احمد بابا تنبکتی
بابا تُنْبُکتی، احمد بابا بن احمد صنهاجی ماسنی (963-1032 یا 1036ق/1556-1623 یا 1627م) رجال‌شناس و فقیه مالکی بلاد سودان. شناخت این شخصیت با توجه به آثار وی می‌تواند در زمینه تقویت وحدت اسلامی مفید واقع شود.
پیشینه
نیاکان احمد بابا از بربرهای صنهاجه بودند و به خاندان آل اقیت از قبیله مَسّوفه تعلق داشتند. وی در شهر تنبکتو به دنیا آمد و همانجا به تحصیل پرداخت و در مدت کوتاهی مدارج علمی را طی کرد. خانواده او اهل فضل و دانش بودند و مدت‌ها رهبری مذهبی و امر قضا را بر عهده داشتند [۱].
علم آموزی
از برجسته‌ترین استادان وی، پدرش (929-999ق) بود که حدیث و منطق را نزد او فراگرفت. احمدبابا نزد عمویش ابوبکر نحو آموخت؛ همچنین تفسیر، حدیث، فقه، اصول، ادبیات عرب و تصوف را از شیخ بغیع (930-1002ق) فراگرفت و همو بود که تأثیر علمی شگرفی بر بابا تنبکتی گذاشت [۲].
تبعید و زندان
در زمان حکومت احمد المنصور (956-1012ق/1549-1603م) بر مراکش، و تصرف تنبکتو به فرماندهی محمود زرقون، باباتنبکتی و عشیره او به سبب مخالفت با حکومت مرکزی دستگیر، و به مراکش منتقل شدند. وی در مراکش به زندان افتاد و از 1002ق تا 1004ق در حبس به سر برد و سرانجام با این تعهد که به زادگاهش باز نگردد، از زندان آزاد شد.
مراتب علمی
بابا تنبکتی در مراکش از جایگاه علمی شایسته‌ای برخوردار شد، آنچنانکه از او تقاضا کردند تا در جامع الشرفا در مراکش تدریس نماید. طلاب از هر سو به او روی آوردند و حتی چند تن از بزرگان و مشایخ چون ابوالقاسم ابن ابی نعیم، قاضی ابوالعباس مکناسی، شیخ رجراجی، محمدبن یعقوب مراکشی، شهاب مقری و ابن ابی العافیه نزد او دانش آموختند [۳]. در همین دوران تبعید بود که بابا تنبکتی مشهورترین اثر رجالی خود به نام نیل الابتهاج را تکمیل کرد و خلاصه آن را با عنوان کفایة المحتاج که به شرح حال علمای مالکی اختصاص دارد، تألیف نمود [۴].
تبعید او تا زمان درگذشت احمد المنصور ادامه داشت و سپس فرزند و جانشین او زیدان به بابا تنبکتی و عشیره‌اش اجازه بازگشت به وطن داد. از سال‌های 1014ق و 1015ق به عنوان سال بازگشت آنان به تنبکتو یاد شده است [۵]. وی تا آخر عمر در زادگاهش به تعلیم پرداخت و سرانجام در همانجا نیز درگذشت [۶].
آثار
افزون بر 40 اثر در موضوعات مختلف نحو، فقه، اصول، رجال و تصوف به بابا تنبکتی نسبت داده شده که از آن میان، آثار برجای مانده اینهاست:
چاپی
- نیل الابتهاج بتطریز الدیباج، معروف‌ترین اثر مؤلف که تألیف آن در 1005ق و زمانی که او در مراکش در تبعید به سر می‌برد، تکمیل شده است و به تصریح مؤلف، مستدرک و تکمله‌ای بر کتاب الدیباج المذهب ابن فرحون (ه م) است. این کتاب نخستین بار در 1317ق/1899م در فاس منتشر گردید؛ سپس میان سال‌های 1329 و 1351ق در حاشیه الدیباج المذهب ابن فرحون در قاهره به طبع رسید و سرانجام به کوشش عبدالحمید عبدالله هرامه در 1989م در طرابلس چاپ شد. ترجمه اسپانیایی کتاب نیز همراه با متن اصلی آن در 1865م در اسپانیا به چاپ رسیده است؛
- مجموعه رسائل شامل «ارشاد الواقف لمعنی نیة الحالف»، «فتح الرزاق فی مسألة الشک فی الطلاق»، «افهام السامع بمعنی قول الشیخ خلیل فی النکاح بالمنافع» و «انفس الاعلاق فی فتح الاستغلاق من فهم کلام خلیل فی درک الصداق» که در 1307ق در فاس منتشر شده است.
