احمد بن محمد بن صدیق غماری

احمد بن محمد بن صدیق غماری از علما و فقها و محدثین اهل سنت و از مخالفان تفکرات وهابیت و ابن تیمیه بوده که صاحب بیش از 200 تألیف در این زمینه می‌باشد.

احمد بن محمد بن صدیق غماری

نام	احمد بن محمد بن صدیق غماری
سال ولادت	جمعه 27 رمضان 1320 هجری قمری/ 1902 میلادی
سال وفات	اول جمادی الآخر سال 1380 هجری قمری / 1960 میلادی
زادگاه	مراکش - منطقه تطوان
شناخته شده به	فقیه، محدث
استادان	سمالوطی مالکی سید احمد رافع طهطاوی حنفی بدرالدین بیبانی
آثار	علی بن ابیطالب امام العارفین فتح الملک العلی بصحة حدیث باب مدینة العلم علی

تولد

سید احمد بن محمد بن صدیق غُماری معروف به ابن صدیق از علمای کشور مغرب است که در روز جمعه 27 رمضان 1320 ه ق در منطقه تِطوان به دنیا آمد. او از سمت پدر به امام حسن مجتبی (‌علیه‌السلام) منتسب می‌شود. نسب احمد از سمت مادر نیز به احمد بن عجیبه حسنی از عرفا و مفسرین مطرح مراکش منتهی می‌شود چرا که مادرش، نوه احمد بن عجیبه می‌باشد.

شروع حفظ قرآن و تحصیل علم

هنگامی که احمد 5 ساله شد پدرش او را برای حفظ قرآن کریم به نزد یکی از علما فرستاد. 7ساله بود که قرآن را حفظ کرد. پس از حفظ قرآن کریم، به حفظ کردن آثار علماء پرداخت. بعنوان مثال کتاب اربعین نوویه را حفظ کرد. در تمام این سال‌ها پدرش بر علم آموزی او مراقبت داشت و بدین جهت او در مدت بسیار کوتاهی در علوم مختلفی، مهارت کسب کرد. البته جنبه زهد و ترک شهوات نفس را نیز به جدیت دنبال می‌کرد. در همین سال‌ها بود که به مطالعه کتبی در زمینه آشنایی با علوم حدیث پرداخت و در همین راستا کتبی نظیر «القول المسدد فی الذب عن المسند، نوشته ابن حجر عسقلانی» و «اللآلئ المصنوعة فی الأحادیث الموضوعه، تالیف سیوطی» را مطالعه کرد.

سفر به مصر

احمد غماری در سال 1339 ه ق که 19 سال سن داشت به جهت تحصیل بیشتر علم، به قاهره سفر کرد و در دانشگاه الازهر مصر، ملازم علمای نام آور آن دوران شد. جدیت و علاقه اش به تحصیل علم در این ایام به حدی بود که صرفا برای خواندن نماز جماعت، از منزلش خارج می‌شد. و تمام وقتش را وقف مطالعه کتبی نظیر صحیح بخاری، حاشیه الدسوقی، تفسیر بیضاوی و موطا مالک کرده بود. او به قدری در این سال‌ها علم کسب کرده بود که علمای بزرگی نظیر احمد طهطاوی، برخی از مباحث علمی را به او ارجاع می‌دادند. حتی پدرش نیز در اواخر عمرش، سوال کنندگان را بسوی او ارجاع می‌داد. البته ناگفته نماند غالب سوالاتی که از او پرسیده می‌شد و یا به سمتش ارجاع داده می‌شد در مورد صحت و رتبه احادیث بود.

اساتید

احمد، اساتید بسیاری را درک کرد. برخی بیش از 100 استاد برای او ذکر کرده‌اند. ناگفته نماند: اساتید او 2 دسته بودند. از یکسری از اساتیدش، علوم اسلامی را فراگرفت. عده‌ای دیگر از اساتید نیز کتب حدیثی را به او تعلیم کردند. البته تعداد اساتید دسته دوم، بیشتر بوده است. محمد بن صدیق (پدرش)، احمد بن محمد طهطاوی، محمد بن سالم شرقاوی نجدی، بدرالدین بن یوسف مغربی شافعی، محمد بن محمد حلبی مصری و خضر بن حسن تونسی مالکی از مهم‌ترین اساتید احمد بن محمد بن صدیق غماری به حساب می‌آیند.

مذهب احمد غماری

ابوخبزه در مورد مذهب احمد بن صدیق غماری می‌نویسد: «و هو سلفی فی العقیده و الاتباع و محاربه التقلید و التمذهب....متصوف غارق فی وحده الوجود شاذلی درقاوی شیخ طریقه متمیزه بمدینه طنجه». احمد غماری در عقیده و اتباع، یک سلفی بوده و لذا با تقلید و تعصب روی مذهبی خاص، به شدت مخالف می‌باشد. (ناگفته نماند که سلفی بودن احمد بن صدیق، غیر از سلفیتی است که وهابیت و ابن تیمیه مدعی آن هستند. او در صفات خبری همچون اهل حدیث قائل به تفویض معنای صفات خبری است بر خلاف ابن تیمیه و وهابیت معنا را ثابت می‌دانند ولی کیف را تفویض می‌کنند) او از پیروان طریقت شاذلیه صوفیه آن هم انشعاب درقاوی می‌باشد. احمد، شیخ این طریقت در شهر طنجه (از شهرهای مهم کشور مراکش) بوده است.

