزاب مخالف دولت قرار دارند که مختصرا درباره این احزاب تحقیق می‌نماییم.

حزب مساوات

حزب مساوات از جمله اولین حزب سیاسی در تاریخ آذربایجان است، حزب مساوات پس از فروپاشی شوروی سابق باردیگر اعلام موجودیت نمود. عیسی قنبر رهبر این حزب وتعداد دیگری از گردانندگان اصلی آن قبلا در جبهه خلق به رهبری ابوالفضل ایلچی بیگ عضویت داشتند که در سال‌های 1992-1993 م اقدام به تأسیس این حزب نموده و از جبهه خلق جدا شدند. در دوران ریاست جمهوری ایلچی بیگ، عیسی قنبر ریاست مجلس این کشوررا برعهده داشت که با روی کارآمدن حیدر علی یف در سال 1993 پست خودرا از دست داد ورسول قلی یف جایگزین وی شد.

حزب مساوات از احزاب ملی‌گرا ومخالف دولت محسوب می‌شود که تمایلات شدید غرب گرایانه دارد ودر راستای تعقیب اهداف ومقاصد پان ترکیستی با ترکیه نیز دارای مناسبات خوبی است. روزنامه یئنی مساوات(نیو مساوات)درحکم ارگان نشریاتی این حزب عمل نموده، اهداف وبرنامه‌های حزب را تعقیب ومنعکس میسازد.

جبهه خلق (شاخه اصلاح‌طلبان)

رهبری شاخه اصلاح‌طلبان جبهه خلق را علی کریم لی به عهده دارد."شاخه اصلاح‌طلبان جبهه خلق پس از درگذشت ابوالفضل ایلچی بیگ، بنیانگذار ورهبر این جبهه تأسیس شد که تمایلات شدید ملی گرایی وپان ترکیستی دارد وازمدافعان تز خیالی وایده ساختگی آذربایجان واحد است".

شاخه اصلاح‌طلبان از جمله احزاب سیاسی است که حس ملی گرایی دراعضای این حزب به حدی فوران نموده است که خواستار الحاق مناطق خارج از جمهوری آذربایجان خصوصا آذربایجان ایران می‌باشند وهمواره این خواسته ورویای شان را جزءبرنامه‌های حزب قلمداد نموده‌اند. شعاراین حزب اتحاد وهمبستگی ترکها می‌باشدکه این خواست بزرگ بخاطر عدم ثبات سیاسی دراین کشور سرابی بیش نبوده است.

جبهه اتحاد ملی

جبهه اتحاد ملی یک عضوائتلاف آزادی است که رهبری آن را خانم لاله شوکت به عهده دارد. "خانم لاله شوکت که رهبری این جبهه را به عهده دارد دراوایل ریاست جمهوری حیدرعلی یف مدتی رئیس دفتر وی ودبیر هیئت دولت بودودر مقطعی نیز حزبی بنام (حزب لیبرال آذربایجان) را رهبری میکرد"

حزب خانم لاله از آوان تأسیس تا کنون فعالیت خاص سیاسی ازخود متبارز ننموده و درعرصه سیاست آذربایجان از نفوذ چندانی برخوردار نیست.

حزب دموکرات آذربایجان

این حزب سیاسی که یکی از اعضای فعال ائتلاف آزادی می‌باشد، به رهبری رسول قلی یف تشکیل شده است. رسول قلی یف دراوایل ریاست جمهوری حیدرعلی یف مدتی بر مسند ریاست پارلمان آذربایجان تکیه زد ولی در نتیجه بروزاختلاف میان او و رئیس‌جمهور، وی راهی امریکا شده و تا امروز درهمانجا بسرمی برد. اخیرا درکادر رهبری این حزب اختلافاتی رونما شده که سبب انشعاب این حزب گردید. سردار جلال اوغلوکه معاون رهبرحزب بود با رسول قلی یف دچار اختلافات شدید شد وبا متهم نمودن یکدیگر باعث انشعاب در حزب شدند. رسول قلی یف بنیانگذار حزب دموکرات که در خارج از کشورش بسر میبرد وبه دلیل تحت تعقیب بودن نمی‌تواند وارد آذربایجان شود، سردار جلال اوغلو را متهم به همدستی با دولت وحزب برسر اقتدار نموده وسردار جلال اوغلو متقابلا اتهام سوء استفاده ازموقعیتش به عنوان رهبر حزب را به وی وارد می‌نماید، روزنامه حریت ارگان رسانه یی این حزب بوده وتوانسته است که توجه خوانندگان زیادی را بخود جلب نماید.

حزب دموکرات از اوان تأسیس تا امروز تمایلات شدیدی به غرب داشته وگرایش به غرب را نسخه شفا بخش برای مردم آذربایجان میداند. حزب دموکرات یک حزب ذی نفوذ در آذربایجان بوده وطرفداران زیادی دربین مردم دارد، هرگاه رسول قلی یف اجازه فعالیت سیاسی در آذربایجان داشته باشد بدون شک یکی از رقبای جدی الهام علی یف خواهد بود.

خارج از چارچوب ائتلاف آزادی احزاب دیگری نیز در رده احزاب اپوزسیون وجود دارد که در صدد کسب قدرت سیاسی هستند وما عمده‌ترین آنهارا مورد تحقیق قرارمی‌دهیم.

