مسجد جامع اموی
مسجد جامع اموی دمشق یکی از مسجدهای مهم سوریه بوده که در قسمت قدیمی شهر دمشق قرار دارد. این مسجد دارای قدمتی بیش از ۱۴۰۰ سال است که توسط ولید بن عبدالملک خلیفه ششم امویان بر بنای یک کلیسا که در آن قبر یحیی بود ساخته شد. مسجد جامع اموی دارای مناره‌هایی زیبا است که به مناره سفید معروف هستند.[۱]
تاریخچه
این مسجد از شاهکارهای درخشان تمدن و فرهنگ اسلامی است که قدمت و سابقه آن به دوران هزار و چهارصد ساله اسلامی محدود نمی‌شود بلکه بنیانی چهار هزار ساله دارد.
مکان این مسجد در چهار هزار سال پیش نیایشگاه آتش پرستان بوده و خدای آنان یعنی آذر مورد پرستش قرار می‌‌گرفته است.
پس از یونانی ها، رومیان با حضور و سلطه بر این سرزمین، این معبد را توسعه داده و آن را به محل عبادت خدای خویش ژوپیتر تغییر دادند. باگسترش مسیحیت در جهان و بویژه در شام، بخش کوچکی از نیایشگاه ژوپیتر به کنیسه تبدیل گشت که به نام قدیس یوحنا یا ماری یوحنا خوانده می‌‌شد.
سرانجام در سال هفده هجری با فتح دمشق به وسیله مسلمانان، این آتشکده و بتکده به مسجد و محل عبادت خدای یگانه تبدیل گشت که البته نیمی از آن بر اساس مصالحی که صورت پذیرفته بود همچنان بصورت کلیسا باقی ماند.
مساحت اولیه آن بر اساس آنچه ابن جبیر نقل کرده است از شرق به غرب یعنی در طول دویست گام (حدود ۱۵۰ متر) و از سمت جنوب به شمال یعنی در عرض ۱۳۵ گام (حدود ۱۰۰ متر) بوده و در مجموع به پانزده هزار متر مربع می‌‌رسیده است.
هنگامی که دمشق به وسیله سپاه مسلمانان گشوده شد، کلیساهای فراوانی در این شهر بود که بعضی از آنها برپایه پیمان آشتی در مقابل نیمی از کلیسای اصلی شهر در دست مسیحیان ماند و مسلمانان نیمه مذکور را تبدیل به مسجد کرده و در آن به نماز می‌‌پرداختند که بعدها جامع اموی بجای آن ساخته شد.
مسیحیان که نسبت به دین جدید با بی‌اعتنایی می‌‌نگریستند با ایجاد سر و صدای عمدی در مراسم خود از جمله صدای مهیب ناقوس به هنگام برگزاری نماز جماعت، خواندن سرودها با صدای بلند، نسبت به عبادت مسلمانان مزاحمت فراهم می‌‌کردند.
وقتی معاویه بن ابی سفیان در شام ولایت و حکومت یافت، تصمیم به الحاق نیمه باقیمانده از کنیسه به مسجد نمود ولی مسیحیان نپذیرفتند، پس از وی عبدالملک بن مروان مال فراوانی به آنان داد تا اجازه دهند این قسمت نیز به مسجد ملحق شود ولی ایشان نپذیرفتند، تا اینکه ولید بن عبدالملک که مردی شجاع و جسور بود مال فراوانی به مسیحیان داد و حتی گفت اگر نپذیرفتند، کنیسه باب توما را که با زور و این قسمت را با صلح گرفتیم، به جای آن تخریب خواهم کرد(آن کلیسا بزرگتر از کلیسای داخل شهر یعنی مکان مسجد اموی بود).
لذا مسیحیان راضی شدند که نیمه باقیمانده نیز به مسجد اضافه شود.[۲]
معماری
مسجد جامع اموی یکی معجزات هنر معماری اسلامی و رومی است زیرا در ساخت آن از مهندسان رومی نیز کمک گرفته شد.
ولید در ابتدا طرح بنای آن را به روم فرستاد و دوازده هزار نفر از معماران و مهندسان آن سرزمین را برای ساخت آن به دمشق دعوت کرد. عملیات بنای آن از سال ۸۶ آغاز شد. و بهترین زینت‌ها و سنگهای مرمر برای تزئین آن بکار رفته است.
