حسن بن علی (مجتبی)

امام حسن

نام	حسن بن علی بن ابی‌طالب(ع) مشهور به امام حسن مجتبی
کنیه	ابومحمد
القاب	مجتبی، سید، زکی، سبط
ولادت	۱۵ رمضان، سال ۳ق
پدر	امام علی علیه‌السلام
مادر	حضرت فاطمه زهرا سلام الله علیها
فرزندان	زید، ام الحسن، ام الحسین، حسن، عمر، قاسم، عبدالله، ابوبکر،
مدت امامت	۱۰ سال (۴۰ - ۵۰ق.)
طول عمر	۴۸سال
زادگاه	مدینه
تاریخ شهادت	۲۸ صفر، ۵۰ق
علت شهادت	با خوراندن زهر
قاتل	جعده دختر اشعث بن قیس
مدفن	بقیع، مدینه

حسن بن على (ع) فرزند ارشد امام علی (ع) و حضرت فاطمه سلام الله علیها و امام دوم شیعیان است. آن حضرت هفت سال از دوران پیامبر اسلام را درک نمود و پس از درگذشت پیامبر صلی الله علیه و آله تقریبا سى سال در كنار پدرش امام علی علیه السلام قرار داشت. پس از شهادت پدر (در سال 40 هجرى) مردم با آن حضرت به عنوان جانشین امام علی علیه السلام بیعت نمودند اما به دلیل عدم حمایت از آن حضرت برای جنگ و سرکوب معاویه آن حضرت ناچار به قبول صلح با معاویه در سال 41 هجری گردید. مدت امامت ایشان 10 سال بود و در سال 50 هجرى در حالی که 48 سال سن داشت با توطئه معاویه مسموم و به شهادت رسید.

نسب و ولادت امام حسن (ع)

حسن بن علی بن ابی طالب بن عبدالمطلب بن هاشم، هاشمی و قرشی است. او همچنین بزرگترین نوه پیامبر اسلام(ص) از طرف مادرش حضرت فاطمه (س) است.

امام حسن (ع) در مدینه به دنیا آمد. بنا بر مشهور، تاریخ ولادت او ۱۵ رمضان سال سوم هجری است. البته برخی روایات و منابع تاریخی تولد وی را سال دوم هجرت دانسته‌اند.

پس از تولد، پیامبر در گوش او اذان گفت و در هفتمین روز ولادتش گوسفندی را عقیقه کرد.

نامگذاری امام حسن (ع)

واژه حسن، به معنای نیکو است. این نام را پیامبر بر امام نهاد. در برخی احادیث این نامگذاری به الهام الهی منسوب است. بنابر برخی اقوال نام‌های حسن و حسین معادل شبر و شبیر، نام‌های پسران هارون هستند. گفتنی است که این دو نام از نام‌ها بهشتی‌اند که قبل از اسلام نزد مردم عرب سابقه‌ای نداشته‌اند. بر اساس پاره‌ای از گزار‌ش‌ها که در منابع اهل سنت آمده است، امام علی (ع) پیش از آنکه پیامبر پسر او را حسن بنامد، نام حمزه یا حرب را برای او برگزیده بود؛ اما اعلام کرد که در نامگذاری فرزندش، بر رسول خدا پیشی نمی‌گیرد.

کنیه‌هاو القاب امام حسن (ع)

کنیه‌ها تقریباً در همه منابع کنیه امام حسن ابومحمد است. خصیبی به جز ابومحمد، ابوالقاسم را هم به عنوان کنیه برای امام حسن آورده است.

القاب القاب مشترک حسنین به نقل از کتاب القاب الرسول و عترته عبارت‌اند از: سبط رسول الله، ریحانه نبی الله، سید شباب اهل الجنه، قرة عین البتول، عالم، مُلهَم الحق، و قائد الخلق. ابن ابی الثلج القاب امیر، حجة، کفِی، سبط، و ولی را القاب خاص آن حضرت شمرده است.، برخی هم القاب دیگری را آورده‌اند، مانند ابن شهرآشوب: سبط اول، امام ثانی، مقتدی ثالث، ذکر رابع، و مباهل خامس. جز اینها، نام‌ها و القاب بسیاری در منابع شیعی می‌توان جست. مجتبی، زکی، تقی و کریم اهل بیت از القاب معروف ایشان نزد شیعیان است. ابن طلحه شافعی مشهورترین لقب امام را تقی و والاترین لقب او را سید ذکر کرده است، به این دلیل که پیامبر فرمود: «انَّ ابنی هذا سیدٌ».