جبهه خلق (شاخه سنتی‌ها)

پس از انشعاب شاخه اصلاح‌طلبان جبهه خلق به رهبری علی کریم لی، جمعی از سنت‌گرایان حزب که ابراز وفا داری بیشتری به بنیانگذارجبهه خلق داشتند شاخه کلاسیک یا سنت‌گرای حزب را به رهبری میر محمود میرعلی یف شکل دادند.

شاخه سنتی‌های جبهه خلق هما نند اکثر احزاب سیاسی موجود در آذربایجان تمایلات شدیدی به غرب داشته و مبلغ افراطی پان ترکیسم وداعیه دار ایجاد آذربایجان واحد بوده وهمواره خواستار الحاق آذربایجان ایران به جمهوری آذربایجان می‌باشد.

حزب استقلال ملی

این حزب در سال‌های اول استقلال جمهوری آذربایجان تأسیس واز سال 1992 م بصورت رسمی آغاز به فعالیت نمود" حزب استقلال ملی از جمله احزاب مخالف حزب حاکم می‌باشد که رهبری آنرا اعتبار محمد اف به عهده دارد. روزنامه ملت بمثابه ارگان نشریاتی این حزب بوده وبر اساس ادعای رهبرحزب، این حزب، تقریبا دوازده هزارعضو دارد".

حزب استقلال ملی هرچند در صف احزاب مخالف دولت قرار دارد ولی در عرصه فعالیت‌های سیاسی از قدرت ونفوذ زیادی برخوردار نیست، در این اواخر اعتبار محمد اف رهبر این حزب توجه خودرا بیشتر به الحاق آذربایجان ایران به جمهوری آذربایجان مبذول نموده است.

حزب اسلامی جمهوری آذربایجان

Azərbaycan İslam Partiyası(AİP.حزب اسلام آذربایجان تنها حزبی است که با رد گرایشات ناسیونالیستی و خواهان توسعه فرهنگ اسلامی دراین کشور فعالیت سیاسی را آغاز کرده است این حزب توسط شخصیتی شناخته شده و وارسته به نام حاج علی اکرام علی اف، در سال ۱۹۹۱ در شهرستان نارداران تأسیس شد و در سال ۱۹۹۲ مجوز فعالیت گرفت؛ ولی حاکمیت ضد اسلامی آذربایجان این مجوز را در سال ۱۹۹۵ لغو کرد و به شکلی ناعادلانه دیگر به حزب اسلام در آذربایجان مجوز رسمی فعالیت داده نشد.

رهبری حزب، خواهان ایجاد حکومت اسلامی‌ در جمهوری آذربایجان بود و هرگونه گرایش ناسیونالیستی قومی‌را رد کرده، گسترش وتوسعه فرهنگ اسلامی‌را خواستار بود و در نسل‌های بعدی نیز بر این اصول اصرار دارد.

فعالیت حزب اسلامی‌در سال ۱۹۹۶ در دوره حیدر علی‌اف، توسط حکومت متوقف و تمام رهبران آن زندانی شدند. در سال ۲۰۰۶ رهبری حزب از حاج‌علی‌اکرام علی‌اف به دکتر موسم صمداف منتقل شد. صمداف در پی اعتراض به تصویب قانون منع حجاب برای دانش‌آموزان دختر در جمهوری آذربایجان در سال ۲۰۱۰ دستگیر و زندانی شد.

جانشین حزب، حجت‌الاسلام الهام علی‌اف هدایت حزب را در غیاب دکتر صمداف عهده‌دار شد که او هم در در ۲۹ فوریه ۲۰۲۰ برابر با دهم اسفند ۹۸ از سوی سرویس امنیت دولت، احضار و به ۴ ماه حبس موقت محکوم شد و هنوز در زندان است. مقرر گردیده بر اساس ماده ۲۷۴ قانون کیفری آذربایجان به اتهام خیانت به دولت، کمک به دولت‌ها یا تشکیلات‌هایی که علیه آذربایجان دشمنی می‌کنند و امثال آن، محاکمه شود. فعلاً رهبری حزب به عهده جانشین او عاکف حیدرلی است.

احیای اسلام و فرهنگ ملی وحدت مسلمین، کوشش در حفظ استقلال و وحدت جمهوری و گسترش مساجد و مراکز فرهنگی اسلامی، شکل‌گیری حکومت اسلامی‌ در آذربایجان، رد پان‌ترکیسم، حل مناقشه قره‌باغ حتی از طریق نظامی، گرایشات ضد آمریکایی و ضد اسرائیلی و ضد غربی از مواضع اصلی حزب اسلامی‌جمهوری آذربایجان است.

از شخصیت‌‌‌های تراز اول و چهره‌های شاخص حزب می‌توان ابتدا به حاج‌علی‌اکرام علی‌اف، حجت‌الاسلام دکتر موسم صمداف، شهید حاج واقف عبدالله‌اف و سپس به عاکف حیدرلی، حجت‌الاسلام الهام علی‌اف، خانم نورسته ابراهیم‌اوا و حاجی حاج‌آقا نوری اشاره کرد.

هفته‌نامه “نبض” ارگان غیررسمی‌حزب بود و توسط قربان حبرییل اداره می‌شد که با جدا شدن او از حزب، انتشار آن متوقف گردید. از شاهکارهای حاج علی‌اکرام به عنوان بنیانگذار جریان خمینی‌چیلر و بنیانگدار و نخستین دبیر کل حزب اسلامی، تربیت جانشین و سعه صدر در انتقال رهبریت حزب به جوانان است. حرکت حزب اسلامی‌در سال‌های بعد موجب تولد جریانات دیگری شد که هنوز هم در سپهر سیاسی قفقاز فعالند.