سید احمد غماری از نظر علما

علمای فراوانی در مدح و توصیف ویژگی‌های بارز علمی و اخلاقی احمد، لب به سخن گشوده‌اند. به برخی از این موارد اشاره می‌شود:
الف: سعید ممدوح در کلیپی که در یوتیوب وجود دارد، تصریح می‌کند: «أحمد الغماری هو أحفظ أهل القرون الأخیره».
ب: ابن حاج نیز در کتابی که در جهت معرفی علمای معاصر کشور مغرب(مراکش) تالیف کرده است، در مورد منزلت علمی احمد غماری چنین می‌نویسد: «فقیه علامه صاحب مشارکه فی کثیر من فنون المعارف الاسلامیه و ضروب الثقافه العربیه الرصینه الاصیله الا انه تخصصا و تبریزا و تفوقا فی حلیه علوم الحدیث علی طریقه الحفاظ الاقدمین متنا و سندا و معرفه تراجم الرواه و طرق الجرح و التعدیل و قد کون فیه نفسه بنفسه دون ان یتتلمذ فیه لاحد. و فی مضمار التفسیر و الاصول و التاریخ العام و الخاص.» احمد، فقیه و علامه‌ای است که در بسیاری از فنون معارف اسلامی متخصص است. البته تخصص اصلی او در زمینه علوم حدیث بوده است. او به خوبی روات را می‎شناخت، و به طرق جرح و تعدیل علم داشت.
ج: عبدالله بن صدیق غماری نیز در مورد برادرش احمد چنین می‌گوید: «اخی ابوالفیض: السید احمد بن الصدیق، العلامه، الحافظ، کان یعرف الحدیث معرفه جیده، و صنف فیه التصانیف العدیده....».
د: در کتاب تشنیف الاسماع بذکر شیوخ الاجازه و السماع نیز به این صورت احمد تعریف شده است: «....الامام، الحافظ، المحدث، الناقد، نادره العصر و فرید الدهر...».
ه: عبدالعزیز غماری نیز در تقریظی که بر کتاب "الافضال و المنه فی رویه النساء لله و الجنه" زده است، برادرش احمد را اینچنین توصیف می‌کند: «فقد وقفت علی ما کتبه شیخ العصر، و امامه و مفخرته، المجتهد الحافظ الناقد محیی السنه ابوالفیض والنور شقیقی سیدی احمد بن محمد بن الصدیق الغماری».
و: همچنین شیخ عبدالحی کتانی از علمای حدیث‌شناس کشور مغرب، به احمد بن صدیق، لقب "الشاب الشیخ" داده است بدین معنا که احمد از لحاظ سنی، جوان است ولی باتوجه به علم و عقلش، شیخ و جاافتاده می‌باشد.

دیدگاه‌ها

بطور کلی می‌توان دیدگاه‌های احمد بن صدیق غماری را در 2 حوزه کلان بررسی نمود:

الف: دیدگاه‌های احمد در مورد مسائل گوناگون

تقلید از مذاهب در نگاه احمد

او با مسئله تقلید بشدت مخالف بود و تقلید از مذاهب را مردود می‌دانست. و لذا در همین راستا بسیاری از آیات و روایاتی که در مذمت تقلید و اتباع کورکورانه وارد شده بود را بر فقهایی که بر مذهب خاصی تعصب دارند، تسری می‌داد. بدین معنا که احمد غماری، این‌گونه از فقها را تحت شمول حکم آن آیات و روایات معرفی می‌کرد. جالب تر آنکه مخالفتش با تقلید از مذاهب به گونه‌ای جدی بود که کتابی نیز با عنوان "الإقلید فی تنزیل کتاب اللَّه علی أهل التقلید" تالیف کرد. احمد بن صدیق در جایی تصریح می‌کند با مطالعه و فحص به این نتیجه رسیده است که نباید از احدی از مخلوقات خدا اعم از شافعی و غیر او تقلید نمود. و اگر ما کتب آن بزرگان را مطالعه می‌کنیم به جهت تقلید از آنان نیست بلکه به این جهت است که علمی از ایشان یاد بگیریم. او با کتب فروعی نظیر کتاب "مختصر خلیل" که خالی از دلیل هستند، بشدت مخالفت می‌کرد وتوصیه می‌کرد کسی سراغ مطالعه آن کتب نرود. البته احمد از کتبی نظیر "المحلی ابن حزم" و "المغنی ابن قدامه" خوشش می‌آمد چرا که بر این باور بود این کتب باعث می‌شوند که در بین احکام شرعی، قول و حکم حق را بشناسیم.

احمد غماری و ادعای پیروی از سلف

او خود را از پیروان سلف صالح می‌دانست و بدین جهت در مورد صفات خبریه، قائل به تفویض بود و تاویل را نمی‌پذیرفت. او مدعی بود هرکسی که غیر از عقیده سلف را انتخاب کند در ضلالت و بدعت افتاده است.

بناء بر قبور

وهابیت به شدت با مسئله بناء بر قبور مخالف هستند. حال آنکه احمد بن محمد غماری در جهت اثبات مشروعیت بناء بر قبور کتابی با عنوان "احیاء المقبور من ادله جواز بناء المساجد والقباب علی القبور" تالیف کرده است. نکته جالب تر آن است که برخلاف علمای وهابی مسلک که بارها تاکید کرده‌اند باید قبه‌هایی که بر روی قبور بزرگان ایجاد شده است تخریب شوند احمد غماری در کتاب فوق الذکر، به مشروعیت ساخت قبه بر روی قبور نیز می‌پردازد.

اعتراض به وهابیت بابت تخریب قبور بقیع

احمدبن صدیق ضمن اعتراض به وهابیت بابت تخریب قبور دفن شدگان در بقیع، تخریب کنندگان این قبور را افرادی جاهل و گمراه معرفی می‌کند. او با بیان اینکه علت احترام مردم به قبور بزرگان، بناء و قبه‌هایی نیست که بر روی این قبور ایجاد شده‌اند می‌افزاید: مردم به خاطر اعتقاداتشان، قبور بزرگان را تعظیم می‌کنند. چنانکه بعد از تخریب قبور بزرگان، تعظیم مردم تغییری نکرده‌است.

حدیث شد رحال

برخلاف وهابیت که با شدّ رحال به سوی قبور مخالفت جدی دارند، به جرات می‌توان مدعی شد احمد غماری از موافقین شدرحال به نیت زیارت قبور صالحین بوده است. چنانکه در کتاب "البحر العمیق"، به موارد متعددی از سفرهای وی در جهت زیارت قبور بزرگان بلاد اسلامی اشاره شده است. جالب است که در همین بخش از کتاب مذکور، به التزام جناب احمد بن صدیق، در جهت زیارت ضریح بزرگان نیز تصریح شده است. بدیگر سخن او نه تنها با ساخت ضریح برای قبور علما و پیشوایان مذاهب، مخالف نبود، بلکه زیارت ضریح آن بزرگان نیز از امور رایج در زندگی وی تلقی می‌شد.

زنده کردن مردگان توسط اولیاء الهی

به باور احمد غماری، اولیاء الهی می‌توانند مردگان را زنده کنند. جالب تر آنکه او قول برخی از علما را که مخالف چنین مطلبی هستند را قولی بی دلیل دانسته و رد می‌کند. در نگاه غماری از آنجایی که خالق امور خارق‌العاده‌ای که شخص صالح، آن امور را انجام می‌دهد، خدای متعال است، پس عقلا، شرعا و عادتا می‌توان انجام این امور بدست اولیاء الهی را ممکن دانست.

