هیئت کبار العلماء عربستان سعودی
| عنوان مقاله | هیأت کبار العلماء عربستان سعودی |
|---|---|
| زبان مقاله | فارسی |
| اطلاعات نشر | ایران - پژوهشگاه مطالعات تقریبی |
| نویسنده | ذبیح الله نعیمیان |
"هیأت کبار العلماء عربستان سعودی"
نهاد هیأت کبار العلما در عربستان سعودی را می‌توان مهم‌ترین نهاد مذهبی در این کشور دانست که عهده‌دار وظیفه‌ی افتاء و جهت‌دهی مذهبی مردم آن است. این نهاد مذهبی وابسته به نظام سلطنتی در این کشور است. ازاین‌رو، اعضا، ساختار و کیفیت فعالیت آن توسط پادشاه تعیین می‌شود. چنان‌که، طی چند دهه تغییرات محدودی را تجربه کرده است. در ادامه به معرفی این نهاد مذهبی ـ حکومتی خواهیم پرداخت:
تأسیس هیأت کبار العلما
نهاد افتاء در عربستان نهادی دینی ـ حکومتی است که با عنوان هیأت کبار العلما شناخته می‌شود. این هیأت در 1391ق / 1971م به دستور پادشاه عربستان و با تعیین 17 عضو توسط او تأسیس شد. هیأت کبار العلما را می‌توان شورای افتایی دانست که وظیفه‌ی صدور فتاوای مذهبی را بر عهده دارد. جلسات این شورا با فاصله‌ای طولانی قریب به شش ماه تشکیل می‌شود. ازاین‌رو، گاه جلسات آن با عنوان محل تشکیل و شماره‌ی آن شناخته می‌شوند.
کارکردهای هیأت کبار العلما
این نهاد کارکردهای مختلفی دارد. از آن جمله:
1. یک‌دست کردن فتاوای پراکنده‌ی مذهبی با محوریت فقه حنبلی و باورهای تند وهابی؛
2. به حاشیه راندن فقهای ناهمسو با حکومت عربستان سعودی و خاندان حاکم؛
3. کمک به توجیه مذهبی و ارائه‌ی استدلال برای اقدامات مورد نظر حاکمیت؛
4. جهت‌دهی رویکردها و پژوهش‌های فقهی؛
5. زمینه‌سازی برای محوریت دیدگاه‌های مذهبی سلفی در سراسر جهان.
تشکیلات هیأت کبار العلما
رئیس
رئیس این نهاد افتای مذهبی در حال حاضر، مفتی عربستان سعودی است که همانند دیگر اعضای این هیأت توسط پادشاه نصب می‌شود.
ابراهیم آل الشیخ اولین رئیس این شورای افتای حکومتی بود. چنان‌که، چهار سال پس از ریاست او، عبدالعزیز بن باز عهده‌دار نیابت ریاست او شد.
با صدور فرمان پادشاهی در 1991م عبدالعزیز بن عبدالله بن باز به عنوان مفتی عام مملکت عربی سعودی و رئیس هیأت کبار علما و نیز به عنوان رئیس ادارة البحوث و الإفتاء نصب شد.
ریاست جلسات شش ماه یک‌بار این هیأت معمولا به صورت متناوب بین پنج نفر از مسن‌ترین اعضای هیأت در تغییر بود تا این‌که، عبدالعزیز بن عبدالله بن باز به مناصب مزبور دست یافت.
با صدور فرمان پادشاهی در 1995م عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ به عنوان نائب مفتی عام با مرتبه‌ی وزیر نصب شد.
در پی فوت عبدالعزیز بن باز، با صدور فرمان پادشاهی در 1999م عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ به عنوان مفتی عام مملکت عربی سعودی و رئیس هیأت کبار علما و نیز به عنوان رئیس ادارة البحوث و الإفتاء نصب شد.
اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الفتوی
بخش مهمی از فعالیت علمی هیأت کبر العلما به عنوان شورای افتای حکومتی در تشکیلاتی موسوم به «اللجنة الدائمة للبحوث و الفتوی» (کمیته‌ی دائمی پژوهش‌ها و افتاء) و زیر نظر رئیس هیأت کبار العلما انجام می‌گیرد.
اللجنة الدائمة للبحوث و الفتوی (کمیته‌ی دائمی پژوهش‌ها و فتوا) نهاد پژوهشی است که در خدمت شورای افتا (هیأت کبار العلماء) است. بر این اساس، این تشکیلات فرعی وظیفه‌ی بررسی و پژوهش مقدماتی در موضوعاتی را بر عهده دارد که توسط هیأت کبار العلما پس از بررسی در قالب فتاوای مذهبی اعلام می‌شوند. چنان‌که، پاسخ‌گویی مکتوب و شفاهی به استفتائات افراد در امور شخصی اعتقادی، عبادی یا معاملات نیز بر عهده‌ی این نهاد است. چنان‌که، حدود 30 هزار فتوا توسط آن صادر شده است.