"حزب اسلام جمهوری آذربایجان که توسط دولت ایران حمایت مالی می‌شود خواهان ایجاد حکومت اسلامی در آذربایجان بوده وبرای حفظ استقلال اقتصادی وسیاسی آذربایجان، تحت حاکمیت قوانین اسلامی مبارزات شان را آغاز نمودند. این حزب در سال 1996م توسط حکومت متوقف وتمام رهبران آن به اتهام جاسوسی برای ایران محبوس شدند، اعضای باقی مانده این حزب خواهان تأسیس دوباره این حزب سیاسی هستند وتمایل ائتلاف با حزب مساوات دارند".

اعضای این حزب خواهان گسترش فرهنگ اسلامی در آذربایجان بوده و برای استقلال اقتصادی و سیاسی آذربایجان، تحت حاکمیت قوانین اسلامی مبارزاتشان را آغاز نموده، هرگونه ناسیونالیسم قومی را رد کرده، شعار گسترش و توسعه فرهنگ اسلامی را در راس برنامه‌های خود قرار دادند.

حزب اسلامی آذربایجان را باید طرفدار اصلی اجرای الگوی نظام سیاسی و دینی ایران دانست. این حزب معتقد است که فقط اسلام قادر به ایفای نقش سازنده در ایجاد آذربایجان مستقل است و همین اعتقاد، محور اساسی ایدئولوژی حزب اسلامی آذربایجان را تشکیل می‌دهد. (شهیدی ارسباران، 1385، ص 162)حزب اسلامی آذربایجان هم اکنون به عنوان بزرگترین حزب اسلام‌گرای شیعی در جمهوری آذربایجان و نیز همسو‌ترین حزب سیاسی با جمهوری اسلامی ایران به شمار می‌رود.

چون حزب اسلامی جمهوری آذربایجان گرایشات اسلامی‌داشته وخواهان تطبیق احکام ومقررات اسلامی در آذربایجان بودند، حزب حاکم که طرفدار یک نظام سکولار می‌باشد. هرگزموجودیت چنین حزبی را که با ساختار رژیم سیاسی موجوده در تضاد قرارداشت، تحمل نکرده و از اساس این حزب را به اضمحلال مواجه نمودواساس مشروعیت آن را زیرسوال برد که حتی اکثررهبران این حزب را زندانی وتعدادی را نیز به مهاجرت مجبور نمودند.

حزب دموکراتیک اسلامی

برای تضعیف حزب اسلامی آذربایجان، مقامات آذربایجان تصمیم به تاسیس سازمانی سیاسی به عنوان جایگزین حزب اسلامی آذربایجان گرفتند. در 3 نوامبر 2002 گروهی از اعضای حزب اسلامی آذربایجان گرد هم آمدند و حزب دموکراتیک اسلامی را تاسیس کردند. طاهر عباس که قبلاً رئیس شعبه آبشرون حزب اسلامی آذربایجان بود، ریاست این حزب را بر عهده گرفته است. حزب جدید از اصول اسلامی، دموکراسی و ترکیسم طرفداری می‌کند. حزب دموکراتیک اسلامی هنوز نتوانسته است که فعالیت‌های رسمی خود را آغاز نماید. به همین دلیل به طور غیر رسمی فعالیت می‌کند. مواضع حزب دموکراتیک اسلامی تاحدود زیادی به مواضع حزب اسلامی آذربایجان شباهت دارد.

.

حزب سوسیال دموکرات

"حزب سوسیال دموکرات آذربایجان ازسالهای اول استقلال این کشور فعالیت دارد واز احزاب منتقد دولت به حساب میاید. رهبری این حزب را آراز علی زاده به عهده دارد، این حزب علی رغم اینکه منتقد دولت است ولی مثل سایر احزاب مخالف نظیر مساوات، جبهه خلق، دموکرات و....مخالفت شدیدوعملی با دولت نداردوبه برگزاری تظاهرات اعتراض‌آمیز ومیتینگ‌های جاده وبازار اقدام نمی‌کنند" .

حزب سوسیال دموکرات حزب قدرتمند وصاحب نفوذ نبوده ودرعرصه سیاست تأثیر گذار نمی‌باشد.

احزاب دیگری نیز در جمهوری آذربایجان موجود است که از خود فعالیت قابل ملاحظه نشان نداده وعملا موجودیت شان محسوس نمی‌باشد لذا ما صرف اسامی این احزاب را قرار ذیل می‌نگاریم

داک (حزب همبستگی ملی یا شهروندی آذربایجان یا شورای هماهنگی آذربایجانی‌های دنیا

این شورا یک شورای دولتی است و ریاست آن با الهام علی اف رئیس‌جمهور آذربایجان است و وی اعضای این شورا را تعیین می‌کند. کمیته دولتی امور دیاسپورا" جمهوری آذربایجان اعلام کرد که الهام علی اف، رییس شورای هماهنگی آذربایجانی‌های دنیا، فهرست اعضای این شورا را تایید کرده است.

در لیست شورای هماهنگی آذربایجانی‌های دنیا علاوه بر سیاستمداران و فرهنگیان سرشناس جمهوری آذربایجان نام برخی فعالان و گردانندگان برخی سازمان‌های «آذربایجانگرا» در سایر کشورها نیز به چشم می‌خورد.

