ابوالولید محمد بن‌ احمد قرطبی‌

ابوالولید محمد بن احمد قرطبی (450-11 ذیقعده 520ق /1058- 28 نوامبر 1126) قاضی و فقیه مالکی است که برای تمایز از نوه نامدارش از او به ابن‌رشد الجد و ابن‌رشد الاکبر نیز یاد می‌شود.

پیشینه

وی در قرطبه زاده شد و در همان‌جا رشد یافت و نزد دانشمندان آن سامان دانش آموخت.

اساتید

برخی از برجسته‌ترین اساتید او عبارتند از:

• ابوجعفر احمد بن رزق، فقیه قرطبه که نقش بسزایی در شکل‌گیری شخصیت فقهی و طریقه علمی او داشته است.
• ابومروان عبدالملک بن سراج
• ابوعبدالله محمد بن فرج معروف به ابن الطلاع
• ابوعبدالله محمد بن خیره، معروف به ابن ابی العافیة جوهری
• ابوعلی حسین بن محمد غسانی، معروف به جیانی.
• ابوالعباس احمد بن عمر عذری، معروف به دلائی نیز بدو اجازه روایت داده و ابن‌رشد تصانیف او را روایت کرده است .

شاگردان

مهم‌ترین شاگردان او عبارتند از:

• ابوالحسن محمد بن عبدالرحمان، معروف به ابن الوزّان،
• قاضی عیاض،
• ابن بشکوال،
• ابومروان عبدالمک ابن مسرة یحصبی،
• محمد بن یوسف معروف به ابن سعاده،
• ابوالحسن علی بن عبدالله انصاری، معروف به ابن النعمة
• ابوالولید ابن الدباغ .

فعالیت‌ها

ابن‌رشد در جمادی الاول 511ق/اوت 1117م از سوی امیر مرابطی ابوالحسن علی بن یوسف بن تاشفین به مقام قضا گمارده شد، ولی پس از 4 سال که به این کار اشتغال داشت به گفته خود از بیم آنکه نتواند کتاب البیان والتحصیل را به پایان برد، از مقام خود استعفا کرد. قاضی عیاض علت دیگر استعفای وی را وجود تشنج عمومی دانسته است. عنان در عصر المرابطین این تشنجات را قیامی ضد مرابطون به شمار آورده و به نقل از یکی از نسخه‌های خطی البیان المغرب ابن عذاری از ارتباط شخص ابن‌رشد با این واقعه خبر داده است.

ابن سعید ابن‌رشد را قاضی القضات نیز دانسته است. مُوید این گفته شعری از ابومحمد کلاعی جیانی است که مقری در نفح الطیب آن را نقل کرده است. ذهبی علاوه بر این او را مفتی قرطبه خوانده است. ابن قاضی مکناسی از ورود ابن‌رشد به فاس و نیز تدریس در آن شهر سخن گفته است.

در پی حمله آلفونسو در 519ق /1125م که به ترغیب و همدستی مسیحیان ساکن اندلس صورت گرفت و حکمران وقت، تمیم برادر ابن تاشفین در مقابله با او کوتاهی و سستی به خرج داد، ابن‌رشد برای دیدار با امیر و مطلع ساختن او از اوضاع . در 3 ربیع الاول 520 عازم مغرب شد و در ملاقات با امیر خواستار تنبیه و تبعید معاهدین مسیحی و برکناری تمیم گردید و امیر بر وفق نظر او به تبعید آنان پرداخت و تمیم را بر کنار نمود، یا تمیم خود در همین دوران درگذشت و کار به عزل او نینجامید. ابن‌رشد در همین سفر پیشنهاد تسویر (دیوارکشی ) مراکش را جهت حفظ امنیت آن در برابر حمله دشمنان، از جمله ابن تومرت، عرضه کرد و امیر آن را پذیرفت .

