هیئت کبار العلماء عربستان سعودی

هیئت کبار العلماء عربستان سعودی مهم‌ترین نهاد مذهبی در این کشور است که وظیفه‌ی افتاء و جهت‌دهی مذهبی مردم آن را به عهده دارد. این نهاد مذهبی وابسته به نظام سلطنتی در این کشور است. ازاین‌رو اعضا، ساختار و کیفیت فعالیت آن توسط پادشاه تعیین می‌شود. چنان‌که طی چند دهه تغییرات محدودی را تجربه کرده است. در ادامه به معرفی این نهاد مذهبی ـ حکومتی خواهیم پرداخت:

تأسیس هیئت کبار العلما

نهاد افتاء در عربستان نهادی دینی ـ حکومتی است که با عنوان هیئت کبار العلما شناخته می‌شود. این هیئت در 1391ق / 1971م به دستور پادشاه عربستان و با تعیین 17 عضو توسط او تأسیس شد. هیئت کبار العلما را می‌توان شورای افتایی دانست که وظیفه‌ی صدور فتاوای مذهبی را بر عهده دارد. جلسات این شورا با فاصله‌ای طولانی قریب به شش ماه تشکیل می‌شود. ازاین‌رو، گاه جلسات آن با عنوان محل تشکیل و شماره‌ی آن شناخته می‌شوند.

کارکردهای هیئت کبار العلما

این نهاد کارکردهای مختلفی دارد. از آن جمله:

1. یک‌دست کردن فتاوای پراکنده‌ی مذهبی با محوریت فقه حنبلی و باورهای تند وهابی؛

2. به حاشیه راندن فقهای ناهمسو با حکومت عربستان سعودی و خاندان حاکم؛

3. کمک به توجیه مذهبی و ارائه‌ی استدلال برای اقدامات مورد نظر حاکمیت؛

4. جهت‌دهی رویکردها و پژوهش‌های فقهی؛

5. زمینه‌سازی برای محوریت دیدگاه‌های مذهبی سلفی در سراسر جهان.

تشکیلات هیئت کبار العلما

رئیس

رئیس این نهاد افتای مذهبی در حال حاضر، مفتی عربستان سعودی است که همانند دیگر اعضای این هیئت توسط پادشاه نصب می‌شود.

ابراهیم آل الشیخ اولین رئیس این شورای افتای حکومتی بود. چنان‌که، چهار سال پس از ریاست او، عبدالعزیز بن باز عهده‌دار نیابت ریاست او شد.

با صدور فرمان پادشاهی در 1991م عبدالعزیز بن عبدالله بن باز به عنوان مفتی عام مملکت عربی سعودی و رئیس هیئت کبار علما و نیز به عنوان رئیس ادارة البحوث و الإفتاء نصب شد.

ریاست جلسات شش ماه یک‌بار این هیئت معمولا به صورت متناوب بین پنج نفر از مسن‌ترین اعضای هیئت در تغییر بود تا این‌که، عبدالعزیز بن عبدالله بن باز به مناصب مزبور دست یافت.

با صدور فرمان پادشاهی در 1995م عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ به عنوان نائب مفتی عام با مرتبه‌ی وزیر نصب شد.

در پی فوت عبدالعزیز بن باز، با صدور فرمان پادشاهی در 1999م عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ به عنوان مفتی عام مملکت عربی سعودی و رئیس هیئت کبار علما و نیز به عنوان رئیس ادارة البحوث و الإفتاء نصب شد.

اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة و الفتوی

بخش مهمی از فعالیت علمی هیئت کبر العلما به عنوان شورای افتای حکومتی در تشکیلاتی موسوم به «اللجنة الدائمة للبحوث و الفتوی» (کمیته‌ی دائمی پژوهش‌ها و افتاء) و زیر نظر رئیس هیئت کبار العلما انجام می‌گیرد.

اللجنة الدائمة للبحوث و الفتوی (کمیته‌ی دائمی پژوهش‌ها و فتوا) نهاد پژوهشی است که در خدمت شورای افتا (هیئت کبار العلماء) است. بر این اساس، این تشکیلات فرعی وظیفه‌ی بررسی و پژوهش مقدماتی در موضوعاتی را بر عهده دارد که توسط هیئت کبار العلما پس از بررسی در قالب فتاوای مذهبی اعلام می‌شوند. چنان‌که، پاسخ‌گویی مکتوب و شفاهی به استفتائات افراد در امور شخصی اعتقادی، عبادی یا معاملات نیز بر عهده‌ی این نهاد است. چنان‌که، حدود 30 هزار فتوا توسط آن صادر شده است.