صابر رستم‌خانلی، رهبر گروهک ضد ایرانی "داک" (گروهک موسوم به کنگره آذربایجانی‌های دنیا) و آریه‌گوت رییس سازمان «طرح‌های بین‌المللی برای جمعیت» اسرائیل و نماینده «مرکز چندفرهنگ گرایی بین‌المللی باکو» در رژیم صهیونیستی از جمله افرادی هستند که عضویت آنها در شورای هماهنگی آذربایجانی‌های دنیا توسط الهام علی اف تایید شده است.

همچنین طبق اعلام کمیته دولتی امور دیاسپورا" جمهوری آذربایجان، الهام علی اف، صفر صادقی، رئیس «جمعیت وطن» در دانمارک را که از مبلغان تجزیه‌طلبی در مناطق آذری نشین ایران است، به عضویت«شورای هماهنگی آذربایجانی‌های دنیا» منصوب کرده است.

صابر رستمخانلی، رییس حزب همبستگی شهروندی جمهوری آذربایجان و گروهک «کنگره آذربایجانی‌های دنیا»، «داک»، است. برخی از نظرات وی این‌گونه است: تشیع بزرگترین دشمن ترک‌ها است. ترک‌ها بیشترین زیان را از تشیع دیده‌اند. عبارت «اشهد ان علی ولی الله» نیز در دوره «بوهِوی‌ها») احتمالا آل بویه مدنظر نویسنده است) به اذان افزوده شد. تشیع، وسیله‌ایدر دست فارس‌ها برای مبارزه علیه ترک‌ها بود. در واقع، اگر یکی از علل تقویت فارس گرایی در ایران نیز نگارش «شاهنامه» و انتشار آن بود، علت دیگر آن نیز نظریه نه چندان جدی «هند و اروپایی» بود که اروپا آن را مطرح کرد.

امروز اکثر آثار فرهنگی و باستانی که در موزه‌های دنیا به نام «پرس» ارایه می‌شوند، هیچ تعلقی به فارس‌ها ندارند و آثار ترک‌ها هستند.

امروز سیاست مخفی مذهب گرایی شیعی را که در ایران در پوشش اسلام پیش برده می‌شود، نمی‌توان صفوی گرایی نامید. این، در اصل «شووینسم ساسانی – پرس» است… در دکان و بازار، عرضه هدایای مربوط به دوران هخامنشی و ساسانی و زرتشتی و تنوع آنها سال به سال افزایش می‌یابد. آنچه تبلیغ می‌شود، شاهان هخامنشی و ساسانی است، نه شاه اسماعیل خطائی! به گردشگران، پرسپولیس را نشان می‌دهند، نه اردبیل و مقبره شیخ صفی را!» اسلام در حال پیوند دادن میلیون ترک با فارس‌ها، در چارچوب «یک ملت» است. از این نظر، مهمترین عاملی که باید به آن متکی باشیم، عامل زبان است، زبان مادری. بزرگترین تکیه گاه ملت و دولت، زبان مادری است. جای شکرش باقی است که این زبان در آذربایجان شمالی، زبان دولتی است. این واقعیت، با گذشت زمان، برادران جنوبی مان را نیز تحت تاثیر خود قرار خواهد داد.»

نگرانی مان بخاطر جنوب (نام جعلی رایج در جمهوری آذربایجان برای معرفی مناطق آذری نشین ایران) طولانی نخواهد شد. براساس تحقیقاتی که در سال ۲۰۰۷ انجام شده، ۵۶ درصد ترک‌های ساکن در آذربایجان جنوبی، قادر نیستند به فارسی صحبت کنند. چهار درصدشان نیز با آنکه فارسی را می‌فهمند، نمی‌توانند به فارسی صحبت کنند. هر اندازه که دولت ایران مقاومت جدی تری می‌کند، روشنفکران جنوب، در جایی که ایران نامیده می‌شود، برای تاسیس دوره‌های آموزش ترکی، روزنامه‌ها و کتاب‌ها پافشاری می‌کنند. شمار این‌ها کم است، اما به هر حال، قطع کردن مقاومت (دولت) است.»

در سال ۱۹۴۶ به هنگام عقب‌نشینی نیروهای آمریکایی، انگلیسی و فرانسوی از ایران، سید جعفر پیشه وری (سرکرده فرقه دموکرات در غائله تجزیه آذربایجان از ایران) تصمیم به الحاق آذربایجان جنوبی به ترکیه گرفته و به آنکارا هیأت فرستاده بود. متاسفانه این هیات پذیرفته نشد.

ترک‌های ایران در زمانه کنونی در شرایط رذالت‌آمیز زندگی می‌کنند…. سی سال است که من تقریبا هر روز با جنوبی‌ها در تماس هستم. با روشنفکرانی همچون دکتر زهتابی و جواد هیأت دوست بوده ایم. اما، شاهد حوادثی هسیتم که نمی‌توان به زبان آورد. صدها خانواده که گویی از دست رژیم فارس در ایران فرار کرده‌اند، در اروپا نیز فارسی بلغور می‌کنند.

باکو پر است از کانون‌های شیطان که به نام مرکز فرهنگی و سازمان دینی ایران تاسیس شده‌اند و می‌خواهند دولت لائیکی را که ما پس از مبارزه دویست ساله مان تاسیس کرده ایم، به زور از بین ببرند و به لانه خرافات و مرثیه خوانی تبدیل کنند و به حال و روز خودشان بیاندازند. به محض اینکه مطلبی در‌این‌باره می‌گوییم، گله جانوران را می‌ریزند بر سرمان.