ابن‌رشد پس از حصول مقصود، به قرطبه بازگشت، ولی در همان اوان ورود به قرطبه در بستر بیماری افتاد و پس از 4 ماه و 19 روز درگذشت. پسرش ابوالقاسم احمد بر او نماز گزارد و در مقبره عباس در شرق قرطبه در آرامگاه اسلاف خود به خاک سپرده شد .

جایگاه علمی

بررسی آثار چاپ شده ابن‌رشد و آنچه در وصف وی گفته‌اند، اهمیت او را در فقه مالکی نشان می‌دهد. مراکشی نقل کرده است که در مذهب مالک اثری چون البیان والتحصیل والمقدمات ابن‌رشد تألیف نشده است. همو می افزاید که ابن اثیر در جامع الاصول او را از مجددین رأس سده پنجم در مراکش دانسته است . فتاوی او خصوصاً از آن جهت که سیمایی از اوضاع اجتماعی، اقتصادی مغرب اسلامی (اعم از اندلس و مراکش تحت نفوذ مرابطون ) را نشان می‌دهد، قابل توجه و بررسی است. تلقی او از جهاد و فتوا به افضلیت آن از حج و جاری و دائمی دانستن حکم هجرت، مبین درگیری و حضور مستقیم او در حوادث و اوضاع پرتلاطم آن روزگار است .

آثار

آثار چاپی

• البیان والتحصیل که اسم کامل آن بنا به تحقیق حجی البیان والتحصیل والشرح والتوجیه والتعلیل فی مسائل المستخرجة است که شرحی مفصل بر المستخرجة من الاسمعة معروف به عُتبیة اثر محمد بن احمد عتبی قرطبی است. این شرح در مدت 12 سال نوشته شده و در ربیع الاخر 517/ ژوئن 1122 به پایان رسیده است. البیان والتحصیل در خلال سالهای 1404-1407ق /1984-1987م در 20 مجلد در بیروت به چاپ رسیده که دو مجلد آخر آن شامل فهارس کتاب است. ابن قاضی مکناسی از تألیف یک برنامج توسط ابوعمرو عثمان بن علی بن دعمون غرناطی برای این کتاب خبر داده است. محمد بن ابی القاسم مشذالی مفتی و خطیب بجایه نیز این اثر را تلخیص نموده است .
• المقدمات که اسم کامل آن به تسمیه ابن‌رشد عبارت است از کتاب المقدمات الممهّدات لبناء ما اقتضته رسوم المدونة من الاحکام الشرعیان والتحصیلات المحکمات لامهات مسائلها المشکلات، مایه این کتاب که ابتدا در شرح المدونة و به هنگام مذاکره و مناظره ابن‌رشد با مالکیان دیگر فراهم آمده بود پس از درخواست همراهان مبنی بر تمهید مقدمهای در اول هر یک از بخشهای البیان، مقدمهای بر آن گشت و چنانکه خود گفته است در هر دو کتاب از نظر سبک پیرو استادش ابن رزق است .محمدبن سعیدرعینی آن را مختصر کرده است . ابوعبدالله محمد بن خلف انصاری معروف به ابن الالبیری نیز اثری با عنوان الرد علی ابی الولید بن رشد فی مسألة الاستواء الواقعة له فی الجزء الاول من مقدماته تألیف کرده است . المقدمات یک بار در 1325ق در قاهره بدون کتاب الجامع به چاپ رسید. الجامع من المقدمات جداگانه در 1985م در عمان چاپ شده است. این کتاب به صورت کامل نیز در 1408ق /1988م در بیروت به چاپ رسیده است.
• فتاوی که با عنوان المسائل یا النوازل از آن یاد شده . مجموعه فتاوای ابن‌رشد است که شاگرد او ابن وزان گرد آورده است. این کتاب در 1407ق /1987م در بیروت به چاپ رسیده است.