خطی
- کفایة المحتاج، گزیده نیل الابتهاج که نسخه‌های خطی متعددی از آن باقی مانده است [۷]؛ II/226,
- جلب النعمة و دفع النقمة بمجانبة الولاة الظلمة، GAL,S[۸]؛
- حکم بیع العبید المجلوبین من السودان [۹]؛
- منن الرب الجلیل، در شرح مختصر خلیل [۱۰]؛
- اللا¸لی السندسیة فی الفضائل السنوسیة [۱۱].
- مرآة التعریف بفضل العلم الشریف، که نسخه خطی آن در مرکز احمد بابا سودانی در تنبکتو موجود است [۱۲]).
شایان توجه است که در برخی از رساله‌های او، بازتاب اندیشه سیاسی و اجتماعی، و نگاه خاص او به مسائل و مشکلات مردم بلاد سودان آشکارا دیده می‌شود.
پانویس
- ↑ محبی، 1/170؛ مخلوف، 298؛ کتانی، 1/114؛ مراکشی، 2/99
- ↑ محبی، مخلوف، همانجاها؛ مراکشی، 2/100
- ↑ محبی، 1/171- 172؛ ابن ابی دینار، 11؛ وفرانی، 97؛ سلاوی، 5/130؛ مخلوف، 298-299؛ مراکشی، 2/101-102
- ↑ عنان، 1/256، 356-357
- ↑ قادری، 87؛ قس: هرامه، 1/14- 15
- ↑ محبی، 1/172؛ قادری، 87 - 88
- ↑ مثلاً نک: عنان، 1/256؛ GAL, II/716 S, GAL, 618;
- ↑ همانجا
- ↑ علوش، 2(1)/273
- ↑ همو، 2(1)/289-290؛ محبی، 1/171
- ↑ فهرست... ،2(4)/351؛، GAL,S همانجا
- ↑ نک: هرامه، 1/18؛ برای برخی دیگر از آثار خطی، نک: عنان، 1/97؛ هرامه، نیز، GAL,S همانجاها؛ GAL,؛ II/618-619 برای آثار یافت نشده، نک: بغدادی، 1/230، 2/136، 211، 585، 677 - 678؛ هرامه، 1/17-
منابع
- ابن ابی دینار، محمد، المؤنس، به کوشش محمد شمّام، تونس، 1387ق
- بغدادی، ایضاح
- سلاوی، احمد، الاستقصاء، به کوشش جعفر ناصری و محمد ناصری، دارالبیضا، 1955م
- علوش، ی. س. و عبدالله رجراجی، فهرس المخطوطات العربیة، رباط، 1954م
- عنان، محمد عبدالله، فهارس الخزانة الملکیة، رباط، 1400ق/ 1980م
- فهرست المخطوطات المصورة، قاهره، 1390ق/1970م
- قادری، محمد، التقاط الدرر، به کوشش هاشم علوی قاسمی، بیروت، 1403ق/1983م
- کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس، بیروت، 1402ق/1982م
- محبی دمشقی، محمدامین، خلاصة الاثر، قاهره، 1284ق
- مخلوف، محمد، شجرة النور الزکیة، قاهره، 1350ق
- مراکشی، عباس، الاعلام بمن حل مراکش و اغمات من الاعلام، فاس، 1355ق/ 1936م
- وفرانی، محمد، نزهة الحادی باخبار ملوک القرن الحادی، به کوشش هوداس، رباط، مکتبة الطالب
- هرامه، عبدالحمید عبدالله، مقدمه بر نیل الابتهاج بابا تنبکتی، طرابلس، 1409ق/1989م
- GAL,S. GAL