حزب عدالت

(مخالف دولت)به رهبری الیاس اسمعیل اف این حزب از طرفداران گسترش رابطه ایران و جمهوری آذربایجان است

حزب امید

این حزب مخالف دولت الهام علی اف در سال 1993 توسط روزنامه نگاری به نام ابوالفت علی اف تاسیس شد و در سال 2003 شاخه جدا شده حزب اتحاد مدنی به این حزب پیوست. این حزب بر ناسیونالیسم و دموکراسی تاکید دارد.

رهبر آن اقبال آقازاده و طرفدار الحاق به ایران است و این ایده و عقیده خود را درقالب بیانیه‌ایمطرح کرده است: مردم ما رفته رفته به این نتیجه غیر قابل انکار دست می‌یابند که تنها راه رهایی از وضعیت فلاکت باری که طی حدود دویست سال با انعقاد عهدنامه‌های گلستان و ترکمانچای دچار ان شده‌اند، پیوستن دوباره به وطنی است که به زور از آن جدا شده‌اند. حزب امید باکو از ملت ایران بخصوص اهالی آذربایجان و نمایندگان مجلس شورای اسلامی در ایران خواسته است که طرح اجرای رفراندم در جمهوری آذربایجان را برای الحاق دوباره به ایران پیگیری کنند.

حزب آنا وطن

به رهبری فضائل آقامانلی فضایل آقامالی، نماینده مجلس و رییس حزب این حزب است. این حزب طرفدار سرسخت روابط جمهوری آذربایجان با رژیم صهیونیستی است. فضایل آقامالی، رییس حزب آناوطن در نشست مجلس جمهوری آذربایجان گفت: «گشایش سفارتمان در اسراییل برای ارتقای هرچه بیشتر سطح روابطمان ضروری است. خواهش می‌کنم این خواسته را به گوش مقامات ذیربط برسانید.»

حزب وحدت

به رهبری طاهر کریملی که یک حقوقدان مطرح است. این حزب از طرفداران گسترش روابط با جمهوری اسلامی و مخالف رژیم صهیونیستی است. به چند مورد از نظرات رهبر این حزب اشاره می‌شود: نظام حکومتی مبتنی بر اخلاق و ارزش‌های انسانی مقوله‌ایاست که برای نخستین بار از سوی امام خمینی (ره) در جهان مطرح شد.

وی با اشاره به تاریخچه انقلاب اسلامی، سابقه مبارزات و 15 سال زندگی در تبعید امام راحل افزود: روشنفکران جمهوری آذربایجان نیز همانند سایر مردم جهان سخنرانی‌های امام (ره) و یاران ایشان را در دوران انقلاب به دقت پیگیری می‌کردند و آنها نیز همچون سایر علاقه‌مندان به انقلاب اسلامی، امید به پیروزی این انقلاب داشتند.

وی فلسفه و نظریه سیاسی امام خمینی (ره) را وجه تمایز انقلاب اسلامی ایران با سایر انقلابها تعبیر کرد و گفت: قبل از انقلاب اسلامی، حکومت‌های دینی در کشورهای مختلف وجود داشت، ولی امام خمینی (ره) توانستند یک نظام حکومتی دینی مدرن که از نظر اتکا به قانون اساسی پیشرفته تر از نظام‌های حکومتی اروپاییان است، بنیانگذاری کنند.

این حقوقدان آذری با اشاره به برنامه جامع امام خمینی (ره) برای اداره امور کشور، حتی برای کوچکترین زوایای زندگی شهروندان، مطرح شدن اصل اخلاق و ارزش‌های انسانی در نظام مدیریت دولتی را مقوله‌ایخواند که برای نخستین بار از سوی امام راحل مطرح شد.

وی تاکید کرد: نتیجه پیروی از رهنمودهای امام خمینی (ره) است که تاکنون باعث مقاومت مردانه دولت و ملت ایران در برابر تحریم‌های طولانی و نابحق علیه جمهوری اسلامی ایران شده و این در حالی است که امروز ما می‌بینیم روسیه در برابر تحریمهای بین‌المللی که در رابطه با مساله اوکراین مواجه شده، گاهی مجبور به انعطاف و عقب‌نشینی می‌شود.

کریملی خط در پیش گرفته شده از سوی آیت‌الله ˈعلی خامنه ایˈ رهبر معظم انقلاب اسلامی را تداوم راه امام خمینی (ره) توصیف کرد که از نظر تلفیق ارزشهای انسانی و اخلاقی با نظام حکومتی، الگویی برای همه کشورهای جهان است.

وی گفت: ما نیز سعی می‌کنیم که در فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی خود، در مصاحبه با مطبوعات و در موضع‌گیری‌ها در رابطه با مسایل شخصی و اجتماعی از رهنمودهای آن شخصیت بزرگ تاریخی بهره ببریم.

طاهر کریملی در مصاحبه با خبرنگار واحد مرکزی خبر در باکو، با تاکید بر لزوم همبستگی کشورهای اسلامی و برخورد قاطع آنها در قبال تجاوزات رژیم صهیونیستی به غزه، افزود در برابر چشمان نظاره‌گر جهانیان و سکوت مجامع جهانی، فاجعه عظیم کشتار فلسیطنیان بی گناه در غزه فقط به علت مسلمان بودنشان در حال رخ دادن است.