علم اولیاء الهی به امور غیبی

احمد بن صدیق معتقد بوده است بسیاری از بزرگان دینی، از لوح محفوظ اطلاع داشته‌اند. یکی از این افراد که احمد در مورد او، چنین مدعی شده است، پدرش یعنی محمد بن صدیق می‌باشد. به باور وی، افرادی نظیر پدرش با اطلاع از لوح محفوظ، به میزان رزق و روزی که داشته‌اند، آگاه شده و لذا به اطمینان قلبی رسیده‌اند.

کرامات اولیاء الهی

احمدغماری از جمله افرادی به حساب می‌آید که براین باور است بسیاری از اولیاء الهی، دارای کرامات و تصرفاتی هستند. بعنوان مثال او در کتاب جونه العطار در مورد سید دباغ می‌نویسد: «وکان سید الدباغ رحمه‌الله من الاولیاء، و رایت له کرامات و کشوفات متعدده... و کنا مره فی دار بعض الاخوان و هو جالس بجنبی و خطر لی خاطر عظیم فی شانه، فانحنی علی یدی یقبلها من غیر سبب، و ذلک امام الناس، فعلمت ان ذلک تنازل منه و تواضع لاجل الخاطر الذی خطر لی فی شانه و کان و هو بفاس یرسل الی و انا بطنجه یخبر بامور غریبه و یقول: انا معک بین المرقعه و النعال» سید دباغ از اولیاء الهی است که از او، کرامات متعددی را مشاهده کرده‌ام... (بعنوان مثال) یک مرتبه که در منزل یکی از برادران دینی جمع شده بودیم، سید دباغ در کنار من نشسته بود، در همان موقع بود که یک لحظه در ذهنم، فکری در رابطه با شان و منزلت او خطور کرد. او ذهنم را خواند و (برای اینکه فکرهای مبالغه‌آمیز در موردش نکنم) با بوسیدن دستانم، در مقابلم تواضع کرد.

تصوف

یکی از مسائلی که علمای وهابیت با آن بشدت مخالفت کرده‌اند، طریقت‌های تصوف است. چنانکه بن باز می‌نویسد: «الواجب علی کل مسلم أن یسلک طریق نبینا محمد علیه الصلاة والسلام، الذی درج علیه أصحابه رضی‌الله عنهم، ثم سلف الأمة من التابعین، وأتباعهم من الأئمة الأربعة وغیرهم، هذا هو الواجب. أما الطرق التی أحدثها الناس ویسمونها الطرق الصوفیة، هذه لا یجوز سلوکها، ولا یلزم أحد سلوکها: لا نقشبندیة ولا قادریة ولا تیجانیة، ولا خلواتیة ولا شاذلیة ولا غیر ذلک، جمیع الطرق لا یجوز سلوک شیء منها، لأنها محدثة» بر مسلمانان واجب است که بر طریق پیامبراکرم (صلی‌الله علیه وآله) و سلف امت باشند. اما سلوک در طرقی که خود مردم آنها را احداث کرده‌اند و به نام طرق صوفیه نام‌گذاری شده‌اند، جایز نیست. چه نقشبندیه، چه قادریه، چه تیجانیه، چه خلواتیه، و چه شاذلیه و چه دیگر طرق؛ سلوک در هیچ کدام از این طرق جایز نیست.

بن باز در موضعی دیگر نیز طرقی نظیر شاذلیه، برهانیه و قادریه را از طریقت‌های مبتدعه بحساب آورده است که لازم است پیروان این طریقت‌ها، آنها را ترک کنند. بنابراین مشخص می‌شود که وهابیت، پیروی از طریقت‌های صوفیه را نامشروع می‌دانند. حال آنکه طبق سخنی که در مورد مذهب غماری از ابوخبزه (شاگرد وی) نقل کردیم، مشخص شد که احمد غماری نه تنها از پیروان، بلکه از شیوخ طریقت شاذلیه در کشور مراکش بحساب می‌آید.

جالب تر اینکه همانطور که گفته شد، بن باز و دیگر علمای وهابی مسلک ادعا کرده‌اند طریقت‌های صوفیه، به سلف امت نمی‌رسد و لذا مبدعه هستند. حال آنکه ابن صدیق غماری در جهت اثبات انتساب طریقت‌های صوفیه به امیرالمومنین علی (‌علیه‌السلام) کتابی با عنوان "البرهان الجلی فی تحقیق انتساب الصوفیه إلی علی (‌علیه‌السلام)" تالیف کرده است.

مناقب امیرالمومنین علی (‌علیه‌السلام)

یکی دیگر از موارد اختلاف احمد بن محمد بن صدیق غماری باعلمای وهابی مسلک در مسئله قبول روایات دال بر فضائل امیرالمومنین علی(‌علیه‌السلام) است. بدین معنا که وهابیون احادیثی نظیر 2 حدیث ذیل را رد کرده‌اند:
الف: حدیث طیر: در سنن کبری نسائی روایتی در منقبت امیرالمومنین علی (‌علیه‌السلام) وارد شده است که «برای پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) مرغی آورده بودند. آنحضرت فرمود: خدایا، محبوب‌ترین خلق خود را نزد من بفرست تا از این مرغ بخورد. پس ابوبکر آمد ولی حضرت رسول (صلی‌الله علیه وآله) او را نپذیرفت، بعد عمر آمد. او را هم نپذیرفت ولی وقتی امیرالمومنین علی (‌علیه‌السلام) آمد، نبی مکرم اسلام (صلی‌الله علیه وآله) اجازه فرمود تا داخل شود. البانی و دمشقیه از جمله وهابی مسلکانی هستند که این روایت را رد کرده‌اند.

دیدگاه احمد غماری در مورد حدیث طیر

در حالی که وهابیت حدیث طیر را رد می‌کنند، غماری آن را حدیثی در حد تواتر دانسته و می‌نویسد: «حدیث الطیر الذی فاق حدّ التواتر و لم یوجد حدیث یوازیه فی کثرة رواته إلّا حدیث"من کذب..." الذی اتفقوا علی تواتره، مع أنّ کلّا­ً منهما روی من نحو مائة طریق، ذاک عن أنس و هذا بإطلاق....» حدیث طیر که از حد تواتر تجاوز کرده است و حدیثی یافت نمی‌شود که در فراوانی راویانش همپای آن باشد، مگر حدیث «من کذب» که علما بر تواترش اتفاق دارند، با اینکه هر دوی آنها از حدود صد طریق روایت شده‌اند.

