دهریه
دهريه گروهى از فيلسوف مسلكان مادى بودند كه معتقد به «سرمدى بودن» دهر يا روزگارند و آنان منسوب بدهرند.
«دهر» به معنى زمان بىپايان است و گويند: زمان چيزى است كه مىگذرد و منقضى و سپرى مىشود امّا «دهر» سرمدى و دائم است.
جرجانى در «تعريفات» مىنويسد:
«دهر» زمان دائمى است كه امتداد حضور الهى مىباشد و آن باطن زمان است و به توسط آن «ازل» به «ابد» مىپيوندد و «سرمدى» مىشود.
دهريه نام خود را از اين آيه قرآن:
«وَ قالُوا ما هِيَ إِلَّا حَياتُنَا الدُّنْيا نَمُوتُ وَ نَحْيا وَ ما يُهْلِكُنا إِلَّا الدَّهْرُ ...» جاثيه/ 23.
گرفتهاند. بنابراين آيه اصطلاح دهر بر كسانى اطلاق مىشود كه اعتقاد به خدا ندارند و منكر آفرينش عالم و عنايت الهى شدند. آنچه را كه در اديان حقه و شرايع آسمانى از رستاخيز و وعد و وعيد آمده دهريه قبول ندارند. گويند: مادّه فانى نشود و آنچه را كه در عالم «حادث» مىشود بر اساس قوانين طبيعى است و قايل به «قدم» و ديرينگى زمان هستند. شهرستانى گويد: دهريه منكر «معقولات» شدند و جز به «محسوسات» اعتراف نكردند به قول جاحظ: آنان منكر شياطين و جن و ملائكه هستند. غزّالى در «المنقذ من الضلال» بين دهريه و طبيعيون فرق گذاشته و گويد: اينان منكر جوهريت نفسند. سيد جمال الدين افغانى رسالهاى در ردّ دهريه به نام «نيچريه» نگاشته است. عبد اللّه علاء الدين بغدادى دهلوى رسالهاى به نام «الدرة السنية فى الرد على المادية و اثبات النواميس الشرعية بالادلة العقلية» در ردّ آن گروه نوشته است. مذهب دهريه به جهت انكار خداوند و اصالت ماده مورد ردّ علماى اهل كتاب قرار گرفته چنان كه سعيد فيومى از علماى يهود در ردّ ايشان كتابى به تحرير در آورده است. بعضى از دانشمندان مانند زكرياى رازى از پيروان اين مذهب بودهاند و از اين جهت ابو حاتم رازى كتاب «اعلام النبوه» را در ردّ او نوشته است. دائرة المعارف الاسلاميه، ج 9، ص 326- 340. تعريفات جرجانى.
فرهنگ فرق اسلامى، متن، ص: 196