وی یادآور شد فلسطین در طول تاریخ، مهد برخی از ادیان الهی بوده است و امروز فاجعه غزه فرصتی را فراهم کرده است که کشورهای اسلامی با موضع واحد در قبال آن، حیات سیاسی دوباره به جریان اسلامی در عرصه بین‌المللی بدهند.

رئیس حزب وحدت جمهوری‌آذربایجان با اشاره به این که بر اثر اشغالگری رژیم صهیونیستی، بیش از چهار و نیم میلیون فلسطینی از وطن تاریخی خود آواره شده‌اند، در انتقاد از موضع امریکا و کشورهای غربی گفت باراک اوباما در موضعی دو گانه در حالی بر حمایت از رژیم صهونیستی تاکید می‌کند که هیچ توجیه منطقی برای این اقدام ندارد.

کریملی با اشاره به تراکم بالای جمعیت در باریکه غزه افزود حملات ددمنشانه رژیم صهیونیستی با استفاده از سلاح‌های غیرمتعارف، فاجعه انسانی و بشری در این منطقه ایجاد کرده است که جهان نباید در برابر آن سکوت کند.

حزب اصلاحات دموکراتیک

به رهبری عاصم ملازاده وی از طرفداران گسترش رابطه جمهوری آذربایجان با رژیم صهیونیستی و عضو گروه دوستی مجلس جمهوری آذربایجان با کنست اسراییل است کهدر سفر هیات پارلمانی جمهوری آذربایجان به فلسطین اشغالی حضور داشت و با روی ریولین، Ruvi Rivlin رییس رژیم صهیونیستی دیدار کرد.

در جریان این سفر که یئودا آبراموف، نماینده یهودی و رییس گروه کاری مشترک مجلس ملی و کنست نیز حضور داشت، از مراکز توسعه فناوری‌های نوین اسراییل دیدن کردند.

حزب آذربایجان مستقل

(طرفداردولت)به رهبری نظامی سلیمانوف

حزب کمونیست آذربایجان (باچند شاخه)

".

گاموح

به ترکی آذربایجانی: Günay Azərbaycan Milli Oyanış Hərəkatı) مخفف شدهٔ عبارت جنبش بیداری ملی آذربایجان جنوبی، یک گروه سیاسی تجزیه‌طلب است که برای جدایی آذربایجان ایران از کشور ایران و اتحاد آن با جمهوری آذربایجان یا تشکیل «آذربایجان واحد» و یا به عبارت صحیح «آذربایجان بزرگ» فعالیت می‌کند. این گروه سیاسی در سال ۲۰۰۲ پس از انشعاب محمودعلی چهرگانی از جاماح و مهاجرتش به خارج از کشور توسط وی بنیان‌گذاری شد و فعالیتش در ایران ممنوع اعلام شده‌است. هم‌اکنون پایگاه این گروه در باکو است.

اصـول اسـاسـی و ایـدئولوژی گـامـوح بـه سـه اصل استوار است:

الف. ناسیونالیسم ترک.

ب. معاصر گرایی (نوگرایی، نواندیشی، دموکراسی).

ج. آزادی اندیشه و سکولاریسم (جدایی دین از سیاست).

گـامـوح مـحـدوده آذربـایـجـان مـورد نـظـر خـود را بـا عـنـوان آذربـایـجـان جـنـوبـی شـامـل اسـتـانـهـای آذربـایـجـان شـرقـی، غـربـی، اردبیل با احتساب انزلی و آستارا، شهرستان هشتپر، استان زنجان، استان همدان، قزوین و شـهـرستان ساوه معرفی می‌کند. پرچم این گروه تلفیقی از پرچم ترکیه و جمهوری آذربـایـجان می‌باشد و در آن هم اثری از پرچم سه با استفاده از فرستنده رادیوئی در مـحـدوده آذربـایـجـان ایـران، تـرکـمـنـسـتـان و مـنـاطقی از ترکیه به تبلیغ مرام خود می‌پرداختند که پس از مدتی تعطیل شد.

یـکـی دیـگـر از جـهـت‌گیری‌های سیاسی گاموح تجزیه‌طلبی است. سران این گروه با آمریکائیها و صهیونیستها ارتباط نزدیک برقرار کرده و با برخورداری از کمک‌های مالی آمریکا و سفارت رژیم صهیونیستی در جمهوری آذربایجان، همچون ابزاری در خدمت اهداف براندازانه دشمنان نظام اسلامی قرار گرفته‌اند. تحریکات قومی و دامن زدن به آن و آشـوب طـلبـی از اقداماتی است که در کارنامه این گروه در سال‌های اخیر ثبت شده است. افـشـا شـدن ارتـباطات سران این گروه با سازمان جاسوسی سیا، مؤ سسه آمریکن اینتر پرایز آمریکا که به طراحی و تعقیب برنامه‌های براندازانه علیه نظام اسلامی معروف اسـت، و نـیـز بـرقـراری ارتـبـاطـات نزدیک با صهیونیست‌ها، افشا شدن فساد مالی این عـنـاصـر، بـه انـزوای آنـان و مـنـفـور شـدن آنـهـا انـجـامـیـده وبـدیـن سـبـب مـردم مـحـب اهـل بیت عصمت و طهارت و متدیّنین آذربایجان همواره از این گروه وابسته به اجنبی تبری جسته‌اند. در مرام نامۀ گاموح(حرکت بیداری ملی ‏آذربایجان جنوبی)، افکار و نظریه‌های گوک آلپ به وفور آورده و ایدئولوژی این حرکت تماماً بر ‏مبنای آن بنا شده است. در بخش «اصول اساسی» مرام نامۀ این تشکل می‌خوانیم: «به نظر گوک آلپ ترک ‏گرایی منشور یک حزب یا نظریه‌ایسیاسی نیست بلکه مکتبی علمی، فلسفی و زیبایی شناختی است؛ ‏به عبارت دیگر، ترک گرایی کوششی فرهنگی و راه علمی نوگرایانه‌ایبرای سعادت ملت ترک است» ‏ و یک خط پایین تر: «با وجود این ترک گرایی بیگانه با اندیشه‌های سیاسی نیست چرا که ‏فرهنگ ترک در کنار اندیشه‌های دیگر دارای اندیشۀ سیاسی نیز می‌باشد». ‏