بر فراز شبستان، مسجد گنبدی به نام نسر یا عقاب ساخت و ستونهایی در زیر آن قرار داد و آن را با طلا و جواهر و پوشش‌های حریر مزین کرد. محراب مسجد را با جواهر قندیل‌های طلا و نقره، و معرق‌های زیبا و زنجیرهای طلا آراست.
بنای مسجد در دوران ولید بن عبدالملک هفت سال طول کشید ولی نیمه تمام ماند و بقیه قسمت‌های آن را سلیمان بن عبدالملک تمام کرد. در طول قرون مختلف تعمیرات و توسعه‌هایی در آن انجام شده و همچنین بر اثر چندین آتش سوزی، بسیاری از قسمت‌های آن در آتش سوخته است.
اکنون جامع اموی پس از مختصر تعمیراتی که در اواخر حکمرانی ممالیک یعنی تا قرن هشتم در آن صورت گرفته به همان حال باقیمانده است. صحن حیاط به کلی از سنگهای دوران ممالیک بوده و دیواره‌ها نیز از سنگهای بسیار بزرگ است.
نیمی از دیوارهای شمالی، شرقی و غربی از کلیسا و معبد باقیمانده از دوران قبل از اسلام است و نیمه فوقانی دیواره‌ها در دوره ولید و دوره‌های بعد اضافه شده است که تفاوت سنگهای آن مشخص است. ولید دیواره‌ها را مسقف نموده و دیواره‌های شرقی و شمالی و غربی را با ستون‌های سنگی بصورت کنگره‌ای بر زیر سقف‌های مذبور قرار داده است.
در دوره ممالیک سقف دیوارهای غربی با نقاشی‌هایی به رنگ طلائی که به آن فسیفا می‌‌گفته‌اند تزئین گردید. فسیفا بیشتر سقف‌ها به مرور تخریب شده و اکنون اثری از آنها نیست.
شبستان مسجد
شبستان مسجد داراى بیست ستون در سمت شرق و بیست ستون در سمت غرب بوده و چهار ستون اصلى و بزرگ به ابعاد ۳*۲ متر در وسط آن قرار دارد که پایه‌هاى گنبد بزرگ مسجد یعنى «قبة النسر» مى‌باشد.
ارتفاع داخلى این گنبد بیش از سى متر بوده و تماماً از سنگ و با گچ سفید تزئین و بازسازى شده است. بر روى چهل ستون مذکور، چهل ستون کوچک دیگر قرار دارد. این ستون ها به صورت هلالى شکل هستند که سقف مسجد را - که شاید بتوان گفت: بلندترین سقف موجود در میان مساجد جهان است - را نگه داشته‌اند.
محراب هاى چهارگانه
در شبستان مسجد اموى چهار محراب قرار دارد که هر یک مخصوص یکى از فرق چهارگانه اهل سنت است. یکى از آنها در وسط و دو محراب دیگر در سمت راست آن و محرابى نیز در سمت چپ آن قرار دارد.
محراب وسط که اصلى و بزرگتر از بقیه است مخصوص مالکی‌ها است. محراب هاى سمت راست از حنفى‌ها و حنبلى‌ها و محراب سمت چپ نیز از آن شافعى‌ها است.
در عصر ممالیک در هر چهار محراب نماز مى‌گذاشته‌اند.[۳]
آثار و مقام انبیا
قبر و مقام هود
بسیاری از مورخان دمشق گفته‌اند که قبر هود در اینجا است. این مکان در سمت چپ مقام راءس یحیی یعنی در مقابل ستون چهارم در دیوار قبله از سمت شرق شبستان قرار دارد و بر سنگ دیوار، قبله به خطی زیبا در زمینه سبز نوشته شده است هذا مقام هود النبی در این مکان کتیبه‌ای در دوران ولید یافت شد که وقتی ترجمه کردند پند و اندرزهایی از حضرت هود بوده است.
مقام خضر
گویند خضر نبی در مسجد اموی همواره نماز می‌‌گذاشته است. مکان نماز ایشان در سمت شرقی قبله (جنوب شرقی) نزدیک مناره شرقی بوده است. اکنون نزدیک به محراب اصلی مسجد و به موازات مقام هود بر دیوار قبله عنوان هذا مقام خضر النبی بر تابلویی سبز دیده می‌شود.
