پیر سلطان ابدال
الگو:جعبه اطلاعات اشخاص پیر سلطان ابدال (۸۷۹ - ۹۴۹ خورشیدی) چکامه‌سرای بنام علوی ترک بود. شاعر معروف قرن دهم و از بنیانگذاران ادبیات خانقاهی عَلَوی در آناتولی. اجداد او از خراسان به قصبه خوی در آذربایجان، و از آنجا به دهکده باناز، از توابع شهر سیواس در آناتولی، کوچ کردند. اخلاف پیرسلطان ابدال، هنوز در آن دهکده زندگی می کنند، و خود او در سیواس مدفون است.
زندگی
پس از شکست شاه اسماعیل صفوی از سلطان سلیم اول در جنگ چالدران، فشار دولت عثمانی بر علویان آناتولی افزایش یافت، و این عمل آنان را به هواخواهیِ بیشتر از دولت صفویه سوق داد، لیکن از آن پس، به جای تبلیغات آشکار، به فعالیتهای مخفیانه گراییدند. علویان آناتولی که نجات خود را در استیلای دولت صفوی بر آناتولی می دانستند، در زمان شاه طهماسب، به فعالیتهای انقلابی خود سرعت بخشیدند، تا آنجا که رفت و آمد درویشان بین ایران و آناتولی بیشتر شد و وضع موجود، بویژه در مناطقی چون سیواس، چورُم، ارزنجان، توقاد و شمال و شرق آناتولی، به صورت خطری جدی حکومت عثمانی را نگران کرد. در چنین اوضاعی بود که بسیاری از شاعران دوره گردِ علوی، به قصد تحریک و آماده کردن مردم برای قیام، با «ساز» (آلتِ موسیقی سیمی) خود در مناطق یاد شده سفرهای تبلیغاتی می کردند، و پیرسلطان ابدال یکی از فعالترین آنان بود. حکومت عثمانی، به صورت مخفی و آشکار، «دَده»های (پیرها یا مشایخ) برجسته علوی و مبلغان را زیر نظر می گرفت و آنان را بشدت مجازات می کرد. پیرسلطان ابدال نیز چندین بار بازداشت و محاکمه شده بود و عاقبت، به دلیل تندرویهایش در ۹۹۶، به دستور خضر پاشا، والی سیواس، بازداشت، و در اجرای فرمانی از استانبول، به دار آویخته شد.
شاعری انقلابی
پیرسلطان ابدال شاعری انقلابی بود که جان خود را فدای آرمانش کرد و در نتیجه، زندگی و شخصیت او درونمایه بسیاری از حکایات و اشعار علوی شد که بعد از گذشت قرنها هنوز از یادها نرفته است. ارزش هنری آثارِ پیرسلطان ابدال، بیشترین شهرت را برای او به ارمغان آورده است، چنانکه برای اشعار او آهنگهای بسیاری ساخته اند. حکایات و اشعار منقبتی پیرسلطان و قطعات موسیقی که برای این اشعار ساخته شده، در سرزمینهای بسیار دور نفوذ کرده و همچنان باقی مانده است. کسانی با لقب قول (= غلام) مانند قولْ همّت، قولْ حسین و قولْ ابراهیم، از مریدان پیرسلطان ابدال، شاعرانی بودند که راه او را ادامه دادند؛ از بین آنها، قولْ همّت، شاعر توانایی بوده است که امروزه بیشترین شهرت را دارد.
محتوای اشعار
خانقاهها در پرورش استعدادهای پیرسلطان ابدال تأثیر عمده ای داشته است. او همچنین متناسب با علوم زمان خود، تحصیلات خوبی داشته و از اشعارش برمی آید که به تاریخ زندگی پیامبران، اولیای الهی، بزرگان معروف اسلام و تاریخ خلفا وقوف داشته است.
پیرسلطان ابدال باهوش و مستعد بود، بخوبی «ساز» می نواخت، و در اشعار خود به مضامین غنایی توجه داشت. دو مرثیه ای که در سوک پسرش سروده، و سروده هایش در زندان، از نمونه های بسیار باارزش و برجسته ادبیات مردمی است. پیرسلطان ابدال از اشعار عرفانی شاه اسماعیل، که در مناطق علوی نشین آناطولی رواج داشت، از لحاظ اهداف اعتقادی فرقه ای و ادبی، تأثیر بسیار گرفته و برای آنها نظیره هایی سروده است. افزون بر این، تقریباً همه شعرای علوی بعدی از او تأثیر گرفته اند. ازینرو پیرسلطان به بنیانگذار ادبیات خانقاهی علوی شهرت یافته است.
مورخان ادبی
از پنجاه سال پیش، درباره پیرسلطان ابدال تحقیقات بسیاری کرده و مقالات و کتب متعددی منتشر ساخته اند که فؤاد کوپریلی پیشگام و برجسته ترین آنان بوده است. اشعار باقی مانده از پیرسلطان، که به چهارصد قطعه می رسد، گردآوری شده و آهنگهایی که برای آن اشعار ساخته اند، عرضه شده است. حتی امروزه، آهنگهای جدیدی برای اشعار او می سازند و سرگذشت وی در تالارها به نمایش درمی آید. اشعار پیرسلطان، از جُنگها و نقل شفاهی مردم جمع آوری شده، لیکن نمی‌توان گفت که همه اشعار او به دست آمده است.
آثار
مورخان ادبی اشعار او را بر حسب موضوع به این صورت دسته بندی کرده اند:
- اشعاری درباره سرگذشت خودش
- اشعاری درباره حضرت علی و یازده امام شیعه (علیهم السلام)
- اشعاری در مدح شاهان ایران
- اشعاری در بیان ارادتش به مرشدان
- اشعار تبلیغی
- اشعار آرمانی خلاف عرف
- اشعار عاشقانه و متفرقه
کتابهای مهمی که درباره پیرسلطان ابدال منتشر شده عبارت اند از:
- پیرسلطان ابدال، از شاعر ـ نوازندگان قرن شانزدهم تألیف سعدالدین نزهت ارگون
- پیرسلطان ابدال (آنکارا ۱۹۴۳) تألیف پرتونائلی بوراتاو عبدالباقی گولپنارلی
و پیرسلطان ابدال، کلیات اشعار تألیفِ جاهد اوزِتلْلی.[۱]