خواجه نظام الملک
| نام | خواجه نظام الملک |
|---|---|
| نام کامل | ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی |
| نام‌های دیگر | نظام‌الملک طوسی • خواجه نظام‌الملک • Nizam al-Mulk |
| القاب | وزیر کبیر • خواجهٔ بزرگ تاج‌الحضرتین • قوام‌الدین نظام‌الملک • اتابک رضی‌امیرالمؤمنین • صدرالاسلام |
| نام پدر | علی ابن اسحاق |
| متولد | جمعه ۲۱ ذی‌القعده سال ۴۰۸ق |
| محل تولد | نوقان • طوس • خراسان |
| دین | اسلام |
| مذهب | سنی • شافعی |
| آثار | تقویم جلالی سیاست‌نامه(یا سیرالملوک) |
| فوت | رمضان ۴۸۵ق |
| محل فوت | کرمانشاه یا نهاوند • ایران |
| آرامگاه | دارالبطیخ در محله احمدآباد • اصفهان |
ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی پسر علی پسر اسحاق طوسی شناخته شده به خواجه نظام‌الملک طوسی، وزیر نیرومند دو تن از شاهان دوره سلجوقیان در ایران بود. وی نیرومند ترین وزیر در دودمان سلجوقی بود و سلجوقیان نیز در زمان وی به اوج نیرومندی رسیدند. او بیست و نه سال به سیاست درونی و بیرونی سلجوقی سو می داد.
خواجه نظام الملک توسی در سال 408 هجری در شهر نوقان طوس در خراسان دیده به جهان گشود. شغل پدرش علی ابن اسحاق، دهقانی بوده و از یاران محمود سبک تکین به شمار می‌آمد. خواجه نظام‌الملک نیز در کودکی به همراه پدر به دهقانی پرداخت و در همان زمان، نزد وی قرآن را ختم کرد و پس از آن پدرش وی را به کسب علم و دانش و آموختن لغت و نحو واداشت.
زندگی‌نامه
نام اصلی خواجه نظام الملک، ابوعلی حسن و نام پدرش ابوالحسن علی بود و نام پدر او نیز علی بن اسحق بن عباس بود که از دهقان زادگان بیهق بود، علی بن اسحاق که کنیه اش ابوالحسن بود در نویسندگی و حسابداری دستی داشت.
او در دستگاه حکمران خراسان داخل شده بود و خدمت می کرد. منزل اصلی خاندان او نیز بیهق بود، ولی ابوالحسن علی را پس از آن که در مشاغل دیوانی ترقی کرده بود مامور اداره اموال دولتی در ناحیه طوس کرده بودند و او آنجا اقامت کرده و متاهل شده بود و سه پسر او در طوس به دنیا آمده بودند که بزرگ ترین آن ها همین حسن یعنی نظام الملک بعدی بود.
چون حسن به سن تعلم رسید، مقدمات علوم را فراگرفت. همین که در حدود بیست سالگی از تحصیل فقه و حدیث و سایر علوم شرعی و فنون ادبی فارغ شد و فاضلی عالم و دبیری توانا گشت، به اعمال دیوانی مشغول شد. گفته شده که خواجه در خانه دهقانی نشو و نما یافت.
دهقان در قاموس سیاسی و برخلاف دوره‌های بعد که غالبا به زارعان بی زمین گفته می شد، در زمان خواجه و پیش از آن نشانه نسب و بزرگ زادگی بومی بود. دهاقین در زمان ساسانیان مالکان بومی بودند که در سلسله مراتب اجتماعی و اقتصادی و همچنین ایجاد قدرت نقش به سزایی داشتند. دهقانان به همین مفهوم به سده‌های ابتدایی اسلام منتقل‌شده است.
خواجه در 21 سالگی با انحطاط سلطنت غزنوی و هجوم ترکمانان سلجوقی به خراسان به خدمت سلجوقیان وارد شد. خواجه بعد از شکست مسعود در دندانقان به سال 432 در ماوراء النهر به دستگاه سلجوقیان پیوست اما پس از آزار و اذیت هایی که از ابن شاذان عمید بلخ دید به مرو رفت و به دستگاه چغری بیگ پیوست و به مدت 10 سال یعنی تا سال 444 در خدمت آنان بود.
