شیخ کلینی
| نام | شیخ کلینی |
|---|---|
| نام کامل | شیخ ابوجعفر محمّد بن یعقوب بن اسحاق رازی |
| لقب | ثقه الاسلام |
| تاریخ تولد | حدود ۲۵۵ قمری |
| زادگاه | روستای کُلَین از توابع ری |
| محل زندگی | ری • قم • بغداد |
| مذهب | شیعه |
| استادان | احمد بن ادریس قمی • حسن بن فضل بن یزید یمانی • احمد بن مهران • ابن بابویه • صفار قمی |
| شاگردان | ابن ابی رافع صیمری • ابن قولویه • هارون بن موسی تلعبکری • ابوغالب زراری |
| آثار | الکافی • الرد علی القرامطه • رسائل الائمه(علیه‌السلام) • تعبیرالرؤیا • کتاب الرجال |
| فعالیت‌های اجتماعی | شیخ و پیشوای شیعه در ری |
| تاریخ وفات | ۳۲۹ ق |
| محل دفن | بغداد |
| شهر وفات | بغداد |
ابوجعفر محمدبن یعقوب کلینی رازی معروف به کلینی، شیخ کلینی، ثقه الاسلام کلینی صاحب کتاب گرانقدر کافی و مشهورترین دانشمند و فقیه و محدث نامی شیعه در نیمه اول قرن چهارم هجری است.
کلینی از روستای کلین در 38 کیلومتری شهرری و نزدیک حسن آباد قم بود که در زمان امام عسگری(علیه‌السلام) در همین روستا بدنیا آمد. وی مراحل ابتدایی علوم اسلامی را نزد پدر و دایی خود، علی بن محمد بن ابراهیم علان استاد حدیث، گذراند.
بعد از دوران کوتاهی که با منابع رجالی و حدیثی آشنا شد، برای ادامه تحصیل به شهرری رفت. در آن موقع هر چند شهرری بیشتر مردمانش شافعی و حنفی مذهب بودند ولی به خصوص روستاهای آن شیعیان دلباخته اهل بیت و مرکز شیعه نشین بود و اکثر اهل تسنن آن شهر، به دلیل اخلاق و رفتار اسلامی شیعیان، همیشه تحت تاثیر آنان بودند. از این رو، ری به شهر شیعه نشین معروف بود.
فرقه اسماعیلیه هم با انگیزه تسلط بر ایران بیشتر از همه در این نقطه بودند و به ترویج تفکر و آرای خود پرداخته بودند و لذا شهرری، مرکز برخورد آرا و اندیشه‌های فرقه اسماعیلیه، حنفی، شافعی و شیعه شده بود. شیخ کلینی در این زمان، در کنار گذراندن تحصیلات و علوم خود، ضمن آشنایی با اندیشه‌های دیگر مذاهب، پی برد که بعضی از این فرقه‌ها می‌خواهند تشیع را از مسیر واقعی خود خارج کنند. او درد را شناخت و برای درمان آن، هدفش را انتخاب و تصمیم گرفت که به نوشتن احادیث بپردازد. کلینی درمحضر ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی ساکن ری حدیث را آموخت و همان زمان که قرمطیان با عقاید التقاطی خود که مخلوطی از عقاید زرتشت، مانوی و اسلامی بود و به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمین پرداخته بودند، آنها را به نقد کشید و کتاب الرد علی القرامطه را نوشت و در دسترس شیعیان گذاشت.
کلینی برای تکمیل علوم و اهدافش، سپس راهی قم شد. در آنجا از هر مسجد و حسینیه ای که راویان و محدثان، نقل حدیث می‌کردند، حدیث می‌شنید. او با بسیاری از آخرین افرادی که از زبان امام عسگری (علیه‌السلام) و یا امام هادی(علیه‌السلام) بدون واسطه حدیث شنیده بودند، ملاقات کرد و از محضر استادان بزرگی بهره‌ها برد.