‌اعضای این کمیته از طریق دستور پادشاهی (= امر ملکی) و از میان هیئت کبار العلماء انتخاب می‌شوند.

با صدور فرمان پادشاهی در 1971م ابراهیم آل الشیخ به عنوان نخستین رئیس اداره‌ی «البحوث العلمیة و الإفتاء و الدعوة و الإرشاد» نصب شد.

با صدور فرمان پادشاهی در 1975م عبدالعزیز بن عبدالله بن باز به ریاست نهاد مزبور نصب شد. چنان‌که، بر اساس همین فرمان نام این نهاد به «الرئاسة العامة لإدارات البحوث العلمیة والإفتاء والدعوة والإرشاد» تغییر یافت.

با صدور فرمان پادشاهی در 1977م شیخ عبدالرزاق عفیفی به عنوان نائب رئیس این نهاد و با رتبه‌ی ممتاز منصوب شد.

با صدور فرمان مزبور عبدالله بن حسن بن قعود نیز به عنوان عضو هیئت کبار العلما و الجنة الدائمة با رتبه‌ی ممتاز نصب شد.

با صدور فرمان پادشاهی در 2001م افراد زیر به عضویت اللجنة الدائمة للبحوث العلمیة والإفتاء درآمدند:

1. أحمد بن على سیر مباركی،

2. عبدالله بن على الركبان،

3. عبدالله بن محمد المطلق

الأمانة العامة لهیئة العلماء

بر اساس تصریح دستورالعمل پادشاهی در سال 1971م، بخش اداری هیئت کبار العلما با عنوان «الأمانة العامة لهیئة العلماء» شناخته شد. اشراف بر این مجموعه بر عهده‌ی دبیر کل (= الأمین العام للهیئة) قرار گرفت و وظیفه‌ی تعیین او نیز از اختیارات هیئت دولت (= مجلس الوزراء) معرفی شد.

وظیفه‌ی گردآوری و ارائه‌ی نتایج پژوهش‌ها و بررسی‌های کمیته‌ی بر عهده‌ی دبیرخانه‌ای موسوم به الأمانة العامة لهیئة العلماء است. در این میان، خروجی‌های این مرکز علمی از طریق توسط دبیر آن به هیئت کبار العلما ارائه می‌شود. چنان‌که، وظیفه‌ی ارتباط با ریاست هیئت کبار العلما نیز بر دوش او قرار گرفت.

کیفیت تشکیل جلسات هیئت کبار العلما

هیئت کبار العلما هر شش ماه یک‌بار تشکیل جلسه می‌دهد. در صورت نیاز این هیئت جلسات استثنایی نیز می‌تواند داشته باشد.

محل برگزاری جلسات مزبور در مقر ریاست آن در ریاض است. چنان‌که، در صورت نیاز می‌تواند به صورت استثنایی در جای دیگری نیز برگزار شود.

اعضای هیئت کبار العلما

اعضای این شورای فقهی در ادوار مختلف تغییر کرده‌اند. چنان‌که، برخی از این افراد در برخی از ادوار و به خاطر برخی مواضع دینی ـ سیاسی ناهمسو با مواضع حکومتی به ویژه در مخالفت با حضور سربازان آمریکایی در عربستان عزل شده‌اند.

با صدور فرمان پادشاهی در 2001م اعلان شد که:

1. هیئت کبار العلما افزون بر رئیس، حداقل 11 نفر و حداکثر 21 نفر خواهد بود.

2. مدت عضویت در این هیئت جز در صورت تمدید، حداکثر چهار سال است.

اعضای دوره نخست

نخستین دوره از هیئت کبار العلمای عربستان در 1971م شکل گرفت. در این دوره، 17 نفر به عضویت هیئت درآمدند. آن افراد عبارتند از:

1. محضار عقیل؛

2. عبدالرزاق عفیفی؛

3. محمد الأمین الشنقیطی؛

4. عبدالله خیاط؛

4. عبدالله بن حمید؛

5. عبدالعزیز بن عبدالله بن باز؛

6. عبدالعزیز بن صالح الصالح؛

7. عبدالمجید حسن؛

8. محمد بن علی الحركان؛

9. سلیمان بن عبید؛

10. إبراهیم بن محمد آل الشیخ؛

11. صالح بن علی بن غصون؛

12. راشد بن صالح بن خنین؛

13. عبدالله بن عبدالرحمن الغدیان؛

14. محمد بن جبیر؛

15. عبدالله بن سلیمان المنیع؛

16. صالح بن لحیدان؛

این نکته نیز نقل شده است که با صدور فرمان پادشاهی در 1980م شیخ عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد آل الشیخ به عنوان عضو هیئت کبار العلما نصب شد.