حرکت بیداری ملی ‏آذربایجان جنوبی «…در جهت حق تعیین سرنوشت ملت آذربایجان جنوبی مبارزه می‌کند و این ‏مبارزه را بر اساس سه‌ اندیشۀ ترک گرایی، عصری بودن، آزادی عقیده و بیان سامان می‌دهد‏». با وجود اینکه این حرکت می‌کوشد تا ترک گرایی را مکتبی علمی، فلسفی و زیبایی شناختی ‏معرفی کند سرانجام مجبور به اعتراف می‌شود که «ترک گرایی دارای اندیشۀ سیاسی نیز هست». ‏

اندیشه‌های گوک آلپ و هدف نهایی ای که او برای پان ترک‌ها ترسیم کرده است بر کسی پوشیده ‏نیست. نتیجه اینکه این حرکت اهداف پان ترکی را دنبال می‌کند که یک وجه آن جدایی آذربایجان ایران ‏از ایران است.

گاماج

گاماج ابتدا به اسم آذربایجان جنوبی تشکیل شد ولی به خاطر سیاستهای مخرب آن، تعداد انگشت شمار از افرادی که از آذربایجان جنوبی بودند استعفا داده یا ارتباط خود را قطع کردند. افرادی هم که از آذربایجان شمال و یا ترکیه بودند با دوری از گاماج و ایجاد تشکیلاتهای جدید به اسم آذربایجان جنوب به بیزینس مشغول شدند.

بعد از تشکیل و فعالیت گاموح نوین و سپس دستگیری رهبران آن و شروع اعتصاب غذای آنها گاماج و برخی از تشکلات شخصی به تشویش افتاده‌اند و تلاش می‌کنند با سؤاستفاده از گاموح نوین به خوش خدمتی به کشورهای بیگانه ادامه دهند. ولی وجود حلقه‌های مستحکم و ارتباط گسترده بین افراد و گروه‌های ملی در داخل آذربایجان و دفاع همه جانبه از گاموح نوین٫ مزدوران هنوز از سردرگمی خارج نشده‌اند.

حزب جبهه خلق آذربایجان یکپارچه

قدرت حسنقلی اف، رییس حزب موسوم به «حزب جبهه خلق آذربایجان یکپارچه»و نماینده مجلس جمهوری آذربایجان است. این حزب ائتلاف چند گرایش سیاسی در جمهوری آذربایجان است که در اواخر دهه ۸۰ میلادی سده گذشته از ترکیب و ائتلاف چند گروه سیاسی کوچک‌تر به وجود آمده‌است. این حزب برای مقابله با اشغال منطقه قره باغ توسط ارمنستان به وجود آمد. اولین رئیس‌جمهور منتخب بعد از استقلال آذربایجان ابوالفضل ایلچی بیگ یکی از بنیان‌گذاران و رهبر این جبهه بود. جبهه خلق آذربایجان از سال ۱۹۹۶ در اپوزیسیون با دولت جمهوری آذربایجان قرار دارد.

ای حزب یک حزب قوم‌گرا و از مخالفین سرسخت جمهوری اسلامی ایران است. بعضی از اظهارات رهبر این حزب درباره ایران به این قرار است:

اغتشاشات در برخی شهرهای ایران ناشی از پس رفت اقتصاد ایران است. وی آذری‌های ایران را به تلاش برای برقراری لائیسم، جدایی طلبی و به اصطلاح یکی شدن با جمهوری آذربایجان فراخواند.

آذربایجانی‌ها در ایران باید در چارچوب واقعیات، برای آنچه می‌توانند به دست آورند، مبارزه کنند. آنها امروز به عنوان شهروندان ایران باید تلاش کنند که در این کشور دموکراسی و حاکمیت قانون تامین و ارزش‌های لائیک برقرار شود. در این صورت، انسان‌ها از حقوق ملی و طبیعی استفاده خواهند کرد و حق تحصیل به زبان مادری و توسعه دادن به فرهنگ ملی (قومی) خود را کسب خواهند کرد. درپی این نیز نوبت به تامین حقوق سیاسی می‌رسد.» به نظر من، آذربایجانی‌های جنوبی بیشتر باید از توسعه فرایند دموکراتیک حمایت کنند. هر آنچه را که می‌توان در این فرایند به دست آورد، محقق سازند. یعنی، اگر مطابق با قانون اساسی ایران، گشایش مدارس و دانشگاه‌ها برای آذربایجانی‌ها به زبان خودشان، توسعه فرهنگشان و رشد موسیقی شان امکان پذیر است، باید همین را تامین کرد. اگر در مرحله بعدی پیشرفت بیش از این و تامین حقوق سیاسی نهادین برایشان امکان خواهد داشت و به عنوان مثال برقراری دولت خودمختار آذربایجانی‌ها در آذربایجان جنوبی امکان پذیر خواهد بود، در آن زمان باید به آن دست یافت.»