ولادت
سال ولادت کلینی معلوم نیست. ولی وفاتش در ۳۲۸ یا ۳۲۹ بوده است و سفراء حضرت مهدی(عجل الله تعالي فرجه الشريف) یعنی نواب خاصّ آن حضرت را درک کرده است. محل ولادت او کلین است که قریه ای در ۳۸ کیلومتری جنوب غربی شهر ری کنونی که پنج کیلومتر از جاده دور است و از این قریه فقها و محدثینی بزرگ برخاسته اند که از جمله آنها محمّد بن یعقوب کلینی و دائی او مرحوم علّان است.
تحصیلات و استادان
کلینی پس از گذراندن دوران آغازین تحصیل و آشنایی با منابع رجالی و حدیثی، از کلین مهاجرت کرد و وارد ری شد. «ری» در آن زمان شهری بزرگ بود و عقاید و مذاهب گوناگونی در کنار هم و در آرامش کامل در آن جا به حیات خود ادامه می‌دادند. اما این آرامش گاه دستخوش حرکت‌های سیاسی می‌شد. فرقه اسماعیلیه با انگیزه تسلط بر ایران در این نقطه بیش از دیگران سرمایه‌گذاری کرده بود و به ترویج و تبلیغ تفکر و آراء خود می‌پرداخت.
از این رو «ری» به نقطه برخورد آراء و اندیشه‌های فرقه اسماعیلیه و مذاهب شافعی، حنفی و شیعه تبدیل شده بود. کلینی در این زمان در کنارِ گذراندن تحصیلات خود نه تنها با عقاید و اندیشه‌های دیگر مذاهب و فرقه‌ها آشنا شد، بلکه به ماهیت واقعی بعضی از این فرقه‌ها که می‌رفت تشیع را از مسیر واقعی‌اش خارج کنند پی برد. کلینی در این شهر در محضر استادان بزرگی چون «ابوالحسن محمد بن اسدی کوفی» [۱] به فراگیری حدیث پرداخت و در نوشتن و بحث و گفتگو پیرامون احادیث از خود شایستگی بسزایی نشان داد.
عصر کلینی را باید عصر حدیث نامید. زیرا نهضتی که برای فراگیری و نوشتن احادیث آغاز شده بود سراسر ممالک اسلامی را فراگرفته بود و تشنگان علم حدیث از این شهر به آن شهر و از این محفل به آن محفل در جستجوی روایتگری بودند تا از او حدیثی فرا گیرند و بر اندوخته‌های خویش بیفزایند. تلاش اهل سنت در این عصر به قدری چشمگیر بود که می‌توان گفت اهل سنت هر چه دارد از این عصر دارد. در این عصر که زمانش به حدود تقریبی یک قرن می‌رسد، صحاح سته (کتاب‌های شش گانه حدیثی اهل سنت) تدوین شد.
در این زمان شاگردان امام هادی(علیه‌السلام)، امام حسن عسکری(علیه‌السلام) و امام رضا(علیه‌السلام) هنوز زنده بودند. اما از آنها جز کتاب‌ها و جزوه‌های کوچک و پراکنده چیزی در دست نبود و بسیاری از این کتاب‌ها و جزوه‌ها نیز در همین عصر از بین رفت. کلینی با درک خطر نابودی احادیث، با وفات این حاملان احادیث به قم -شهر محدثان و شاگران اهل بیت(علیه‌السلام) مهاجرت کرد.
در این زمان در قم راویان و محدثان در هر مسجد و حسینیه‌ای به نقل حدیث می‌پرداختند و بسیاری از اینان در شمار آخرین محدثانی بودند که بدون واسطه از زبان ائمه(علیه‌السلام) حدیث شنیده بودند. وجود این فرزانگان موجب شد که عاشقان کلام اهل بیت(علیه‌السلام) به این شهر مهاجرت کنند و کلینی یکی از این افراد بود.