تنها سلجوقیان بودند که با گسترش متصرفات خود، وحدت ملی ایران را ممکن ساختند. طغرل بیگ، ری را پایتخت خود قرار داد و در میانه قرن پنجم با تصرف بغداد سلطه خود را تا کانون قدرت معنوی امپراطوری گسترش دادند و دست آل بویه را از خلافت در بغداد کوتاه کردند.
سلجوقیان برای اداره متصرفات وسیع خود از دانش و تجربه بهره ایی نداشتند و مجبور شدند فرهیختگان و کارگزاران باتجربه ایرانی را به خدمت گیرند که در راس ایشان خواجه نظام الملک قرار داشت که با قبول وزارت دو شاه مقتدر سلجوقی، در عمل و نظر در تمرکز وحدت سیاسی و ملی ایران کوشید.
در ده سالی که خواجه در خدمت چغری بیگ بود، طغرل در مناطق مرکزی ایران به لشگر کشی پرداخت و در 455 درگذشت و به علت اینکه پسری نداشت، آلپ ارسلان جانشین او شد. در پادشاهی آلپ ارسلان، نظام الملک دستی باز در نظارت بر گردش امپراطوری داشت.
از این گذشته، وی وقت زیادی را صرف امور نظامی می کرد. او فرمانروایش را در سفر های جنگی همراهی می نمود و نیز خود در راس، سپاهیان را در جنگ ها فرماندهی می کرد من جمله سفر هایی به فارس که پیروزی هایش در هردو جنگ بر شهرت و اعتبارش بسیار افزود.
خواجه نظام الملک در حدود بیست و نه سال و هفت ماه و کسری وزارت در زیر دست آلپ ارسلان و ملک شاه در اداره امور و فتح بلاد و سرکوبی مخالفین این دو پادشاه چنان کفایت و حسن تدبیر به خرج داد که دولتی وسیع از حلب تا کاشغر را تحت امر ایشان آورد و نام و نشان آن دو سلطان را در شرق و غرب عالم معلوم آن زمان جاری کرد تا آنجا که باید قسمت عمده شهرت و پیشرفتی را که در کارها نصیب آلپ ارسلان و ملک شاه شده از برکت خردمندی و کاردانی خواجه دانست.
او حوزه قلمرو حکومت ایران را چنان وسیع کرد که در کلیه این هزار و چهارصد ساله تاریخ اسلام نظیر آن دیده نشده است و در این حوزه جایی نبود که در انجام دادن امر او اندک تأخیری روا دارند.
خواجه نظام الملک دارای همتی بالا بود و به ایران عشق می ورزید و همواره به دنبال راهی برای رشد میهن و ساختن مدارسی بود که علم را دوباره برای هم وطن هایش رونق بخشد.
آلب ارسلان خواجه را به عنوان وزیر خویش برگزید و او را پدری دلسوز و مهربان می پنداشت و هیچ امری را بدون مشورت وی انجام نمی داد و خلاف امر وی را نمی پسندید؛ پس از اینکه آلب ارسلان لحظات آخر عمرش را سپری می‌‌کرد، فرزندش ملک شاه وصیت کرد که در اداره‌ی امور حکومتی از رای خواجه، سرپیچی نکند و او را پدری دلسوز و مهربان بداند و ملک شاه نیز پذیرفت و او را در سمت وزارت باقی نگاه داشت.
خواجه نظام الملک در عهد وزارت خود خدمات فرهنگی بسیار عظیمی را انجام داد که بدون تردید می توان گفت که در طول تاریخ سابقه نداشته است. او به ایجاد و تأسیس مدارس پرداخت که در تاریخ به نام وی و به مدارس نظامیه مشهورند.