ب: حدیث باب العلم: یکی از روایات وارد شده در منقبت امیرالمومنین علی(‌علیه‌السلام)، حدیث شریف «انا مدینه العلم و علی بابها» است که غماری علاوه بر تصریح به صحت این روایت نبوی(صلی‌الله علیه وآله)، همچنین کتابی در جهت اثبات صحت این روایت، با عنوان «فتح الملک العلی بصحة حدیث باب مدینة العلم علی(‌علیه‌السلام)» تالیف کرده است. در مقابل، برخی از علمای وهابی مسلک در آثار خود، این روایت را رد کرده‌اند.

این نکته را نیز لازم است یادآور شد احمد بن صدیق، بر این باور بودکه امیرالمومنین(‌علیه‌السلام) اعلم و اعرف امت به خدای متعال بوده است. و حتی یک دهم از یک دهمِ علوم امیرالمومنین علی(‌علیه‌السلام) را ابوبکر بلکه همه صحابه با هم، ندارند.

دیدگاه غماری در مورد مسئله خلافت

جالب است که ابن صدیق غماری قائل به 2 نوع خلافت پس از رحلت پیامبراکرم(صلی‌الله علیه وآله) است: او خلافت ظاهری را از آنِ خلفای ثلاثه دانسته است ولی خلافت باطنی را متعلق به امیرالمومنین (‌علیه‌السلام) می‌داند.

دیدگاه غماری در مورد افضل الناس بعد الرسول (صلی‌الله علیه وآله)

غماری معتقد است پس از حضرت رسول (صلی‌الله علیه وآله)، حضرت زهرا (سلام‌الله علیها) افضل امت است. او پس از حضرت زهرا (سلام‌الله علیها)، حضرت امیرالمومنین (‌علیه‌السلام) را افضل امت معرفی می‌کند. امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) نیز در رتبه بعدی افضلیت قرار دارند. و پس از ایشان، ازواج النبی (صلی‌الله علیه وآله) افضل امت بحساب می‌آیند. ابن صدیق غماری ابوبکر، عمر و عثمان را پس از ازواج النبی (صلی‌الله علیه وآله) دارای افضلیت دانسته است.

بررسی افضلیت عایشه بر حضرت زهرا (سلام‌الله علیها)

او برتری دادن عایشه بر حضرت زهرا (سلام‌الله علیها) را مصدر و منشاء ناصبی‌گری تلقی می‌کند.یعنی چنین برتری دادنی برخواسته از ناصبی‌گری است.

یدگاه غماری در مورد حدیث عرضه اعمال

عبدالله بن محمد بن صدیق غماری (برادر احمد) در جهت اثبات صحت حدیث عرضه اعمال و همچنین شرح این حدیث کتابی با عنوان" نهایه الامال فی صحه و شرح حدیث عرض الاعمال" تالیف کرده است. جالب است احمد بن صدیق، در ابتدای این کتاب، تغریظی نوشته است که این نشان می‌دهد احمد، صحت حدیث عرضه اعمال را قبول دارد، جدا از اینکه او در این تغریظ به البانی بابت ضعیف شمردن حدیث عرضه اعمال به این صورت حمله می‌کند: ان الالبانی ضعف حدیث عرض الاعمال و سلک فی تضعیفه مسلکا یخالف الصناعه الحدیثیه و یخالف ما کتبته فی تعالیقه و کتبه الاخری؛ ذلک انه یذکر فی کثیر من تعالیقه الحدیث الضعیف و والواهن ثم یصححه او یحسنه لشواهده ولکن لما کان الحدیث عرض الاعمال یخالف رایه، ضعفه بحجه واهیه...... وعلی هذا فتصحیحه و تضعیفه انما هو علی حسب مزاجه و هواه. و تلک الطریقه غیر مرضیه عندالله و عندالعلماء بالحدیث.» البانی حدیث عرضه اعمال را ضعیف کرده است. البته راهی که او در جهت این تضعیف، پیموده است راهی مخالف صناعت‌های حدیثی بوده است. البانی بسیاری از روایات ضعیف و سست را به بهانه وجود شواهدی برصحت و حسن سند آن، تصحیح و یا حسن می‌شمارد ولی وقتی که به حدیث عرضه اعمال می‌رسد چون این حدیث با عقیده اش مخالف است، آن را با دلیلی واهی، تضعیف می‌کند..... بنابراین معلوم می‌شود که تصحیح و تضعیف البانی وابسته به مزاج و هوی و هوس او است (یعنی هر روایتی را که دلش بخواهد تصحیح می‌کند و هر روایتی که به میلش نباشد تضعیف خواهد شد.)، طریقه‌ای که نه مورد رضایت خداست و نه علمای حدیث شناس.

همچنین احمد بن صدیق در کتاب برالوالدین، به روایت «تعرض الأعمال یوم الاثنین و یوم الخمیس علی‌الله تعالی و تعرض علی الأنبیاء و علی الآباء والأمهات یوم الجمعة فیفرحون بحسناتهم و یزدادون و جوههم بیضا و نزهة فاتقوا‌الله ولا تؤذوا موتاکم» اشاره می‌کند که این نشان می‌دهد که او مسئله عرضه اعمال بر اموات را قبول کرده است.

قبول یا رد احادیث راویان شیعه

هر چند برخی از متشددین و غرض ورزان علم رجال، با روایات روات شیعه، به شدت مخالفت می‌کنند، ولیکن احمد بن صدیق غماری، بر این اعتقاد بوده است که عقیده و شیعه بودن راوی، دلیلی بر رد احادیث او بحساب نمی‌آید و لذا نمی‌توان روایت شخصی شیعه را به این دلیل که شیعه است، رد نمود. چرا که عقیده، دخلی در جرح ندارد. بنابراین هنگامی که هر راوی (حتی شیعه) عدالت و صداقتش معلوم شود، روایتش اخذ خواهد شد.

دیدگاه غماری در مورد تقدم جرح بر تعدیل

غماری معتقد است اگر جرح بر تعدیل مقدم باشد دیگر راوی ثقه‌ای باقی نمی‌ماند چرا که هر راوی قطعا از سوی عالمی رجالی، دچار جرح شده است. در اینصورت همه روات دروغگو قلمداد خواهند شد و به جرح همه آنان حکم می‌شود. بنابراین قاعده تقدم جرح بر تعدیل، بصورت مطلق قبول نمی‌گردد.

