«شب برات» (شب برائَت)، شب پانزدهم و به قولی چهاردهم ماه شعبان است. بسیاری از اهل‌سنت به خصوص فرقه‌های صوفیه در کشورهای اسلامی از شب نیمهٔ ماه شعبان[۱] به‌عنوان شب برات یاد می‌کنند و در این شب به راز و نیاز و عبادت می‌پردازند. در عقیدۀ آنها شب نیمهٔ شعبان از شب‌های پرفضیلت است که در آن دعا اجابت می‌شود. آیین شب برات در کشورهای اسلامی از جمله هندوستان گرامی‌ داشته می‌شود.

شب برات
شب برات

برگزاری مراسم نیمهٔ شعبان مختص یک منطقهٔ جغرافیایی خاص مثل ایران نیست و این مراسم به اشکال فراوان در مناطق مختلف دنیا برگزار می‌شود، گرچه به تناسب فرهنگ‌ها شیوهٔ برگزاری مراسم نیمهٔ شعبان در مناطق مختلف با یکدیگر متفاوت است.

کردستان و شب برات

در پاره ای از نواحی کردستان، در این شب، در مسجدها و تکیه‌ها و خانقاه‌ها و منازل، دعاو نماز مخصوص (به جماعت و غیر جماعت) خوانده می‌شود؛ و عقیده بر این است که در شب برات، روزیِ بندگان از نو تقسیم خواهد شد و دعا برای افزایش روزی مستجاب است و هرکس آن شب سیر نخورد، در طول سال سیر نخواهد شد؛ ازاینرو همه خانواده ها، غذای مخصوص (پلو خورشت، کشمش پلو، رشته پلو و نظایر آن) تهیه می‌کنند، و فقیران را نیز در تهیه آن یاری می‌دهند، و به این کار «کاسه جشن» می گویند.

هند و شب برات

همچنین در نقاط مختلف شبه قاره هند مراسم گوناگونی برپا می‌شود که زیارت اهل قبور، تلاوت قرآن و اطعام و صدقه به مساکین برای آمرزش مردگان از آن جمله است (به استناد یک روایت، رسول اکرم صلّی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلّم در شب برات به قبرستان مدینه رفتند و برای مردگان از خدا آمرزش خواستند[۲]. پختن نوعی حلوا و شیرینی مخصوص و خیرات کردن آن، از دیگر مراسم این شب است. در این باره اشاره و تأکید رسول اکرم صلّی اللّه علیه وآله وسلّم به عزاداری برای حمزه علیه السّلام پس از شهادت وی در غزوه احد، موجب شده است تا مسلمانان هند برای یاد کردن وی در شب برات توجه و تقدم ویژه ای قائل شوند. سوزاندن عود و روشن کردن شمع، دادن هدایا بویژه اسباب و آلات آتش بازی به کودکان از دیگر آیین‌های شب برات است [۳].

 
شب برات

دیدگاه علمای اهل سنت

علمای اهل سنت برخی از این اعمال را بدعت و اتلاف بیهوده مال و کار حرام اعلام و آن را نهی کرده‌اند. برخی نیز رد پای سنن هندویی مانند عیدهای دیوالی و ماهاشیوراتری را در پاره ای از این مراسم، از جمله روشن کردن شمع در برابر خانه ها، دیده اند.

شب برات در دیگر نقاط

از دیگر سرزمین‌هایی که مراسم مختلف شب برات، از جمله چراغانی، در آن‌ها برگزار می‌شده، خراسان[۴] عراق، دمشق، مکه، مصر.

بوده است. و در روزگار ما نیز اجرای این مراسم در مصر و افغانستان ادامه دارد.

جستارهای وابسته

پانویس

  1. شعبان هشتمین ماه در گاه‌شماری هجری قمری است. ماه‌های رجب، شعبان و رمضان در میان مسلمانان اهمیّت زیادی دارند. سال تولد امام دوازدهم شیعیان را در نیمهٔ شعبان سال ۲۵۵ یا ۲۵۶ هجری نقل کرده‌اند علت اختلاف شاید این بوده‌است که در سابق، تاریخ را با حروف ابجد می‌نوشتند و دربارهٔ سال تولد حجت بن حسن بین واژه‌های «نور» و «نهر» اختلاف است که این اختلاف ناشی از رسم‌الخط ناقلین می‌باشد.
  2. شرفعلی تهانوی؛ اسلامی بهشتی زیور، ج۴، ص۴۴۱، لاهور.
  3. احمد دهلوی، فرهنگ آصفیه، ذیل «شب برات»، لاهور ۱۹۸۶.
  4. جلال الدین محمدبن محمد مولوی، کلیات شمس، ج۷، ص۴۴۶، یا، دیوان کبیر، چاپ بدیع الزمان فروزانفر، تهران ۱۳۵۵ ش.

منابع

  • علی رواقی، «شب چک»، ج۱، ص۲۱۴ـ۲۱۵، در نامه مینوی، چاپ حبیب یغمائی و ایرج افشار، تهران ۱۳۵۰ ش.
  • هندوشاه بن سنجر، تجارب السّلف، ج۱، ص۱۸۹ـ۱۹۰، چاپ عباس اقبال، تهران ۱۳۵۷ ش.
  • ابن کثیر، البدایة والنهایه، ج۱۴، ص۲۴۷، چاپ احمد ابوملحم (و دیگران)، بیروت ۱۴۰۷/۱۹۸۷.
  • ابن بطوطه، سفرنامه ابن بطوطه (رحلة ابن بطوطه)، ج۱، ص۱۷۳، ترجمه محمدعلی موحد، تهران ۱۳۶۱ ش.
  • احمد بن علی مقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، ج۱، ص۴۶۵ـ۴۶۶، قاهره.
  • احمد بن علی مقریزی، المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، ج۱، ص۴۹۰، قاهره.
  • محمود شلتوت، مِن توجیهات الاسلام، ج۱، ص۴۳۸، قاهره.