همان مدارس هستند که سرمشق دانشگاه ها شدند و مهم ترین آنها عبارتند از:
نظامیه های بغداد، موصل، نیشابور، بلخ، هرات، مرو، آمل، گرگان، بصره، شیراز و اصفهان. نهضتی که نظام‌الملک با ساختن نظامیه های متعدد به وجود آورد، به زودی و با سرعت شگفت آوری از طرف تمامی نقاط ایران و بسیاری دیگر از بلاد کشورهای اسلامی دنبال شد، به طوری که در قرن های پنجم و ششم هجری هیچ شهری نبود که در آن مدارس متعدد وجود نداشته باشد.
در این مدارس درس هایی چون علوم ادبی، ریاضیات، طب و حکمت، فقه، حدیث، تفسیر تدریس می شد و همچنین کلیه‌ی مدارس دارای کتابخانه هایی معتبر بودند. خواجه دستور داد برای هر کتابخانه، کاتبان، 5 شاهنامه از حکیم طوس فردوسی جاودانه سخن را رونویسی و نگهداری کنند.
هدایای جاودانه برای ایرانیان
- نخست دستور داد سال‌شمار خورشیدی فراهم شود تا سال‌شمار قمری کنار گذاشته شود.
- دوم آنکه دستور داد هزاران بار کتاب شاهنامه‌ی فردوسی خردمند بازنویسی شود تا زبان ایرانیان نجات یابد.
- سوم برافراشتن دانشگاه‌های نظامیه بود که ریشه و پایه‌ی دانشگاه‌های امروزی است.
خواجه نظام الملک علاوه بر ساختن دانشگاه، خدمات فراوان دیگری همچون آب انبار، گرمابه، بازار، بیمارستان ها را به جهانیان عرضه کرد و قرن پنجم را مبدل به شکوفا ترین قرون فرهنگی اسلام ساخت.
دیدگاه و روش کشور داری
خواجه نظام الملک در کتاب سیاست نامه از الگوی حکومت یکپارچه مانند حکومت دوره ساسانی و دولت‌های پس از اسلام که از این دولت الگوبرداری کردند مانند بوییان، سامانیان و حتا غزنویان به عنوان الگوی یک نظام آرمانی دفاع می کرد.
وی دشمن سرسخت جریان فئودالی زمان بود که به دید او به پراکندگی کشور می انجامید، اگر چه خود گوی پیشی را در گسترش زمین هایش از بزرگ ترین زمین داران زمان خود می ربود. وی دشمن سرسخت سران غز بود که می خواستند برای خویش سرزمینی خود مختار و به دور از دید دولت مرکزی داشته باشند و تا توانست کوشید از نیرومندی خانواده شاهی و ترکان خویشاوند با آنها پیشگیری کند و در سر این راه نیز با فشار همینان از کار کنار گذاشته شد.
خواجه نظام‌الملک پیرو کیش سنی و شافعی بود. مورخان خواجه نظام الملک را جز کسانی میدانند که آخرت را بر دنیا ترحیح میداده و همیشه در مجالس علمای دینی حضور داشته است.
مشهور است خواجه زمانی که صدای اذان را میشنیده مشغول هر کاری بوده از آن دست میکشیده و به نماز می ایستاده است و اگر موذن در اذان گفتن سستی میکرده به او تذکر میداده است.
در زمان خواجه در ایران اوج وفور نعمت بوده طوری که یکی از سیاحان می گوید در ایران نان به فراوانی و با قیمت ارزان یافت می شود این در حالی بود که در آن زمان به قول پاپ اوربان مردم اروپا از گرسنگی شکم همدیکر را پاره می کردند.
خواجه جهاد را نیز جدی می گرفت به صورتی که حکومت سلجوقیان از جانب شرق به شهر کاشغر در چین امروزی و در غرب تا انتهای بخش آسیایی ترکیه امروزی پیشروی کرده بودند و نیروی دریایی ایشان شهر امپراتوری بیزانس را بشدت تهدیذ می کرد.
آثار خواجه نظام الملک طوسی
او نویسنده کتاب سیاست نامه (سیر الملوک) است. این اثر با تصحیح هیوبرت دارک توسط بنگاه ترجمه و نشر کتاب در سال 1340 در 372 صفحه منتشر شده است. همچنین وی در پردازش تقویم جلالی با دانشمندانی همچون خیام همکاری داشت، این تقویم در سال 451 هجری تکمیل شد.