روایت عثمان بن حنیف از منظر احمد بن صدیق

یکی از ادله‌ای که موافقین مشروعیت توسل به ذات صالحین، بدان استناد کرده‌اند، روایت مشهور عثمان بن حنیف است. این روایت در بسیاری از آثار وهابیت، تضعیف شده است حال آنکه احمد بن صدیق در مورد این روایت چنین تصریح می‌کند: «اما الحدیث عثمان بن حنیف فصحیح باتفاق الحفاظ و ممن نص علی صحته منهم الترمذی و ابن خزیمه، و ابن حبان، و الحاکم و زاد انه علی شرط الشیخین» حدیث عثمان بن حنیف به اتفاق همه حفاظ، حدیثی صحیح می‌باشد. ترمذی، ابن خزیمه، ابن حبان و حاکم نیشابوری از جمله علمایی هستند که به صحت آن اذعان کرده‌اند. حتی حاکم نیشابوری این روایت را علی شرط الشیخین دانسته است.

کلام غماری در مورد حدیث رد سلام

غماری در مورد حدیث رد سلام نیز تصریح می‌کند: این روایت، از چند طریق وارد شده است که با نظر به مجموع طرق آن می‌توان آن را روایتی فوق صحیح دانست. او در ادامه این کلامش نیز می‌نویسد: «و اما شواهد اصله فطرقها تزید علی العشرین، فلا یشک فی صحته مع هذا الا جاهل او معاند» از آنجایی که طرق نقل این روایت به بیش از 20 طریق می‌رسد، بنابراین کسی که در صحت آن شک می‌کند یا جاهل است و یا معاند.

تصحیح روایت مالک الدار توسط غماری

یکی دیگر از روایاتی که احمد بن صدیق به صحت آن تصریح کرده است حدیث مالک الدار است. او در این راستا به تصحیح این روایت توسط اشخاصی نظیر ابن حجر عسقلانی اشاره می‌کند.

ب: دیدگاه‌های غماری در مورد افراد و جریانات درون اسلامی

در جای جای کتب و آثار احمد غماری، دیدگاه‌های او در مورد شخصیت‌ها و جریانات درون اسلام به چشم می‌خورد. به برخی از این دیدگاه‌ها اشاره می‌شود:

دیدگاه غماری در مورد معاویه بن ابی سفیان

سید احمد غماری ابتدا به 3 روایت در مذمت معاویه اشاره می‌کند و تصریح می‌کند که این روایات درباره معاویه بن ابی سفیان صادر شده است ولذا افراد ناصبی و طرفداران معاویه، به شکل‌های گوناگونی دست به تحریف این روایات برده‌اند. آن 3 روایت عبارتند از:
1: «اذا رایتم معاویه علی منبری فاقتلوه» زمانی که معاویه را بر روی منبر من دیدید، او را بکشید.
2: عبدالله بن عمرو بن عاص می‌گوید: «کنا جلوسا مع رسول‌الله (صلی‌الله علیه وآله) فقال یطلع علیکم من هذا الفج رجل یموت یوم یموت علی غیر ملتی، قال و کنت ترکت ابی یلبس لیخرج فخفت ان یطلع فطلع فلان.» غماری می‌نویسد: هرچند در مسند احمد آمده است: "فطلع فلان"؛ ولیکن بلاذری بجای کلمه "فلان"، تصریح کرده است: فطلع معاویه
3: روایتی در برخی از اسناد به شکل «ان رجلا فی النار ینادی الف سنه یا حنان یامنان» وارد شده است. این روایت را عده دیگری به این شکل نقل کرده‌اند: ان معاویه فی صندوق من النار ینادی....»
البته غماری به روایات دیگری نیز اشاره می‌کند که با واسطه بر مذمت معاویه دلالت می‌کند. بعنوان مثال پیامبراکرم (صلی‌الله علیه وآله) فرمودند: «من سب علیا فقد سبنی، و من سبنی فقد سب‌الله» مشخص است که سب خدای متعال موجب کفر می‌شود. بنابراین با توجه به اینکه معاویه دستور سب و لعن امیرالمومنین(‌علیه‌السلام) را صادر نمود پس معلوم می‌شود که او شخص منافق و کافری بوده است.

ابن تیمیه از نگاه غماری

غماری معتقد بود که ابن تیمیه شخصی ناصبی می‌باشد. وی در کتاب «المداوی لعلل الجامع الصغیر وشرحی المناوی» پس از بیان روایت «کُلُّ نسبٍ وصِهْرٍ مُنقطع یومَ القیامِة إلا نَسَبِی، وصِهْرِی»، تصریح می‌کند:«إن النقل فی مثل هذه الأحادیث عن الذهبی وأمثاله کابن تیمیة مما لا ینبغی، فإن هؤلاء النواصب یودون أن لا یصح حدیث فی فضل آل البیت (علیهم‌السلام)» همانا کلام افرادی نظیر ابن تیمیه در مورد این روایت، درست نیست. چرا که این ناصبی‌ها دوست دارند هیچ حدیثی در فضل آل البیت (علیهم‌السلام) صحیح نباشد. غماری در کتاب "البرهان الجلی فی تحقیق انتساب الصوفیة إلی علی(‌علیه‌السلام)" شدیدترین حملات را به ابن تیمیه وارد می‌کند و او را "امام ضالین و شیخ مجرمین" معرفی می‌کند. ناگفته نماند که غماری در بسیاری از آثارش بر ابن تیمیه طعن وارد کرده است که از باب اختصار به 2 نمونه بالا اکتفاء می‌شود. جالب تر آنکه او وهابیت را متولد افکار ابن تیمیه می‌دانسته است که در قسمت بعدی بدان تصریح می‌شود.

دیدگاه احمد غماری در مورد محمد بن عبدالوهاب و پیروان او

احمد غماری در یکی از آثارش در مورد محمد بن عبدالوهاب می‌نویسد: «وان امامهم النجدی هو قرن الشیطان.....فانهم لا تنفع فیهم حجه، و لاینجع فی ردهم الی الحق دلیل و انما ینجع فیهم السیف کما امر به النبی (صلی‌الله علیه وآله) فقال اقتلوهم فان فی قتلهم اجرا عندالله لمن قتلهم» (محمد بن عبدالوهاب) امام آنها (وهابیت) شاخ شیطان است. با آنها احتجاج کردن فایده‌ای ندارد. و برای رد کردن ادعاهایشان، اقامه دلیل انسان را موفق نمی‌کند. بلکه در مقابله با آنان، شمشیر است که باعث موفقیت و غلبه بر آنان می‌شود. چنانکه پیامبراکرم(صلی‌الله علیه وآله) فرمودند: آنها را بکشید، پس همانا برای کسی که آنها را می‌کشد، اجری در نزد خدا وجود دارد.

