اتحادیه عرب
اتحادیه عرب سازمانی است متشکل از کشورهای عربی که برای تقویت و هماهنگ کردن روابط سیاسی، فرهنگی، علمی و اقتصادی میان کشورهای عضو و نیز روابط بین‌المللی آنها، در 1945 م در قاهره تأسیس شد.
زمینه شکل‌گیری
ضعف حکومت عثمانی در سدۀ 19 م، موجب رشد تفکرات ملی‌گرایی در مناطق زیر نفوذ آنان شد. با تشدید نفوذ ناسیونالیسم ترک در جنبش لیبرالی عثمانی، احساسات ملی‌گرایی در میان عربها نیز که نگران از دست دادن هویت خویش بودند، به شدت فزونی گرفت [۱]. متفکران و احزاب عرب خواهان تقویت نقش اجرایی عربها در حکومت عثمانی یا جدایی کامل از آن بودند. چنانکه کواکبی در ام القراء خواستار انتزاع خلافت از عثمانیان و تفویض آن به عربها شد [۲] و سازمانهای سیاسی گوناگونی برای جدایی عربها از دولت عثمانی به صورت علنی و مخفی تشکیل شد [۳]. در 1913 م برای ایجاد یگانگی بیشتر در جناحهای مختلف عرب و اعمال فشار بر دولت عثمانی، نخستین کنگرۀ عربی در پاریس به وسیلۀ شماری از دانشجویان عرب عضو «حزب اللامرکزیة» بر پا شد که در آن شرکت کنندگان خواستار نقش بیشتر عربها در کارهای اجرایی و ادارۀ سرزمینهای عربی توسط عربها شدند [۴]. پس از پایان جنگ جهانی اول و سقوط خلافت عثمانی، سرزمینهای عربی قلمرو آن، تحت قیمومت دول اروپایی از جمله فرانسه و انگلیس قرار گرفت [۵].
در خلال دو جنگ جهانی تفکرات ملی‌گرایی و اتحاد عرب در برابر مقوله‌های جدیدی چون رشد احساسات ضد صهیونیستی و نیز مبارزه با قیومیت قرار گرفت. همچنین نفوذ تفکرات ناسیونالیستی اروپا در روشنفکران عرب چون عبدالرحمان بزاز و ساطع الحصری به شکل‌گیری این پدیده کمک کرد. اقدامات طرفداران آلمان در عراق نیز سبب شد تا انگلستان نسبت به همکاری سیاسی، اقتصادی و اجتماعی میان اعراب نظر مساعد پیدا کند [۶]. آنتونی ایدون وزیر امور خارجۀ انگلستان در 1941 و 1942 م رسماً خواستار اتحاد میان عربها شد [۷]. در 1943 م نوری سعید نخست وزیر عراق در کتابی آبی خود طرح اتحاد عراق، ماوراء اردن، فلسطین، لبنان، سوریه و... [۸] را مطرح کرد [۹]، اما اختلاف بین رهبران عرب مانع همکاری و اتحاد آنان شد.
شکل‌گیری
در 1944 م نحاس پاشا نخست‌وزیر مصر و رهبر حزب «وفد» موافقت رهبران عرب را برای گردهمایی در مصر جلب کرد [۱۰]. هیأتهای بلند پایه‌ای از 5 کشور مصر، سوریه، عراق، ماوراء اردن و لبنان از 25 سپتامبر تا 7 اکتبر 1944 در اسکندریه گرد آمدند. کشورهای عربستان سعودی، یمن، لیبی، مراکش و فلسطین نیز ناظراتی به این کنفرانس فرستادند. طی جلسات کنفرانس، 3 پیشنهاد برای همکاری و اتحاد بین عربها عنوان شد:
- تشکیل حکومتی فدرال دارای مجلس و کمیتۀ اجرایی با قدرت کامل سیاسی مرکزی؛
- تشکیل اتحادیه‌ای آزاد برای همکاری و هماهنگی بین کشورهای عربی؛
- ایجاد دولتی متحد با قدرت سیاسی مرکزی [۱۱].
پیشنهاد دوم مورد پذیرش شرکت‌کنندگان قرار گرفت. در همین کنفرانس پروتکلی مشتمل بر 5 ماده ازجمله تشکیل اتحادیه‌ای از کشورهای عربی تحت نظارت شورای اتحادیۀ عرب و پشتیبانی از حقوق مردم فسلطین ــ که آن را بخشی از جهان عرب خواندند ــ تصویب شد [۱۲].