اعضای هیئت در 1987م

با صدور فرمان پادشاهی در 1987م چهار نفر به عنوان اعضای جدید هیئت کبار العلما منصوب شدند. آنان عبارت بودند از:

1. صالح بن فوزان الفوزان؛

2. محمد بن صالح العثیمین،

3. عبدالله بن عبدالرحمن البسام،

4. حسن بن جعفر العتمی.

هیئت در 1980

با صدور فرمان پادشاهی در 1980م افراد زیر به عنوان اعضای جدید هیئت کبار العلما نصب شدند:

1. ناصر بن حمد بن راشد،

2. محمد بن عبدالله بن سبیل،

3. محمد بن سلیمان البدر،

4. عبدالرحمن بن حمزة المرزوقی،

5. عبدالله بن عبدالمحسن التركی،

6. محمد بن زید آل سلیمان،

7. بكر بن عبدالله أبو زید،

8. عبدالوهاب بن إبراهیم أبو سلیمان،

9. صالح بن عبدالرحمن الأطرم،

10. عبدالله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ

اعضای هیئت در 2001م

با صدور فرمان پادشاهی در 26 مارس 2001م افراد زیر به عضویت هیئت کبار علما درآمدند:

1. صالح بن عبدالله بن حمید،

2. أحمد بن على سیر مباركی،

3. عبدالله بن على الركبان،

4. عبدالله بن محمد المطلق.

هیئت کبار العلما در سال 2003م

هیئت در این دوره هفده عضو داشت که عبارت بودند از:

1. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد آل الشیخ به عنوان رئیس،

2. صالح اللحیدان،

3. محمد بن عبدالله بن سبیل،

4. عبدالله بن عبدالمحسن التركی،

5. صالح بن عبدالله بن حمید،

6. عبدالله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ،

7. عبدالله بن عبدالرحمن الغدیان،

8. عبدالله بن سلیمان المنیع،

9. صالح بن فوزان الفوزان،

10. حسن بن جعفر العتمی،

11. محمد بن سلیمان البدر،

12. محمد بن حسن آل الشیخ،

13. بكر بن عبدالله أبو زید،

14. عبدالوهاب بن إبراهیم أبو سلیمان،

15. عبدالله بن محمد المطلق،

16. أحمد بن علی سیر مباركی،

17. عبدالله بن علی الركبان

اعضای هیئت در سال 2013م

ملک عبدالله بن عبدالعزیز آل‌سعود عضویت افراد زیر در هیئت کبار العلما را در سال 2013م تمدید یا تعیین کرد:

1. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد آل به عنوان رئیس.

2. صالح بن محمد اللحیدان.

3. عبدالله بن عبدالمحسن التركی.

4. صالح بن فوزان الفوزان.

5. عبدالله بن سلیمان المنیع.

6. عبدالوهاب بن إبراهیم أبوسلیمان.

7. عبدالله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ.

8. أحمد سیر المباركی الشریف.

9. عبدالله بن محمد المطلق.

10. یعقوب بن عبدالوهاب بن یوسف الباحسین.

11. عبدالكریم بن عبدالله بن عبدالرحمن الخضیر.

12. علی بن عباس بن عثمان حكمی.

13. عبدالله بن محمد الخنین.

14. محمد المختار بن محمد الأمین الشنقیطی.

15. محمد بن حسن آل الشیخ.

16. قیس بن محمد بن عبداللطیف آل مبارك.

17. محمد بن عبدالكریم العیسى.

18. عبدالرحمن بن عبدالعزیز الكلیة.

19. سعد بن تركی الخثلان.

اعضای هیئت در سال 1438 هـ / 2016 م

ملك سلمان بن عبدالعزیز آل‌سعود در سال 1438ق / 2016م مبادرت به تمدید و تعیین اعضای زیر در هیئت کبار العلما کرد:

1. عبدالعزیز بن عبدالله بن محمد آل الشیخ به عنوان رئیس.

2. صالح بن محمد اللحیدان.

3. صالح بن فوزان الفوزان.

4. عبدالله بن محمد بن إبراهیم آل الشیخ.

5. عبدالله بن عبدالمحسن التركی.

6. عبدالله بن سلیمان بن منیع.

7. صالح بن عبدالله بن حمید.

8. عبدالله بن محمد المطلق.

9. أحمد سیر مباركی.

10. سعد بن ناصرالشثری.

11. محمد بن عبدالكریم العیسى.

12. عبدالوهاب بن إبراهیم أبو سلیمان.

13. عبدالله بن محمد الخنین.

14. یعقوب بن عبدالوهاب بن یوسف الباحسین.