احمد در جای دیگری نیز می‌نویسد:«و یکفیک ان قرن الشیطان النجدی و اتباعه و مذهبه الفاسد ولید افکار ابن تیمیه و اقواله» در این عبارت بخوبی چند مطلب روشن می‌شود: اولا: محمد بن عبدالوهاب را شاخ شیطان قلمداد کرده‌است. ثانیا: وهابیت را مذهبی فاسد معرفی می‌کند. ثالثا: تعالیم وهابیت را متولد از اقوال و افکار ابن تیمیه می‌داند.

دیدگاه غماری در مورد صحیح بخاری و مسلم

او با تصریح اینکه تنها قرآن کریم صد درصد صحیح است می‌افزاید: در صحیح بخاری و صحیح مسلم، اشتباهاتی وجود دارد.

دیدگاهش در مورد شاه ولی‌الله دهلوی

احمد غماری می‌گوید: من او را ولی‌الله نمی‌دانم بلکه او، ولی شیطان است. غماری در موضع دیگری نیز در مورد شاه ولی‌الله دهلوی می‌نویسد: «فلا تغتر بشهره احمد بن عبدالرحیم الدهلوی فانه خبیث الباطن.... و لا رفعه مناره لا سیما مع انتسابه الی التصوف ولکنه رجل مخبول مجنون، ففی موضع تجده تیمیا محاربا للصوفیه. و فی موضع تجده غارقا فی بحار التصوف مدعیا فیه المقامات العالیه مره تجده ناصبیا حربا لعلی و آل بیته(علیهم‌السلام)» شهرت ولی‌الله دهلوی تو را فریب ندهد، باطن او خبیث است. هرچند وی منتسب به تصوف است ولیکن مردی دیوانه است چراکه در یک موضع او را از طرفداران ابن تیمیه و در مقابله با تصوف مشاهده می‌کنی. در موضوع دیگر می‌بینی که وی از طرفداران و غرق شدگان در دریای تصوف است. در موضع سومی نیز شاه ولی‌الله را ناصبی و دشمن امیرالمومنین علی و خاندان ایشان (علیهم‌السلام) می‌یابی.

عریف و تمجید از اخوان‌المسلمین

احمد بن محمد غماری اخوان‌المسلمین را حزبی متدین می‌دانست و درباره آن حزب چنین می‌نویسد: «و الاخوان‌المسلمین هم احسن حزبا کان بمصر من جهه التدین و اظهار الشعائر الاسلامیه بمصر، و کنا معهم اول تاسیس الحزب» اخوان‌المسلمین بهتر حزب در مصر از جهت دین داری و اظهار شعائر اسلامی بحساب می‌آید. و ما هنگام تاسیس آن، همراه مؤسسین آن بودیم.

دیدگاه ابن صدیق در مورد شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی

او کتاب شرح نهج‌البلاغه ابن ابی الحدید معتزلی را مدح نموده و آن را کتابی با دارا بودن مزایای بالا توصیف می‌کند. البته تصریح می‌کند که تنها قرآن کریم است که صد درصد صحیح است.

دیدگاه غماری در مورد البانی

غماری با بیان اینکه البانی او را خَلَفی نامیده است، می‌نویسد: «و کذب عدوالله فی نسبتی الی الخلفیه....ولکنه لجهله یری ان کل من لیس بتیمی، وهابی فهو خلفی» دشمن خدا(البانی) در نسبت دادن من به خَلَفیت دروغ می‌گوید. (من سلفی هستم)،.... البانی بخاطر جهلش، هرکسی را که پیرو ابن تیمیه و وهابیت نباشد را خلفی می‌داند. همچنین غماری در تعلیقه‌ای که بر کتاب "نهایه الامال فی صحه و شرح حدیث عرض الاعمال" در مورد روش البانی راجع به تصحیح و یا تضعیف روایات می‌نویسد: «فتصحیحه و تضعیفه انما هو علی حسب مزاجه و هواه. و تلک الطریقه غیر مرضیه عندالله و عندالعلماء بالحدیث.» تصحیح و تضعیف روایات توسط البانی، بر حسب میل و هوی و هوسش صورت نمی‌گیرد (روایاتی که باب میلش باشد قبول می‌شود ولی اگر روایتی مخالف مزاجش باشد، تضعیف خواهد شد)، از این روش، نه خدای متعال راضی است و نه علماء حدیث.

فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی احمد بن صدیق غماری

علی‌رغم فعالیت‌های بسیار گسترده غماری در زمینه‌های علمی (از جمله مطالعه، تالیف آثار، پاسخ به سوالات طرفداران، تربیت شاگردان و...)، وی در زمینه‌های سیاسی اجتماعی نیز، شخصی پیش رو و فعال به حساب می‌آمد. او که بشدت با کفار مخالفت می‌کرد، در جهت مبارزه با کشورهای استعمارگری نظیر فرانسه، 2000 نفر از مریدان خویش را در قالب ارتشی منسجم درآورد. وبدین صورت مبارزه‌ای را با استعمارگران عصر خود شروع کرد.