متعاقب این کنفرانس کمیته‌ای متشکل از وزرای خارجه و کارشناسان دولتهای عربی در فوریه و مارس 1945 برای تهیۀ پیش‌نویس پیمان اتحادیۀ عرب تشکل شد [۱۳]. سپس کنفرانس عمومی رهبران 7 کشور عربی مصر، اردن، لبنان، عربستان سعودی، سوریه، عراق و یمن در 17 مارس 1945 در قاهره برپا شد و ناظرانی از الجزایر، لیبی، مراکش، تونس در آن شرکت کردند [۱۴].
در 22 مارس همان سال پیمان اتحادیۀ عرب به تصویب رسید و از 10 مۀ 1945 امام یمن نیز آن را پذیرفت. این پیمان مشتمل بر یک مقدمه، 20 ماده و 3 تبصره بود [۱۵]. مطابق این پیمان فقط کشورهای مستقل عرب به عضویت پذیرفته می‌شوند و تقویت ارتباط بین کشورهای عضو و هماهنگ کردن برنامه‌های سیاسی آنها ازجمله اهداف این پیمان است که طبق مادۀ 4 می‌بایست برای هر یک از آنها کمیته‌ای جداگانه متشکل از نمایندگان کشورهای عضو تعیین گردد.
از جمله موارد دیگر پیمان، محترم شمردن حق حاکمیت کشورهای عضو اتحادیه و خودداری از اقدام بر ضد یکدیگر است. همچنین مقرر شد تا زمان استقلال فلسطین، نماینده‌ای از جانب مردم فلسطین به عنوان کشوری مستقل در شورای اتحادیۀ عرب شرکت کند [۱۶].
در سالهای پس از تصویب این پیمان، کشورهای دیگر عرب که به استقلال سیاسی دست یافتند، مانند: لیبی در 1953 م، سودان در 1956 م، تونس در 1958 م، مراکش در 1958 م، کویت در 1961 م، الجزایر در 1962 م، یمن جنوبی در 1967 م، بحرین و قطر و عمان در 1971 م، موریتانی در 1973 م، سومالی در 1974 م و جیبوتی در 1977 م، به عضویت اتحادیۀ عرب درآمدند.
در 1976 م سازمان آزادی‌بخش فلسطین نیز به عنوان نمایندۀ فلسطین با حق عضویت کامل به اتحادیۀ عرب ملحق شد [۱۷].
رسمیت در سازمان ملل
در 1950 م سازمان ملل، اتحادیۀ عرب را به‌عنوان یک سازمان منطقه‌ای به رسمیت شناخت و دبیر کل شورای اتحادیۀ عرب از آن پس می‌توانست به عنوان ناظر در جلسات مجمع عمومی سازمان ملل شرکت کند [۱۸].
اختلافات داخلی
اتحادیۀ عرب از آغاز تشکیل، گرفتار اختلافات و جناح‌بندیهای داخلی شد که مانع از ایجاد هماهنگی سیاسی میان کشورهای عضو می‌شد. از آن میان باید از مخالفت با پیوستن عراق به پیمان بغداد، اختلال سنتی بین دو سلسلۀ هاشمی و سعودی، بسط و رواج نظریات جدید و متضاد سیاسی در عده‌ای از کشورهای عربی [۱۹]، استقرار حکومتهای جدید ناسیونالیست عربی مانند بعث سوریه و عراق و ناصریسم در مصر که هر کدام اتحادیۀ عرب را وسیله‌ای برای تحقق اهداف و نظریات خود تلقی می‌کردند، نام برد.
نهادهای تابعه
اتحادیۀ عرب خود متشکل از نهادهای داخلی متعددی است که در زمینه‌های مختلف فعالیت می‌کنند. بخشی از پیمان اتحادیۀ عرب ناظر بر تشکیلات اجرایی آن است. طبق مادۀ 3 در رأس هرم اتحادیۀ عرب، شورایی مرکب از نمایندگان تمام کشورهای عضو قرار دارد و هر کشور بدون در نظر گرفتن شمار نماینده، از یک رأی برخوردار است. این شورا، در هر سال دو بار در ماههای مارس و اکتبر تشکیل جلسه می‌دهد و با درخواست نمایندگان دو کشور عضو، جلسۀ اضطراری تشکیل می‌شود. طبق مادۀ 12، دبیر کل اتحادیۀ عرب با دو سوم آراء اعضای شورا به مدت 5 سال انتخاب می‌شود. دبیر کل نیز رؤسای دفاتر و معاونان خود را مستقیماً و با تأیید شوار انتخاب می‌کند.