اعضای این کمیته از طریق دستور پادشاهی (= امر ملکی) و از میان هیأت کبار العلماء انتخاب می‌شوند.
با صدور فرمان پادشاهی در 1971م ابراهیم آل الشیخ به عنوان نخستین رئیس اداره‌ی «البحوث العلمیة و الإفتاء و الدعوة و الإرشاد» نصب شد.
با صدور فرمان پادشاهی در 1975م عبدالعزیز بن عبدالله بن باز به ریاست نهاد مزبور نصب شد. چنان‌که، بر اساس همین فرمان نام این نهاد به «الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمیة والإفتاء والدعوة والإرشاد» تغییر یافت.
با صدور فرمان پادشاهی در 1977م شیخ عبدالرزاق عفیفی به عنوان نائب رئیس این نهاد و با رتبه‌ی ممتاز منصوب شد.
با صدور فرمان مزبور عبدالله بن حسن بن قعود نیز به عنوان عضو هیأت کبار العلما و الجنة الدائمة با رتبه‌ی ممتاز نصب شد.
با صدور فرمان پادشاهی در 2001م افراد زیر به عضویت اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء درآمدند:
1. أحمد بن على سیر مباركی،
2. عبد الله بن على الركبان،
3. عبد الله بن محمد المطلق
الأمانة العامة لهیئة العلماء
بر اساس تصریح دستورالعمل پادشاهی در سال 1971م، بخش اداری هیأت کبار العلما با عنوان «الأمانة العامة لهیئة العلماء» شناخته شد. اشراف بر این مجموعه بر عهده‌ی دبیر کل (= الأمین العام للهیئة) قرار گرفت و وظیفه‌ی تعیین او نیز از اختیارات هیأت دولت (= مجلس الوزراء) معرفی شد.
وظیفه‌ی گردآوری و ارائه‌ی نتایج پژوهش‌ها و بررسی‌های کمیته‌ی بر عهده‌ی دبیرخانه‌ای موسوم به الأمانة العامة لهیئة العلماء است. در این میان، خروجی‌های این مرکز علمی از طریق توسط دبیر آن به هیأت کبار العلما ارائه می‌شود. چنان‌که، وظیفه‌ی ارتباط با ریاست هیأت کبار العلما نیز بر دوش او قرار گرفت.
کیفیت تشکیل جلسات هیأت کبار العلما
هیأت کبار العلما هر شش ماه یک‌بار تشکیل جلسه می‌دهد. در صورت نیاز این هیأت جلسات استثنایی نیز می‌تواند داشته باشد.
محل برگزاری جلسات مزبور در مقر ریاست آن در ریاض است. چنان‌که، در صورت نیاز می‌تواند به صورت استثنایی در جای دیگری نیز برگزار شود.
اعضای هیأت کبار العلما
اعضای این شورای فقهی در ادوار مختلف تغییر کرده‌اند. چنان‌که، برخی از این افراد در برخی از ادوار و به خاطر برخی مواضع دینی ـ سیاسی ناهمسو با مواضع حکومتی به ویژه در مخالفت با حضور سربازان امریکایی در عربستان عزل شده‌اند.
با صدور فرمان پادشاهی در 2001م اعلان شد که:
1. هیأت کبار العلما افزون بر رئیس، حداقل 11 نفر و حداکثر 21 نفر خواهد بود.
2. مدت عضویت در این هیأت جز در صورت تمدید، حداکثر چهار سال است.
اعضای دوره نخست
نخستین دوره از هیأت کبار العلمای عربستان در 1971م شکل گرفت. در این دوره، 17 نفر به عضویت هیأت درآمدند. آن افراد عبارتند از:
1. محضار عقیل؛
2. عبد الرزاق عفیفی؛
3. محمد الأمین الشنقیطی؛
4. عبد الله خیاط؛
4. عبد الله بن حمید؛
5. عبد العزیز بن عبد الله بن باز؛
6. عبد العزیز بن صالح الصالح؛
7. عبد المجید حسن؛
8. محمد بن علی الحركان؛
9. سلیمان بن عبید؛
10. إبراهیم بن محمد آل الشیخ؛
11. صالح بن علی بن غصون؛
12. راشد بن صالح بن خنین؛
13. عبد الله بن عبدالرحمن الغدیان؛
14. محمد بن جبیر؛
15. عبد الله بن سلیمان المنیع؛
16. صالح بن لحیدان؛
این نکته نیز نقل شده است که با صدور فرمان پادشاهی در 1980م شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد آل الشیخ به عنوان عضو هیأت کبار العلما نصب شد.