او با استفاده از محضر استادان بزرگی چون احمد بن محمد بن عیسی اشعری، احمد بن ادریس قمی (معروف به معلم)، عبدالله بن جعفر حمیری (مؤلف کتاب قُرب الاسناد) و فرزند او محمد بن عبدالله حمیری به فراگیری حدیث پرداخت. استادان و محدثانی که کلینی برای شکوفایی اندیشه خدایی خود از آنها بهره جسته است در حدود سی و پنج نفر می‌باشند. در میان اساتید کلینی علی بن ابراهیم قمی صاحب تفسیر قمی جایگاه بسزائی دارد؛ محدثی که نامش در اسناد بیش از هفت هزار و یکصد و چهل روایت (۷۱۴۰) از روایات کتاب کافی به چشم می‌خورد. [۲]
کلینی برای گرد آوری احادیث امامان شیعه روستاها و شهرهای بی‌شماری را پشت سر نهاد و هر جا محدثی می‌یافت از او حدیث فرا می‌گرفت. کوفه یکی از شهرهایی بود که کلینی به آن قدم نهاد. در آن زمان کوفه یکی از مراکز بزرگ علمی بشمار می‌رفت و کمتر محدث و یا محققی بود که در سفرهای خود به آن شهر وارد نشده و از محضر عالمان آن جا استفاده‌ای نکرده باشد. کوفه در حقیقت جای تبادل نظر و نقطه آغاز در جهان اسلام بشمار می‌رفت که همه آزادانه در آن به تبلیغ مذهب خود می‌پرداختند. از این رو هر یک از نویسندگان و محدثان مذاهب گوناگون اسلامی مجلس درس و بحثی برای خود برپا داشته بودند و به نقل احادیث خویش می‌پرداختند.
ابن عقده یکی از کسانی بود که در این شهر سکونت داشت. او از حافظان بزرگ حدیث بشمار می‌رفت و حافظه قوی او موجب شده بود که آیتی از آیات حافظه در جهان شود. [۳] بسیاری از بزرگان مذاهب از محضر او کسب علم می‌کردند. او اگر‌چه از نظر مذهبی «زیدی جارودی» بود، اما زهد و پارسایی از او محدثی موثق ساخته بود که همه مذاهب در نقل احادیث به او اعتماد داشتند. کلینی نیز از این مرد بزرگ استفاده کرده، از او روایاتی فراگرفت.
کلینی پس از کسب علم و حدیث از ده‌ها استاد و محدث در شهرها و روستاهای آن زمان، سرانجام به بغداد رسید. او در مسافرت‌های خویش چنان علم و فضل خود را به نمایش گذاشته و تصویری از شیعه واقعی را در اذهان مردم هر دیار باقی نهاده بود که هنگام ورود به بغداد فردی گمنام نبود. شیعیان به او افتخار می‌کردند و اهل سنت به دیده تحسین به او می‌نگریستند. تقوا، علم و فضیلت او در اندک مدتی موجب شد که هم شیعه و هم اهل سنت در مشکلات دینی به او مراجعه کنند، به طوری که عامه و خاصه در فتاوا به او روی می‌کردند و به همین سبب او اولین کسی بود که به لقب ثقه الاسلام شهرت یافت. [۴]
شاگردان و راویان
بسیاری از بزرگان از شیخ کلینی روایت نقل کرده‌اند، از جمله:
- احمد بن احمد کاتب کوفی
- احمد بن علی بن سعد سعید کوفی
- ابوغالب احمد بن محمد رازی
- عبدالکریم بن عبدالله بن نصر بزار تنیسی
- علی بن احمد بن موسی دقاق
- محمد بن احمد سنانی زاهری
- ابوالفضل محمد بن عبدالله بن مطلب شیبانی
- محمد بن علی ماجیلویه
- محمد بن عصام کلینی
- جعفر بن محمد بن قولویه قمی (مؤلف کتاب کامل الزیارات)
- هارون بن موسی تلعکبری
- محمد بن احمد صفوانی
- محمد بن ابراهیم نعمانی (مؤلف کتاب غیبت نعمانی).