همچنین دانشگاه نظامیه بغداد که امام محمد غزالی از آموزگاران آن بود به دستور او برپا شد. نظامیه های مشهور دیگر در اصفهان، نیشابور (نظامیه نیشابور)، بصره، موصل و هرات بودند.
القاب خواجه نظام الملک طوسی
خواجه نظام الملک را در کتاب‌های تاریخی با هفت لقب یاد کرده اند:
- وزیر کبیر: از آنجا که در دستگاه سلجوقیان به بزرگی او وزیری یافت نشده بود.
- خواجه بزرگ: برای آموزگاری ملکشاه در زمان ولیعهدی
- تاج الحضرتین: برای وزیری دو پادشاه
- قوام الدین: این لقبی مذهبی بود که فقیهان زمان بدو داده بودند.
- نظام الملک: لقبی که عامه بیشتر وی را با این لقب می‌خواندن، پس از وی در دوره‌های پسین تاریخ بسیاری از وزیران معتمد شاهان در ایران و هند با این لقب خوانده می‌شدند.
- اتابک: لقبی که ملکشاه پس از شاهی بدو داده بود.
- رضی امیرالمؤمنین: لقبی که خلیفه المقتدی بامرالله در سال 475 بدو داده بود.
همچنین بر روی مهر نظام الملک این جمله نوشته شده بود: الحمد لله علی نعمه
ترور خواجه نظام الملک طوسی
در واپسین سال‌های پادشاهی ملک شاه میان او و خواجه اختلافاتی پیش آمد که سرانجام به کنار گذاشتن او از وزیری و سپس ترور مشکوک خواجه نظام‌الملک انجامید.
وی در 12 رمضان 485 هجری قمری هنگامی که با اردوی شاهی از اصفهان به بغداد می رفت در بروجرد در نزدیکی نهاوند به دست کسی که رخت صوفیان را پوشیده بود با ضرب کارد بر سینه و رگش زخمی شد و یک روز پس از آن درگذشت.
کشتن او را در آن زمان به اسماعیلیان پیوند دادند. سی و پنج روز بعد در 15 شوال پس از مرگ او ملک شاه نیز درگذشت و برپایه برخی حدس های تاریخ نویسان به دست هواخواهان خواجه به او زهر خورانده شده بود.
برخی تاریخ نویسان نیز برکناری و مرگ او را میوه توطئه ترکان خاتون زن ملک شاه می دانند چرا که نظام الملک با ولیعهدی پسر وی محمود مخالف بود. ملکشاه پس ار برکناری او تاج الملک قمی را جایگزین وی ساخت.
برخی این فرد را نیز انگیزاننده کشتن خواجه می دانند. نام قاتل وی را بوطاهر ارانی نوشته اند که نامبرده بی درنگ پس از انجام عملیان به دست پاسداران خواجه کشته شد.
آرامگاه خواجه نظام الملک طوسی
آرامگاه خواجه نظام الملک بنای دارالبطیخ در محله احمدآباد اصفهان و در کوچه ای به نام خواجه نظام الملک واقع است. این بنای کوچک و بی پیرایه آرامگاهی سلجوقی است و در آن حدودا ده قبر وجود دارد که به شاهزادگان و بزرگان سلجوقی نسبت داده می شوند.
بر روی اغلب مقبره ها سنگ های مرمر نفیس قرار گرفته است و بر روی مدفن خواجه نیز سنگ مرمرین بسیار زیبایی قرار دارد که در اطراف آن کتیبه‌ای مزین به آیه الکرسی و کلمات دیگر وجود دارد.
مشهور است که خواجه نظام الملک و سلطان ملک شاه نیز در این مکان دفن شده اند. هرچند که این بنا به شماره 99 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است اما در بین آثار تاریخی اصفهان فراموش شده و بی رونق باقی مانده است.
منبع
برگرفته از سایت خواجه نظام الملک طوسی - مدیاسافتhttps://mediasoft.ir