آثار خطی

• شرح المدونة یا مناهج التحصیل و نتائج لطائف التأویل علی کشف اسرار المدونة. نسخهای از آن در کتابخانه قرویین فاس موجود است. رابطه این اثر با المقدمات قابل بررسی است.
• مختصر شرح معانی الآثار طحاوی این اثر توسط عبدالرحمان الرقعی به نظم درآمده است.

منابع

1. ابن ابار، محمد، التکملة، به کوشش عزت عطار حسینی، قاهره، 1375ق / 1956م
2. همو، المعجم فی اصحاب القاضی الامام ابی علی الصدقی، مادرید، 1885م
3. ابن اثیر، مجدالدین، جامع الاصول، به کوشش محمد حامد الفقی، قاهره، 1370ق
4. ابن بشکوال، خلف، الصلة، قاهره، 1966م
5. ابن خطیب، محمد، الاحاطة، به کوشش محمد عبدالله عنان، قاهره، مکتبة الخانجی
6. ابن خیر، محمد، الفهرسة، به کوشش فرانسیسکو کودرا، بغداد، 1963م
7. ابن‌رشد، محمد، البیان والتحصیل، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، 1407ق /1987م
8. همو، الفتاوی، به کوشش مختار بن طاهر تلیلی، بیروت، 1987م
9. همو، المقدمات الممهدات، به کوشش محمد حجی و سعید احمد اعراب، بیروت، 1408ق /1988م
10. ابن زبیر، احمد، صلة الصلة، القسم الاخیر، به کوشش لوی پرووانسال، پاریس، 1937م
11. ابن سعید اندلسی، علی، المغرب، به کوشش شوقی ضیف، قاهره، 1953م
12. ابن عبدالملک، محمد، الذیل والتکملة، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1972م
13. ابن عذاری مراکشی، احمد، البیان المغرب به کوشش احسان عباس، بیروت، 1967م
14. ابن قاضی مکناسی، احمد، جذوة الاقتباس، رباط، 1972م
15. همو، درة الحجال، به کوشش محمد احمدی ابوالنور، تونس و قاهره، 1391ق /1971م
16. ابن وزان، محمد، توضیحات بر فتاوی (نک: ابن‌رشد در همین مآخذ)
17. باباتنکبتی، احمد، نیل الابتهاج، در حاشیة الدیباج المذهب ابن فرحون، قاهره، 1351ق
18. حاجی خلیفه، کشف
19. حجی، مقدمة البیان والتحصیل (نک: ابن‌رشد در همین مآخذ)
20. الحلل الموشیة، به کوشش سهیل زکار و عبدالقادر زمامه، دارالبیضاء، 1979م
21. خدیویه، فهرست
22. ذهبی، محمد، سیر اعلام النبلاء، به کوشش شعیب ارنؤوط، بیروت، 1405ق /1985م
23. همو، العبر، به کوشش محمد سعید بن بسیونی زغلول، بیروت، 1405ق /1985م
24. ضبی، احمد، بغیة الملتمس، قاهره، 1967م
25. عنان، محمد عبدالله، عصر المرابطین والموحدین، قاهره، 1964م
26. همو، نهایة الاندلس، قاهره، 1966م
27. قاضی عیاض، ترتیب المدارک، به کوشش احمد بکیر محمود، بیروت و طرابلس، 1387ق /1967م
28. همو، الغنیة، به کوشش ماهر زهیر جرار، بیروت، 1402ق /1982م
29. مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، بیروت، 1350ق
30. مراکشی، عباس، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، فاس، 1355ق /1936م
31. مقری، احمد، نفح الطیب، به کوشش یوسف بقاعی، بیروت، 1406ق /1986م
32. ناصری، سلاوی، احمد بن خالد، الاستقصاء، به کوشش جعفر و محمد ناصری، دارالبیضاء، 1956م
33. ونشریسی، احمد، المعیار المغرب، به کوشش محمد حجی و دیگران، بیروت، 1401ق /1981م
34. GAL; GAl,S.