تالیفات

احمد بن صدیق غماری را می‌توان سیوطی دوران خودش نامید. که نزدیک به 200 عنوان کتاب در موضوعات مختلف فقهی، اعتقادی، حدیثی و تصوف و... از او بر جای مانده است. برخی از مهم‌ترین آثار احمد غماری عبارتند از:
1- الائتساء فی إثبات نبوة النساء؛
2- الأجوبة الصارفة لإشکال حدیث الطائفة؛
3- الإجازة للتکبیرات السبع علی الجنازة؛
4- اختصار مکارم الأخلاق لابن أبی الدنیا؛
5- الأخبار المسطورة فی القراءة فی الصلاة ببعض السورة؛
6- إرشاد المربعین إلی طرق حدیث الأربعین. أی "فی من حفظ علی أمتی أربعین حدیثا"؛
7- الأربعون المتتالیة بالأسانید العالیة؛
8- الأربعون البلدانیة للطبرانی استخرجها من المعجم الصغیر؛
9- إزالة الخطر عمن جمع بین صلاتین فی الحضر من غیر مرض ولا خطر؛
10- أزهار الروضتین فیمن یؤتی أجره مرتین؛
11- الاستئناس بتراجم فضلاء فاس. (وهو اختصار "سلوة الأنفاس" مع الذیل علیها)؛
12- إسعاف الملحین ببیان حال حدیث: "إذا ألف القلب الإعراض عن اللَّه ابتلی بالوقیعة فی الصالحین"؛
13- الاستعاضة بحدیث: "وضوء المستحاضة"؛
14- الاستعاذة والحسبلة ممن صحح حدیث البسملة. أی حدیث "کل أمر ذی بال لا یبدأ فیه بسم اللَّه فهو أقطع"؛
15- الإفضال والمنة برؤیة النساء للَّه فی الجنة؛
16- إقامة الدلیل علی حرمة التمثیل؛
17- الإقلید فی تنزیل کتاب اللَّه علی أهل التقلید؛
18- الإقناع بصحة الصلاة خلف المذیاع؛
19- الإلمام بطرق المتواتر من حدیثه علیه الصلاة والسلام؛
20- الأمالی المستظرفة علی الرسالة المستطرفة. فی أسماء کتب السنة المشرفة؛
21- الأمالی الحسینیة؛
22- إیاک من الاغترار بحدیث: "اعمل لدنیاک"؛
23- إیضاح المریب من تعلیق إعلام الأریب؛
24- الاستنفار لغزو التشبه بالکفار؛
25- الإقلید فی تنزیل کتاب اللَّه علی أهل التقلید؛
26- البرهان الجلی فی تحقیق انتساب الصوفیة إلی علی(‌علیه‌السلام)؛
27- البحر العمیق فی مرویات ابن الصدیق؛
28- درء الضعف عن حدیث: "من عشق فعف"؛
29- قطع العروق الوردیة من صاحب البروق النجدیة؛
30- المداوی لعلل المناوی فی شرحیه علی الجامع الصغیر؛
31- المستخرج علی الشمائل المحمدیة للترمذی؛
32- المعجم الوجیز للمستجیز؛
33- بذل المهجة. منظومة تائیة فی ستمائة بیت فی التاریخ؛
34- بلوغ الأمال فی فضائل الأعمال؛
35- بیان الحکم المشروع فی أن الرکعة لا تدرک بالرکوع. -مجلد؛
36- بیان تلبیس المفتری محمد زاهد الکوثری. تمت مقدمته فی مجلد؛
37- تخریج أحادیث الشفا؛
38- تحفة المرید بما ورد فی حلة أهل التجرید؛
39- تحقیق الآمال فی إخراج زکاة الفطر بالمال؛
40- إبراز الوهم المکون من کلام ابن خلدون، أو "المرشد المبدی بفساد طعن ابن خلدون فی أحادیث المهدی(عجل‌الله تعالی فرجه الشریف)"؛

مقابله با وهابیت

احمد بن محمد بن صدیق در بسیاری از آثارش به ابن تیمیه، وهابیت و اعتقادات باطل این فرقه، حمله می‌کند که از جمله این آثار می‌توان به 6 کتاب زیر اشاره نمود:
1- إحیاء المقبور بأدلة بناء المساجد والقباب علی القبور؛
جناب غماری، در کتاب "احیاء المقبور من ادله جواز بناء المساجد والقباب علی القبور"، ساخت بنا و قبه بر روی قبوربزرگان را علاوه بر آنکه ازمصادیق تعظیم شعائر الهی تلقی کرده است، همچنین معتقد است چنین کارهایی موجب جلب مصلحت برای صلحاء (افزایش زائر) و دفع مفسده برای ایشان(جلوگیری از اهانت و نبش قبر) خواهد شد. البته در کتاب مذکور، اختلاف دیگری نیز بین غماری و وهابیت به چشم می‌خورد. با این بیان که وهابیت ساخت مسجد بر روی قبور را ممنوع می‌دانند ولیکن غماری با بیان این مسئله که هیچ یک از سازندگان مسجد بر روی قبور، به دنبال عبادت آن قبور نیستند، درصدد اثبات مشروعیت چنین کاری است.

2- الجواب المفید للسائل المستفید؛
در این کتاب، نامه‌های احمد بن صدیق، جمع‌آوری شده‌است. احمد در بعضی از این نامه‌ها، حملات تندی بر محمد بن عبدالوهاب وپیروان او کرده است. همانطور که در مطالب پیشین بدان اشاره شد احمد غماری، محمد بن عبدالوهاب را شاخ شیطان تلقی کرده است.

3- فتح الملک العلی بصحة حدیث: "باب مدینة العلم علی(‌علیه‌السلام)"؛
کتاب مذکور نیز از جمله آثاری بحساب می‌آید که احمد بن صدیق در جهت اثبات صحت حدیث «انامدینه العلم و علی بابها» نگاشته است. یکی از عباراتی که ابن صدیق غماری در این کتاب بدان تصریح کرده است «ان مدار صحه الحدیث علی الضبط و العداله، و رجال هذا السند کلهم عدول ضابطون» ملاک صحت احادیث، دایر مدار ضبط و عدالت راویان آن است. و باید گفت: تمامی راویان روایت باب العلم، هم عادلند و هم قدرت ضبط دارند. این دیدگاه غماری به مذاق وهابیان خوش نیامده ولذا صریحا با آن به مخالفت پرداخته‌اند. البانی در سلسله الاحادیث الصحیحه به ادعای صحت حدیث از سوی احمدغماری این‌گونه واکنش نشان می‌دهد: «وقد خفی علی الشیخ الغماری کثیر من هذه الحقائق، فذهب إلی تصحیح الحدیث فی رسالة له سماها " فتح الملک العلی بصحة حدیث باب مدینة العلم علی " والرد علیه یتطلب تألیف رسالة، والمرض والعمر أضیق من ذلک،.» از آنجایی که بسیاری ازحقائق از غماری پنهان شده است، او کتابی در جهت اثبات صحت حدیث باب العلم تالیف کرده است. رد دیدگاه‌های غماری در کتاب مذکور، نیازمند نگارش کتابی مستقل در این زمینه است. حال آنکه با توجه به بیماری و بالا رفتن سن، قدرت تالیف چنین کتابی را ندارم.