مکان نزول عیسی
مسلم از اوس بن اوس و از محمد نقل کرده است که عیسی بن مریم، کنار مناره شرقی دمشق یعنی جامع اموی نزول خواهد کرد و کنار آن مناره، قطعه سنگی که حضرت موسی در کوه طور با عصای خود بر آن زد و دوازده چشمه جاری شده وجود دارد.
مقام و محل دفن سر یحیی
یحیی به قدرت الهی از پدر و مادر پیری که امید به فرزند نداشتند بدنیا آمد. خداوند یحیی را در کودکی علم و حکمت عنایت فرمود و آتینا الحکم صبیا، وی از دوران جوانی با عفت و با تقوی بود، همواره در مسجد الاقصی به عبادت و ریاضت مشغول و از اختلاط با اهل دنیا پرهیز می‌‌کرد. او به هنگام بعثت عیسی نبوت ایشان را شهادت داد و در همین دوران بود که به دستور پادشاه بنی اسرائیل به قتل رسید.
مقام رأس الحسین علیه‌السلام هنگامى که کاروان اسرا و سرهاى بریده شهداء به سمت دمشق در حرکت بود، سر مبارک امام حسین علیه‌السلام در پایان همه سرها و مقابل زنان و اهل بیت حرکت داده مى‌شد.
آنگاه به فرمان یزید سر مبارک را از مجلس بیرون برده و به همراه سایر سرهاى شهداء سه روز بر باب القصر آویزان کردند.[۴] پس از آن مدت، سر مبارک امام حسین علیه‌السلام را پائین آورده و در گوشه شمال شرقى مسجد در اطاقکى قرار دادند. این سر چند روز در این مکان قرار داشت. بعدها در آنجا بقعه‌اى به یادبود این حادثه غم انگیز ساختند که به مقام رأس الحسین مشهور شد.[۵]
این مکان پس از محراب و مسجد امام زین‌العابدین علیه‌السلام در داخل اطاقى به ابعاد ۴*۳ متر قرار دارد و در جدار داخلى گنبد آن اسامى ائمه(ع) نقش بسته است. در داخل شبستان مقام امام سجاد علیه‌السلام محفظه‌اى از نقره و بسیار کوچک به اندازه سر یک انسان در داخل دیوار به یاد محل قرار دادن سر مبارک حضرت جاسازى شده است. در سمت چپ این محفطه نقره‌اى، شبستان و یا اطاقى که از آن یاد کردیم به وسیله درى آهنین جدا مى‌شود. در سمت چپ آن ضریحى کوچک از نقره و به صورت مستطیل با ابعاد ۱.۵*۱ متر مى‌باشد. داخل این مکان یا ضریح، پایه‌اى مستقر شده و بالاى آن چیزى به شکل سر با پوشش قرمز رنگ که گویا از چوب و یا سنگ ساخته‌اند قرار داده شده است.
محراب و مقام حضرت زین‌العابدین هنگامى که امام سجاد علیه‌السلام در حال اسارت در مسجد اموى حضور داشتند، در شمال شرقى جامع و در مکانى به تهجد و عبادت مى‌پرداختند. ابن عساکر گوید آن حضرت هر شب و روز در این مکان هزار رکعت نماز مى‌گذاشته‌اند.
این مکان مقدس در طول قرون مختلف مورد تبرک و زیارت قرار مى‌گرفته و مى‌گیرد. نمازگاه امام سجاد علیه‌السلام در سمت شمال شرقى مسجد اموى و کنار در شرقى آن است که پس از شبستان بزرگى قرار داشته و داراى محرابى زیبا از سنگ مى‌باشد.
پانویس
- ↑ برگرفته شده از مقاله مسجد جامع اموی دمشق
- ↑ برگرفته شده از مقاله مسجد اموی دمشق
- ↑ اکرم العلبى، دمشق بین عصر ممالیک و عثمانى، ص ۱۶۶.
- ↑ خوارزمى، مقتل‌الحسین، ج۲، ص۷۵؛ ابن کثیر، همان کتاب، ج۸، ص۲۰۴.
- ↑ ابن بطوطه، الرحله ص ۶۵.