آثار و تألیفات
مجموعه کتاب الکافی که شامل اصول کافی (دو جلد)، فروع کافی (پنج جلد) و روضه کافی (یک جلد) است و دربردارنده ۱۶۱۹۹ حدیث از پیامبر(صلی الله علیه) می‌باشد. کتابی است که کلینی در طی بیست سال تلاش خستگی ناپذیر به تألیف آن موفق شده است. کلینی با تألیف این اثر جاودانه برتری و فضل علمای تشیع را نه تنها در روزگار خود، بلکه در تمام تاریخ اسلام به اثبات رساند. کاری که او در مدت بیست سال برای تشیع به پایان رساند، کاری بود که شش تن از بزرگ‌ترین عالمان اهل سنت در مدت یک قرن برای مذهب خود انجام دادند.
شیخ کلینی علاوه بر تألیف مجموعه الکافی، کتاب‌های الرد علی القرامطه، [۵] تفسیر رؤیا (تعبیر خواب)، مجموعه شعر (حاوی قصایدی که شعرا در مناقب و فضایل اهل بیت علیهم‌السلام سروده‌اند)، کتاب رسایل ائمه اطهار (علیه‌السلام) و کتاب رجال را تألیف کرده است.
وفات و مدفن
مرحوم کلینی پس از هفتاد سال زندگی که بیست سال آن تلاش و تحقیق همراه با رنج‌ها و غربت‌ها برای تدوین کتاب کافی بود، سرانجام در ماه شعبان سال ۳۲۹ ق. دار فانی را وداع گفت. [۶]
نجاشی گوید: کلینی در مقبره خود در باب الکوفه بغداد و در جانب غربی بخاک سپرده شد و ابن عبدون (متوفی بسال ۴۲۳) قبر او را میشناخته و گفته است: من قبر او را در جاده طائی دیده‌ام که لوحی داشت و روی آن نام او و پدرش بر آن نقش بود و در اواخر قرن چهارم کهنه شده بود. و اکنون قبر او در جانب شرقی دجله نزد باب جسر عتیق (جسر مأمون) است، کسی که از جانب مشرق بیاید و بطرف کرخ رود، مقبره در سمت دست چپ او واقع می‌شود و شیعیان قرن‌ها است که زیارت این محل را بنام مقبره کلینی عادت کرده اند و سنّی‌ها هم بر احترام آن مقبره و تعظیم (کلینی) اتفاق دارند و این شیوه مستمر و روش دیرین گذشتگان، ما را به احترام همین مکان وادار می‌کند، اگر‌چه دفن او در آنجا از لحاظ تاریخ محقق نباشد.
محمدتقی مجلسی گوید: مقبره کلینی در مولوی خانه بغداد است و بشیخ المشایخ معروف است و عامه و خاصّه آن را زیارت می‌کنند، من از جماعتی از شیعیان شنیدم که آن مقبره محمد بن یعقوب کلینی است و خودم او را در همان جا زیارت کردم. [۷]
پانویس
- ↑ مفاخر اسلام، علی دوانی، ج ۳، ص ۲۶
- ↑ معجم رجال الحدیث، آیت‌الله خویی، ج ۱۱، ص ۱۹۴
- ↑ مفاخر اسلام، ج ۳، ص ۵۵
- ↑ ریحانه الادب، میرزا محمدعلی مدرس تبریزی، ج ۵، ص ۷۹
- ↑ در دورانی که «قرمطیان» با عقاید التقاطی خود، که مخلوطی از عقاید زردشتی، مانوی و اسلامی بود، به مبارزه با عقاید و مقدسات مسلمین پرداختند، کلینی با شجاعت شیعی خویش عقاید آنها را به نقد کشید و برای آگاه کردن شیعیان از این حرکت انحرافی کتاب «الرد علی القرامطه» را نوشت و در دسترس شیعیان قرار داد.
- ↑ ریحانه الادب، ج ۵، ص ۸۰.
- ↑ اصول کافی-ترجمه مصطفوی، مقدمه، ص ۸