4- قطع العروق الوردیه؛
هنگامی که یوسف الدجوی یکی از اساتید برجسته الازهر مصر مقاله‌ای در اثبات مشروعیت توسل نوشت، و در آن به دیدگاه وهابیت در مورد توسل حمله کرد، عبدالله قصیمی از علمای وهابی مسلک عربستانی در ردیه این مقاله، کتابی با عنوان «البروق النجدیه فی اکتساح الظلمات الدجویة» تالیف نمود. همین امر نیز موجب شد احمد بن صدیق غماری در رد کتاب قصیمی، اثری با عنوان «قطع العروق الوردیه من صاحب البروق النجدیه» بنگارد. به عقیده احمد، عبدالله قصیمی و دیگرانی که در تالیف "البروق النجدیه" مشارکت داشته‌اند، به کتب حدیثی جاهل بوده‌اند. غماری در این اثر به شدت با بسیاری از آراء قصیمی مخالفت کرده و آرائی نظیر رد کردن روایات راویان شیعه را باطل تلقی می‌کند.
ناگفته نماند که عبدالله قصیمی در کتاب "البروق النجدیه"، بسیاری از ادله‌ای که از سوی موافقان توسل در جهت اثبات مشروعیت توسل، بدان استناد شده است، را رد و تضعیف می‌کند. در مقابل، احمد غماری سعی در رد کردن این ادعاهای قصیمی‌دارد. بعنوان مثال قصیمی روایت «اللهم انی اسئلک بحق السائلین علیک...» را تضعیف می‌کند. یکی از ادله او در جهت تضعیف این روایت نیز، عدم توثیق فضیل بن مرزوق یکی از راوایان این روایت است. حال آنکه احمد بن صدیق، با استناد به مسائلی، روایات فضیل بن مرزوق را حسن تلقی کرده و تصریح می‌کند عده‌ای نظیر ابن خزیمه حکم به صحت این روایت کرده‌اند. غماری تیر آخر را نیز به ادعای قصیمی به این صورت وارد می‌کند که روایت محل بحث، به 2 طریق دیگر نیز نقل شده است.
جالب است که این نکته نیز اشاره شود غماری در این کتاب تصریح کرده است: از آنجایی که وهابیت، طالب حق نیستند به ادله‌ای که توسط مخالفین شان ارائه می‌شود نیز به چشم اینکه مطلبی بفهمند، و بصیرتی پیدا کنند، نگاه نمی‌کنند. بلکه آنان گمراه کننده و گمراه شده هستند و تنها چیزی که برای آنان اهمیت دارد، ترویج گمراهی است.

5- البرهان الجلی فی تحقیق انتساب الصوفیة إلی علی(‌علیه‌السلام)؛
همانطور که در مطالب گذشته بدان اشاره شد علمای وهابی، طریقت‌های صوفیه را از امور محدثه و جدیدی تلقی کرده‌اند که در عصر سلف امت سابقه نداشته است. در مقابل احمد بن صدیق غماری با نگارش کتاب «البرهان الجلی فی تحقیق انتساب الصوفیة إلی علی (‌علیه‌السلام)» درصدد این مطلب است که همه طریقت‌های تصوف به امیرالمومنین علی (‌علیه‌السلام) منتهی می‌شوند.

البته ناگفته نماند که یکی از مهم‌ترین اغراضی که موجب شد احمد بن صدیق این کتاب را تالیف کند مقابله با افکار باطل ابن تیمیه دربرخی از مسائل مربوط به تصوف بوده است. چنانکه در مواضع متعددی از این کتاب مشاهده می‌شود که احمد برخی از ادعاهای ابن تیمیه را دروغ و برخی دیگر را غلط معرفی می‌کند. به باور احمد، ابن تیمیه در مقام جدل و مناظره، عالمانه و منصفانه سخن نمی‌گوید بلکه از هر طریقی اعم از تدلیس و یا استفاده از سخنان کذب قصد دارد بر خصم پیروز گردد.

6- درء الضعف عن حدیث: "من عشق فعف" از آنجایی که برخی از آراء محمد بن عبدالوهاب و پیروانش از ابن تیمیه و افرادی نظیر ابن قیم اخذ شده است و شباهت‌های بین ابن تیمیه و شاگردانش با محمد بن عبدالوهاب و شاگردانش مشاهده می‌شود در این بخش لازم است این نکته اشاره شود که احمد غماری کتاب مذکور را با هدف رد کردن ادعای ابن قیم در مورد حدیث «من عشق فعف ثم مات مات شهیدا» نگاشته است. بدین سان که ابن قیم این روایت را رد می‌کند و احمد بن صدیق رد کردن این روایت را قبول نداشته و بر علیه ادعاهای ابن قیم در‌این‌باره، مباحثی را ذکر می‌کند. ناگفته نماند که البانی وهابی مسلک نیز روایت محل بحث را روایتی موضوعه و جعلی تلقی کرده است. در مقابل، احمد بن صدیق سند این روایت را صحیح دانسته و می‌نویسد: این روایت از بسیاری از روایاتی که حفاظ آنها را صحیح تلقی کرده‌اند، صحیح تر است. چرا که در برخی از اسناد این روایات صحیحه، افرادی هستند که متهم به کذب و وضع (جعل) می‌باشند و با این حال آن روایات توسط حفاظ تصحیح شده‌اند ولیکن در روایت «من عشق فعف ثم مات فهو شهید» هیچ راوی که متهم به کذب یا وضع باشد، وجود ندارد پس تضعیف و رد کردن این روایت، خطاست.

علاوه بر اشکالات سندی که ابن قیم بر روایت «من عشق فعف ثم مات فهو شهید» وارد کرده است، همچنین در این مسئله که چگونه ممکن است یک شخص عفیف، شهید حساب شود، خدشه می‌کند. که غماری در پاسخ به این اشکال ابن قیم نیز می‌نویسد: «فاذا انضم الی السندین المذکورین وجود شواهد صحیحه لمتنه و معناه بل و دخوله فی عموم حدیث مسلم السابق و هو (من مات فی سبیل‌الله فهو شهید) حصل القطع بصحته و ثبوته عن رسول‌الله (صلی‌الله علیه وآله) و بطل طعن ابن القیم و حکمه علیه بالوضع و البطلان» علاوه بر صحت 2 سند این روایت، همچنین با توجه به اینکه این روایت تحت شمول روایت صحیح مسلم «هر کسی که در راه خدا بمیرد، شهید است» در می‌آید، پس به صحت و ثبوت صدور این روایت از پیامبراکرم (صلی‌الله علیه وآله) قطع حاصل می‌شود. بنابراین ادعاهای مطرح شده ابن قیم در مورد روایت «من عشق فعف ثم مات فهو شهید» باطل خواهد بود.

وفات احمد بن صدیق غماری

سرانجام احمد در سال 1380 ه ق در سن 60 سالگی به سبب مرضی که برایش حاصل شد در قاهره از دنیا رفت.