15. عبدالرحمن بن عبدالعزیز الكلیة.

16. محمد بن حسن آل الشیخ.

17. عبدالكریم بن عبدالله بن عبدالرحمن الخضیر.

18. محمد بن محمد المختار بن محمد مزید..

19. سلیمان بن عبدالله أبا الخیل.

20. جبریل بن محمد بن حسن البصیلی.

21. صالح بن عبدالله بن حمد العصیمی.

تکمیل عضویت در 2019م

در 2019م نیز ایشان به عضویت هیئت کبار العلما درآمد:

عبدالسلام بن عبدالله بن محمد السلیمان.

اعضای هیئت در 1442ق / 2020م

با فرمان ملک سلمان اعضای هیئت كبار العلما در 18 أكتوبر 2020م به صورت زیر تعیین شدند:

1. عبدالعزیز بن عبدالله آل الشیخ به عنوان رئیس.

2. صالح بن محمد اللحیدان.

3. صالح بن فوزان الفوزان.

4. عبدالله بن محمد آل الشیخ.

5. عبدالله بن عبدالمحسن التركی.

6. عبدالله بن سلیمان المنیع.

7. صالح بن عبدالله بن حمید.

8. محمد بن عبدالكریم العیسى.

9. عبدالله بن محمد المطلق.

10. سعد بن ناصرالشثری.

11. عبدالرحمن بن عبدالعزیز الكلیة.

12. سعود بن عبدالله المعجب.

13. محمد بن حسن آل الشیخ.

14. یوسف بن محمد بن سعید.

15. یعقوب بن عبدالوهاب الباحسین.

16. محمد بن محمد المختار بن محمد مزید.

17. جبریل بن محمد البصیلی.

18. عبدالسلام السلیمان.

19. غالب بن محمد حامظی.

20. سامی بن محمد الصقیر.

21. بندر بن عبدالعزیز بلیلة

افراد مستعفی از هیئت

با صدور فرمان پادشاهی در 2003م با استعفای راشد بن صالح بن خنین موافقت شد.

افراد اخراجی از هیئت

در جریان لشکرکشی آمریکا ‏به خلیج فارس در سال 1990م، آمریکا خواهان حضور در عربستان بود و این مسأله با پذیرش دولت سعودی و فتوای ‏موافق هیئت کبار علما مواجه شد. این مسأله به چالشی درونی میان علمای وهابی منتهی شد. سرانجام این درگیری به اخراج چند ‏تن از علمای وهابی نوسلفی از هیئت کبار العلما انجامید.

چنان‌که، با صدور فتوای بن باز مبنی بر تجویز استقرار سربازان غیر مسلمان در عربستان، مجادله‌ای میان گرایش‌های مختلف در ‏عربستان شکل گرفت. در این مجادله، کسی چون عبدالرحمن غازی القصیبی از تصمیم پادشاه دفاع کرد.

در دسامبر 1990م چهل و سه روشنفکر لیبرال طی نامه‌ای سرگشاده خطاب به پادشاه عربستان، خواستار اصلاحاتی ‏دموکراتیک در ساختار سیاسی عربستان شدند. در واکنش به این شکوائیه، 52 نفر از اسلام‌گرایان در ماه می 1991م، از طریق ‏پیامی دوازده درخواست اصلاحی به پادشاه ارائه دادند. ‏

سازمان دینی تحت نظر بن باز، یعنی هیئت کبار العلما، پیام می 1991م را به خاطر تعرض و بی‌احترامی به پادشاه محکوم ‏کرد. پس از آن، در سپتامبر 1992م، «یادداشتی توصیه‌آمیز» در 45 صفحه، خطاب به بن‌باز نگاشته شد و ابعادی از پیام می ‏‏1991م را مورد تأکید قرار داد و برخی از ابعاد را بیشتر توضیح داد. این اقدام نیز با محکومیت فوری هیئت کبار العلما مواجه ‏شد و این اقدام تفرقه‌گرایانه خوانده شد. البته هفت عضو از اعضای نوزده‌گانه‌ی نهاد مذکور از تأیید آن خودداری کرده و به ‏همین خاطر از جانب پادشاه برکنار شدند و به جای آنها ده نفر دیگر از افراد طرفدار رژیم به عضویت هیئت کبار العلما منصوب ‏شدند. در مقابل، سه تن از علمای جنبش مخالف (حمد عقله الشعیبی، عبدالله المصعری و عبدالله بن جبرین) طی نامه‌ای ‏سرگشاده خطاب به بن باز، اتهام تفرقه‌افکنی را نفی کرده و تهدید به کشاندن مسأله به دادگاه کردند. ‏