مقر اصلی
از آغاز تشکیل اتحادیۀ عرب، قاهره مقر دائمی سازمان تعیین شد، ولی پس از امضای قرارداد کمپ دیوید در 1979 م مقر آن به تونس منتقل شد [۲۰].
سازمان اتحادیۀ عرب متشکل از کمیته‌های مختلف سیاسی، فرهنگی و اقتصادی است و نشریاتی نیز در کشورهای عربی و غیر عربی دارد [۲۱].
پیمان نظامی
در 1950 م وزاری دفاع و اقتصاد کشورهای عضو اتحادیۀ عرب به منظور همکاریهای نظامی و اقتصادی، پیمانی امضا کردند [۲۲] که سازمانهایی برای اجرای مفاد آن بدین شرح تشکیل شد: فرماندهی مشترک عرب، شورای دفاع مشترک، کمیسیون دائمی ارتش و شورای اقتصاد [۲۳].
منبع مقاله: دائرة المعارف بزرگ اسلامی،ج4، ص242.
نویسنده: مجید سمیعی
پانویس
- ↑ خدوری، 24-25
- ↑ همو، 41
- ↑ احمد، 86- 89؛ لوتسکی، 501- 508
- ↑ خدوری، 25-26؛ لوتسکی، 514-515
- ↑ خدوری، 41-45
- ↑ پولک، 214؛ لانگریگ، 329-330؛ نیز نک: عنایت، 252-261
- ↑ مک دونالد، 76؛ مونروئه، 22-23؛ پولک، همانجا
- ↑ هلال خصیب
- ↑ لانگریگ، 331؛ مانسفلید، 69
- ↑ لانگریگ، پولک، همانجاها
- ↑ مک دونالد، 37؛ خلیل، II / 53-54
- ↑ همو، II / 54-55
- ↑ مک دونالد، 41
- ↑ همو، 41-42؛ خلیل، II / 56-57
- ↑ مک دونالد، 42
- ↑ خلیل، II / 57-61
- ↑ نظر بلند، 46؛ «خاورمیانه... »، I / 198-200
- ↑ آمریکانا، II / 1159
- ↑ مک‌دونالد، 73-82
- ↑ بریتانیکا، I / 505
- ↑ «خاورمیانه»، I / 198-200؛ خلیل، II / 57-61
- ↑ مک‌دونالد، 48-50, 327-333
- ↑ «خاورمیانه»، I / 193
منابع
- احمد، ضیاءالدین، جنبش ناسیونالیسم عرب، ترجمۀ حیدر بوذرجمهر، تهران، 1365 ش؛
- خدوری، مجید، گرایشهای سیاسی در جهان عرب، ترجمۀ عبدالرحمان عالم، تهران، 1366 ش؛
- عنایت، حمید، سیری در اندیشۀ سیاسی عرب، تهران، 1358 ش؛
- لوتسکی، ولادیمیر، تاریخ عرب در قرون جدید، ترجمۀ پرویز بابایی، تهران، 1356 ش؛
- نظر بلند، غلامرضا، «بررسی روابط جامعۀ اقتصادی اروپایی با کشورهای عربی»، موجود در کتابخانۀ دفتر مطالعات سیاسی و بین‌المللی وزارت امور خارجه، تهران؛
- Americana;
- Britannica;
- Khalil, M., The Arab States and the Arab League, Beirut, 1962;
- Longrigg, S. H., Iraq, 1900 to 1950, Beirut, 1968;
- Macdonald, R., The League of Arab States, Princeton, 1965;
- Mansfield, P., «Arab Political Movements», The Middle East, London, 1973;
- The Middle East and North Africa, 1984-1985, London, 1984;
- Monroe, Elizabeth, «History and Politics«, The Middle East, London, 1973;
- Polk, William, The United States and the Arab World, London, 1975.