اعضای بعدی
با صدور فرمان پادشاهی در 1987م چهار نفر به عنوان اعضای جدید هیأت کبار العلما منصوب شدند. آنان عبارت بودند از:
1. صالح بن فوزان الفوزان؛
2. محمد بن صالح العثیمین،
3. عبدالله بن عبدالرحمن البسام،
4. حسن بن جعفر العتمی.
با صدور فرمان پادشاهی در 1980م افراد زیر به عنوان اعضای جدید هیأت کبار العلما نصب شدند:
1. ناصر بن حمد بن راشد،
2. محمد بن عبد الله بن سبیل،
3. محمد بن سلیمان البدر،
4. عبد الرحمن بن حمزة المرزوقی،
5. عبد الله بن عبد المحسن التركی،
6. محمد بن زید آل سلیمان،
7. بكر بن عبد الله أبو زید،
8. عبد الوهاب بن إبراهیم أبو سلیمان،
9. صالح بن عبد الرحمن الأطرم،
10. عبد الله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ
با صدور فرمان پادشاهی در 26 مارس 2001م افراد زیر به عضویت هیأت کبار علما درآمدند:
1. صالح بن عبد الله بن حمید،
2. أحمد بن على سیر مباركی،
3. عبد الله بن على الركبان،
4. عبد الله بن محمد المطلق.
هیأت کبار العلما در سال 2003م هفده عضو داشت که عبارت بودند از:
1. عبد العزیز بن عبد الله بن محمد آل الشیخ به عنوان رئیس،
2. صالح اللحیدان،
3. محمد بن عبد الله بن سبیل،
4. عبد الله بن عبد المحسن التركی،
5. صالح بن عبد الله بن حمید،
6. عبد الله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ،
7. عبد الله بن عبد الرحمن الغدیان،
8. عبد الله بن سلیمان المنیع،
9. صالح بن فوزان الفوزان،
10. حسن بن جعفر العتمی،
11. محمد بن سلیمان البدر،
12. محمد بن حسن آل الشیخ،
13. بكر بن عبد الله أبو زید،
14. عبد الوهاب بن إبراهیم أبو سلیمان،
15. عبد الله بن محمد المطلق،
16. أحمد بن علی سیر مباركی،
17. عبد الله بن علی الركبان
اعضای هیأت در سال 2013م
ملک عبدالله بن عبدالعزیز آل سعود عضویت افراد زیر در هیأت کبار العلما را در سال 2013م تمدید یا تعیین کرد:
1. عبد العزیز بن عبد الله بن محمد آل به عنوان رئیس.
2. صالح بن محمد اللحیدان.
3. عبد الله بن عبد المحسن التركی.
4. صالح بن فوزان الفوزان.
5. عبد الله بن سلیمان المنیع.
6. عبد الوهاب بن إبراهیم أبوسلیمان.
7. عبد الله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ.
8. أحمد سیر المباركی الشریف.
9. عبد الله بن محمد المطلق.
10. یعقوب بن عبد الوهاب بن یوسف الباحسین.
11. عبد الكریم بن عبد الله بن عبد الرحمن الخضیر.
12. علی بن عباس بن عثمان حكمی.
13. عبد الله بن محمد الخنین.
14. محمد المختار بن محمد الأمین الشنقیطی.
15. محمد بن حسن آل الشیخ.
16. قیس بن محمد بن عبد اللطیف آل مبارك.
17. محمد بن عبد الكریم العیسى.
18. عبد الرحمن بن عبد العزیز الكلیة.
19. سعد بن تركی الخثلان.
اعضای هیأت در سال 1438 هـ / 2016 م
ملك سلمان بن عبد العزیز آل سعود در سال 1438ق / 2016م مبادرت به تمدید و تعیین اعضای زیر در هیأت کبار العلما کرد:
1. عبد العزیز بن عبد الله بن محمد آل الشیخ به عنوان رئیس.
2. صالح بن محمد اللحیدان.
3. صالح بن فوزان الفوزان.
4. عبد الله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ.
5. عبد الله بن عبد المحسن التركی.
6. عبد الله بن سلیمان بن منیع.
7. صالح بن عبد الله بن حمید.
8. عبدالله بن محمد المطلق.
9. أحمد سیر مباركی.
10. سعد بن ناصر الشثری.
11. محمد بن عبد الكریم العیسى.