به نظر من، آذربایجانی‌های جنوبی باید به همراه فارس‌ها صاحب شیوه‌ها و سنن آزادی‌های دموکراتیک بشوند. بدون داشتن این شیوه‌ها و سنن، دستاوردهای بزرگ بعضا برای ملت‌ها خوشبختی به بار نمی آورد. مثلا، اگر رژیم سیاسی در دولت‌های جدید که در سایه برخی تلاش‌های تندروانه و تجزیه‌ها شکل خواهد گرفت، از رژیم موجود که فارس‌ها آن را شکل داده‌اند، بی رحم تر و خشن تر خواهد بود، در این صورت من این را برای هیچ فرد آذربایجانی آرزو نمی کنم. درست نیست ما خارج از گود مشورت بدهیم، اما به اعتقاد من آذربایجانی‌ها باید در راه حقوق خود مبارزه کنند و باید از نظر سیاسی سازمان دهی شوند. باید تلاش شود که از هر امکانی بهره‌مند شوند. در غیر این صورت، انتظار اینکه زمانی شرایط بین‌المللی مناسب ایجاد شود یا در داخل ایران تحولات به آن سمت برود که من هم به پا خیزم و دولت مستقل خودم را ایجاد کنم، رویکردی مزخرف است. به همین علت نیز من فکر می‌کنم که آذربایجانی‌ها باید به شیوه‌های مبارزاتی مسالمت‌آمیز اولویت بدهند و از خشونت‌ها کنار بمانند.

ما به عنوان یک حزب، تمامیت ارضی ایران را به رسمیت می‌شناسیم. اما، این را نیز باور داریم که آذربایجانی‌ها نیز همانند تمامی ملت‌های تقسیم شده، از حق یکی شدن برخوردار هستند. باید تلاش کنیم که این حق ما را جامعه جهانی و فارس‌ها نیز به رسمیت بشناسند.<ref>https://www.dana.ir/news/1275978.html</ref>

حزب استقلال آذربایجان جنوبی«گائیپ»

این گروه در2004 به رهبری میرصالح بنی‌هاشمی گرگری، با نام مستعار صالح ایلدیریم اعلام موجودیت کرده ودر مرامنامه خود به استقلال آذربایجان جنوبی و تشکیل کشوری مجزا از جمهوری آذربایجان تأکید کرده است. تحت تأثیر حمایتهای دولت باکو، گائیپ در حرکتی نمایشی اعتراضی که به همراه اعضای «مرکز همکاری خلق‌های ترک» در 17 مه 2012 در مقابل سفارت ایران در باکو انجام دادند شعارهای مداخله جویانه‌ای مانن «آذربایجان یکی شود- مرکز آن تبریز شود» سر دادند.

میرصالح بنی‌هاشمی گرگری، رهبر گروهک تجزیه‌طلب گایپ (GAIP) که همواره به جمهوری آذربایجان و ترکیه رفت و آمد داشته و در این کشورها آزادانه کنفرانس ‌های خبری علیه جمهوری اسلامی ایران تشکیل می‌دهد، در دیدار تجزیه‌طلبان ضدایرانی با شاه سعودی حضور داشت.

صالح ایلدیریم، عنصر تجزیه‌طلب که مورد حمایت وهابی‌های سعودی است در خصوص دیدار تجزیه‌طلبان ضدایرانی با شاه عربستان سعودی به صدای آمریکا گفت: "من به عنوان رییس (باصطلاح) «جبهه ملت ‌ها برای حق تعیین سرنوشت» در دیدارهای تدارک دیده شده در عربستان سعودی حضور یافتم و گفتم حساب ما و ایران را قاطی نکنید و اگر عربستان سعودی به ایران حمله کند، اقوام غیر فارس از این حمله آسیبی نمی بینند! در سطوح بالا و در سطوح وزرا دیدارهای مهمی‌داشتیم و نهایتا میهمان شخص شاه شدیم. در دیدار با وزرا و ولیعهد و سیاستمداران سعودی، موضوع (باصطلاح) "آذربایجان جنوبی" را برای آن ‌ها تشریح کردیم. به سعودی‌ها گفتیم که ما را در ترکیب ایران نبینید. ایران دشمن ما نیز است"!

وی به مقامات عربستانی گفته است، اگر ریاض یک دهم هزنیه‌ای را که یمن خرج کرده است به آنها بدهد، گروه‌های تجزیه‌طلب می‌توانند از داخل ایران را «محو» کنند.

جبهه خلق

علی کریم لی، رهبر «حزب جبهه خلق» جمهوری آذربایجان است. حزب جبهه خلق آذربایجان به عنوان مهمترین حزب سیاسی اپوزیسیون در جمهوری آذربایجان است.

اتحادیه آذربایجان واحد

این گروه فعالیت خود را بر روی برگزاری میزگردها و نشستهای ضد ایرانی و به بهانه حمایت از حقوق مدنی آذریهای ایران متمرکز کرده است.