اوصاف جسمانی امام حسن (ع)

زیبایی صورت و‌اندام سلاله پیامبر خدا (ص) زبان زد عام و خاص بود هر کس به او نگاه می‌کرد سیمای محمد و علی (ع) را در او می‌دید و درجمالش محو می‌گشت. ابن صبّاغ مالکی در زیبایی صورت و اعضای حسن بن علی (ع) می‌نویسد: رنگ چهره حسن بن علی (ع) سفید آمیخته با سرخی بود، چشمانش سیاه، درشت و گشاده، گونه‌هایش هموار، موی وسط سینه‌اش نرم، موی ریشش پر و انبوه، پشت گوشش پرمو، گردن آن حضرت کشیده، برّاق همچون شمشیری از نقره، مفاصلش درشت و دو شانه‌اش پهن و دور از یکدیگر بود؛ انسانی چهارشانه، میانه قد و نمکین که نیکوترین صورت را داشت، ریش خود را با رنگ سیاه خضاب می‌کرد، مویش پرچین و کوتاه و قامتش رسا بود.

واصل بن عطا گفته است: صورت حسن بن علی علیه‌السّلام چون سیمای انبیا و هیات و شکل او چون هیات ملوک و امرا بوده است.

شباهت به پیامبر اسلام

امام حسن شبیه‌ترین مردم به رسول خدا (ص) در خوی، رفتار و سیادت بودند.

از پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم نقل شده است که فرمود: ‌ای حسن، تو از جهت آفرینش (صورت) و اخلاق ( سیرت و رفتار) شبیه من هستی. [۱۰۵] او قامتی متوسط و محاسنی انبوه داشت . و به رنگ سیاه خضاب می‌کرد. انس بن مالک درباره امام حسن علیه‌السّلام می‌گوید: «لم یکن احد اشبه برسول اللّه من الحسن بن علی‌؛ هیچ فردی از امام حسن (علیه‌السّلام) شبیه تر به پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم نبوده است.» احمدبن حنبل به نقل از علی بن ابی‌طالب علیه‌السّلام می‌نویسد: «کان الحسن اشبه برسول اللّه مابین الصدر الی الراس والحسین اشبه فیما کان اسفل من ذلک‌؛ حسن علیه‌السّلام از سینه تا سر شبیه‌ترین فرد به نبی گرامی‌ اسلام بود و حسین از سینه به پایین بیش‌ترین شباهت را به آن حضرت داشت.»

شباهت به خدیجه کبری

ابن شهر آشوب روایتی نقل می‌کند که در آن امام مجتبی علیه‌السّلام خود را شبیه‌ترین فرد به حضرت خدیجه کبری علیهاالسّلام معرفی می‌کند و می‌نویسد: حسن بن علی بن ابی‌طالب علیه‌السّلام در باره آیه شریفه «فی ایّ صوره ما شاءَ رکّبک؛ به هر صورتی که خواست، تو را ترکیب کرد.» فرمودند: خدای سبحان علی بن ابی‌طالب را در صُلب ابوطالب به صورت محمد صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلم آفرید، از این رو شبیه‌ترین مردم به رسول خدا صلی‌الله‌علیه‌و‌اله‌وسلّم علی بود و حسین بن علی شبیه‌ترین مردم به فاطمه علیهاالسّلام است و من شبیه‌ترین مردم به خدیجه کبری علیهاالسّلام هستم.

امام حسن (ع) در زمان پیامبر اکرم (ص)

امام حسن مجتبی 7 ساله بود كه رسول خدا صلی الله علیه وآله وفات نمودند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله او را سخت دوست مى داشت و در روایات آمده است که آن حضرت را بر شانه مى نهاد و مى گفت: خداوندا، من دوستش دارم، تو نیز او را دوست بدار!

در روایتی از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله امامت ایشان و امام حسین علیه السلام مورد تاکید قرار گرفته است: حسن و حسین امامند، چه قیام كنند و چه نكنند.

