جنبش باسماچی در آسیای مرکزی

جنبش باسمچی

جنبش باسماچی در آسیای مرکزی با اعلام خودمختاری ترکستان از سوی کنگره مسلمانان خوقند، درگیری‌های خونینی در جریان سرکوب شدید روس‌ها در فوریه 1918 ایجاد شد.
بلشویک‌ها این تحرک‌ها را متوقف کردند و صدها نفر در جریان رویارویی آنان با مسلمانان کشته شدند.

باسماچیان

باسماچیان، قیام، حرکت جماعاتی از مسلمانان ترکستان، برضد حکومت شوروی، عمدتاً از ۱۹۱۸ تا ۱۹۳۰. «باسماچی» (املای ترکی: باصماچی) در زبان روسی به معنای یاغی است و ریشه آن «باسماق» ترکی و به معنای هجوم آوردن و حمله کردن است.
«باسماچگی» در تاجیکی، یا به عبارت دقیق‌تر از نظر مقامات دولتی تاجیکستان، به معنای حرکت ضدانقلاب شورایی بود.
در واقع باسماچی لقب اهانت آمیزی است که روسها به قیام کنندگان مسلمان آن صفحات داده‌اند و این لقب توسّع معنی پیدا کرده و بمرور به بسیاری از انواع حرکتهای مسلحانه سیاسی نیز اطلاق شده است.
صدرالدین عینی نیز از آن قیام کنندگان با نام «باسمه چیان» یاد کرده و دزد و تاراجگرشان خوانده است.

علت شکل گیری جنبش

قتل و غارت خوقند در ساسر فرغانه تأثیری مخرب بر جای نهاد و زمینه را برای جنبش باسماچیان فراهم ساخت.
فراری‌های خوقند و مخالفان شورای انقلابی تاشکند و دیگر مخالفان، فعالیت‌های خود را با این نام سازمان دادند.
دو رهبر اولیه این جنبش ایرگش بیگ در خوقند و محمدامین بیگ در مرغیلان بودند.
ایرگش که به جرم دزدی زندانی شده بود، در 1917 در جریان رخدادهای انقلابی آزاد شده بود.
او یک مسلمان متعصب بود، ولی محمد امین بیگ جوانی آزادی‌خواه بود که از همکاری با روشنفکران دوری نمی‌کرد.
او هم به دلایلی نامعلوم در زندان بود. باسماچی‌ها با رهبری قورباشی‌ها، نظامی اداری – نظامی مانند خان‌های فئودال ایجاد کرده بودند. با توجه به رقابت‌های بریتانیا با روسیه و نیز انقلابیون اکتبر، گزارش‌هایی در مورد حمایت‌های گوناگون آن‌ها وجود دارد.

بلشویک‌هاعلیه باسماچیان

اقدام‌های بلشویک‌ها در سال 1918 علیه باسماچی‌ها شدت یافت. اختلاف در میان اعضای شورای تاشکند برای باسماچیان فرصت فعالیت بیشتری را ایجاد کرد.
در تابستان 1918 ایرگش در پی‌تحمل شکست‌هایی از بلشویک‌ها، پذیرفت مبارزه‌اش را پایان دهد. ولی خال‌خوجا فرمانده نیروهای او به محمدامین پیوست.
ارتش دهقانی روس‌ها در تاشکند هم به آنان پیوست. آن‌ها در اواخر سال 1918 کنترل خود را در فرغانه گسترش دادند.
باسماچی‌ها دولت موقت فرغانه را در سپتامبر 1919 ایجاد کردند که مورد حمایت همه آن‌ها قرار نگرفت. خال‌خوجا و ایرگش هم آن را به رسمیت نشناختندآن‌ها 620 روس و 4500 باسماچی را در اختیار داشتند.
روس‌ها در برابر گرایش‌های هواداری از بریتانیا در میان باسماچی‌ها، کوشیدند تمایل‌های پان اسلامی را در میان آنان گسترش دهند.
در این دوره افغان‌ها با بریتانیا در جنگ بودند و از این گرایش به سود خود بهره بردند. تبلیغات پان اسلامی آنان جنبه‌های ضد انگلیسی داشت، در حالی که مسلمانان را به بیداری و اتحاد فرا می‌خواند.
افغانستان در جریان رویارویی با بریتانیا، روابط نزدیکی با بلشویک‌ها ایجاد کرد. محمدامین که دیگر باسماچی‌ها را «ارتش مردم مسلمان» می‌خواند، خواستار برپایی جهاد علیه روس‌ها بود.