12. عبد الوهاب بن إبراهیم أبو سلیمان.
13. عبد الله بن محمد الخنین.
14. یعقوب بن عبد الوهاب بن یوسف الباحسین.
15. عبد الرحمن بن عبد العزیز الكلیة.
16. محمد بن حسن آل الشیخ.
17. عبد الكریم بن عبدالله بن عبدالرحمن الخضیر.
18. محمد بن محمد المختار بن محمد مزید..
19. سلیمان بن عبد الله أبا الخیل.
20. جبریل بن محمد بن حسن البصیلی.
21. صالح بن عبد الله بن حمد العصیمی.
تکمیل عضویت در 2019م
در 2019م نیز ایشان به عضویت هیأت کبار العلما درآمد:
عبد السلام بن عبد الله بن محمد السلیمان.
اعضای هیأت در 1442ق / 2020م
با فرمان ملک سلمان اعضای هیأت كبار العلما در 18 أكتوبر 2020م به صورت زیر تعیین شدند:
1. عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ به عنوان رئیس.
2. صالح بن محمد اللحیدان.
3. صالح بن فوزان الفوزان.
4. عبدالله بن محمد آل الشیخ.
5. عبدالله بن عبدالمحسن التركی.
6. عبدالله بن سلیمان المنیع.
7. صالح بن عبدالله بن حمید.
8. محمد بن عبدالكریم العیسى.
9. عبدالله بن محمد المطلق.
10. سعد بن ناصر الشثری.
11. عبدالرحمن بن عبدالعزیز الكلیة.
12. سعود بن عبدالله المعجب.
13. محمد بن حسن آل الشیخ.
14. یوسف بن محمد بن سعید.
15. یعقوب بن عبد الوهاب الباحسین.
16. محمد بن محمد المختار بن محمد مزید.
17. جبریل بن محمد البصیلی.
18. عبد السلام السلیمان.
19. غالب بن محمد حامظی.
20. سامی بن محمد الصقیر.
21. بندر بن عبدالعزیز بلیلة
افراد مستعفی از هیأت
با صدور فرمان پادشاهی در 2003م با استعفای راشد بن صالح بن خنین موافقت شد.
افراد اخراجی از هیأت
در جریان لشکرکشی امریکا به خلیج فارس در سال 1990م، امریکا خواهان حضور در عربستان بود و این مسأله با پذیرش دولت سعودی و فتوای موافق هیأت کبار علما مواجه شد. این مسأله به چالشی درونی میان علمای وهابی منتهی شد. سرانجام این درگیری به اخراج چند تن از علمای وهابی نوسلفی از هیأت کبار العلما انجامید.
چنان‌که، با صدور فتوای بن باز مبنی بر تجویز استقرار سربازان غیر مسلمان در عربستان، مجادله‌ای میان گرایش‌های مختلف در عربستان شکل گرفت. در این مجادله، کسی چون عبدالرحمن غازی القصیبی از تصمیم پادشاه دفاع کرد.
در دسامبر 1990م چهل و سه روشنفکر لیبرال طی نامه‌ای سرگشاده خطاب به پادشاه عربستان، خواستار اصلاحاتی دموکراتیک در ساختار سیاسی عربستان شدند. در واکنش به این شکوائیه، 52 نفر از اسلام‌گرایان در ماه می 1991م، از طریق پیامی دوازده درخواست اصلاحی به پادشاه ارائه دادند.
سازمان دینی تحت نظر بن باز، یعنی هیأت کبار العلما، پیام می 1991م را به خاطر تعرض و بی‌احترامی به پادشاه محکوم کرد. پس از آن، در سپتامبر 1992م، «یادداشتی توصیه‌آمیز» در 45 صفحه، خطاب به بن‌باز نگاشته شد و ابعادی از پیام می 1991م را مورد تأکید قرار داد و برخی از ابعاد را بیشتر توضیح داد. این اقدام نیز با محکومیت فوری هیأت کبار العلما مواجه شد و این اقدام تفرقه‌گرایانه خوانده شد. البته هفت عضو از اعضای نوزده‌گانه‌ی نهاد مذکور از تأیید آن خودداری کرده و به همین خاطر از جانب پادشاه برکنار شدند و به جای آنها ده نفر دیگر از افراد طرفدار رژیم به عضویت هیأت کبار العلما منصوب شدند. در مقابل، سه تن از علمای جنبش مخالف (حمد عقله الشعیبی، عبدالله المصعری و عبدالله بن جبرین) طی نامه‌ای سرگشاده خطاب به بن باز، اتهام تفرقه‌افکنی را نفی کرده و تهدید به کشاندن مسأله به دادگاه کردند.