در حدیث دیگری آن حضرت می فرمایند: حسن و حسین، سرور جوانان بهشتند. این حدیث در منابع متعدد شیعه و اهل سنت نقل شده است.

امام حسن علیه السلام در وقایع مهم زیر در زمان پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حضور دارند که همگی نشان از جایگاه رفیع آن حضرت در نزد خدا و پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله دارند:

1. به همراه امام حسین علیه السلام در جریان مباهله پیامبر با مسیحیان نجران به عنوان "ابنائنا" در کنار مادر بزرگوارشان فاطمه سلام الله علیها با عنوان "نسائنا" و امام علی علیه السلام به عنوان "انفسنا"

2. به عنوان مصداق اهل بیت در جریان نزول آیه تطهیر

3. در جریان نزول سوره انسان در شأن اهل بیت (ع)

بزرگى منش و سترگى روح آن امام، چندان بود كه پیامبر ارجمند اسلام (ص) او را با خردى سال و كمى سن، در برخى از عهدنامه ها گواه مى گرفت، واقدى آورده است كه: پیامبر، براى ثقیف عهد ذمه بست، خالد بن سعید آنرا نوشت و امام حسن و امام حسین آنرا گواهى فرمودند.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بسیاری از آداب و تعالیم الهی و راه و روش تربیت فرزند را از طریق اعمالشان نسبت به ایشان و برادرشان، حسین علیه السلام، به دیگران آموخت.

امام حسن (ع)در دوران امام علی (ع)

امام حسن علیه السلام در دوران حیات امام علی علیه السلام همواره همراه و هماهنگ با پدر بود.

به هنگامى كه ابوذر به ربذه تبعيد مى‌شد، عثمان دستور داد هيچكس او را بدرقه نكند، اما امام حسن و امام حسین علیهما السلام و پدرشان به گرمى او را بدرقه كردند و به هنگام بدرود، از حكومت عثمان ابراز بيزارى نمودند و ابوذر را به شكيبايى و پايدارى پند دادند.

به سال 36 هجرى با پدر از مدينه به سوى بصره آمد تا آتش جنگ جمل را كه عايشه و طلحه و زبير بر افروخته بودند، فرو نشانند.

پيش از ورود به بصره به فرمان حضرت على علیه السلام، همراه عمار صحابی پیامبر به كوفه رفت تا مردم را بسيج كند و آنگاه با مردم به يارى امام، به سوى بصره بازگشت .

در جنگ صفين نيز، همراه پدر، پايمردی‌ها كرد. در اين جنگ، معاويه، عبيد الله بن عمر را نزد او فرستاد كه: «از پيروى پدر دست بردار، ما خلافت را به تو وامى‌گذاريم، چرا كه قريش، از پدر تو به سابقه‌ى پدر كشتگى‌ها، ناراحتند، اما ترا پذيرا توانند شد...»

امام حسن (ع) در پاسخ فرمود: قريش بر آن بود كه پرچم اسلام را بيفكند و در هم پيچد، اما پدرم، به خاطر خدا و اسلام، گردنكشان ايشان را كشت و آنان را پراكند، پس با پدرم بدين جهت به دشمنى برخاستند و بدو كينه مى ورزند.

او در اين جنگ، هماره از پشتيبانى پدر، دست نكشيد و تا پايان همراه و همدل بود، و چون، دو تن را از سوى سپاه (سپاه حضرت على (ع) و معاويه)، برگزيدند تا حَكَم شوند، و آنان به ناروا حكم كردند، امام حسن به فرمان پدر، در يك سخنرانى پر شور، توضيح داد كه: اينان برگزيده شدند تا كتاب خداوند را بر خواهش دل، پيش دارند و مقدم شمارند اما، باژگونه رفتار كردند و چنين كسى، حكم ناميده نمى شود، بلكه محكوم است.

امام على علیه السلام به هنگام رحلت بنا به فرمانى كه از پيش از پيامبر اسلام (ص) داشت، امام حسن (ع) را جانشين خويش فرمود، و امام حسين و ساير فرزندان گرامى خويش و بزرگان شيعه را بر اين امر، گواه گرفت.