سید عبدالله نوری
سید عبدالله نوری، به همراه چهار نفر از شاگردانش در ۲۰ اپریل سال ۱۹۷۳ سازمان «نهضت جوانان اسلامی تاجیکستان» را در وادی وخش تأسیس کرد که بعداً به حزب نهضت اسلامی تاجیکستان تبدیل یافت. این نهضت نخستین سازمان سیاسی اسلامی در بین کشورهای آسیای میانه بود.
| سیدعبدالله نوری | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | سیدعبدالله نوری |
| اطلاعات شخصی | |
| روز تولد | ۱۵ مارس ۱۹۴۷م. |
| محل تولد |
|
| روز درگذشت | ۹ اوت، ۲۰۰۶م. |
| دین | اسلام، اهل‌سنت |
| فعالیت‌ها | رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان |
زندگی‌نامه و تحصیلات
سید عبدالله نوری بنیانگذار حزب نهضت اسلامی تاجیکستان، 15 مارچ سال 1947 در روستای آشتیان سابق ناحیه‌ی سَنْگوار (طویل‌دره) به دنیا آمد. بعداً خانواده او به همراه دیگر مردم کوهستان به وخشان‌زمین کوچانده شدند. سید عبدالله سال 1964 مکتب تحصیلات همگانی را ختم کرد. سپس دوره‌ی مهندسی را در مؤسسه آمار شهر قرغان‌تپه به اتمام رسانده در اداره مذکور به عنوان مهندس تا سال 1986 ایفای وظیفه نمود. وی نزد دانشمندان معروف، مانند سیام‌الدین نجم‌الدین و قاری محمدجان خوقندی، معروف به مولوی هندوستانی علوم مختلف مثل «صرف و نحو»، «معانی»، «منطق»، «تاریخ اسلام»، «حدیث»، «تفسیر قرآن»و غیره را آموخت.
دستگیری و زندان
سید در ماه جون سال 1986 از جانب مقامات امنیتی سابق اتحاد شوروی به جرم فعالیت سیاسی بازداشت شد. او در ماه فبروری سال 1987 به حکم دادگاه ولایت قرغان تپه بر اساس مادة 203 قانون جنائی تاجیکستان به اتهام «انتشار اخبار دروغین که ساختار جامعه و دولت سوسیالیستی را بدنام می‌کند، به مدت یک‌سال و نیم به زندان محکوم شد. او مدت محکومیت را در زندان‌های سیبری و شرق دور گذراند.
تأسیس حزب نهضت اسلامی تاجیکستان
وی به همراه چهار نفر از شاگردانش در 20 اپریل سال 1973 سازمان «نهضت جوانان اسلامی تاجیکستان» را در وادی وخش تأسیس کرد که بعداً به حزب نهضت اسلامی تاجیکستان تبدیل شد. این نهضت نخستین سازمان سیاسی اسلامی در بین کشورهای آسیای میانه بود. آقای نوری از سال 1989 تا سال 1992 مسؤولیت سردبیری مجله «منبر اسلام»، نشریه اداره مسلمانان جمهوری تاجیکستان را به عهده داشت و هم‌زمان رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان به طور غیررسمی بود. سید عبدالله بر اثر جنگ داخلی، در آغاز سال 1993 به افغانستان هجرت نمود و در آنجا حرکت نهضت اسلامی تاجیکستان را تأسیس کرد و به مبارزه سیاسی و نظامی پرداخت و برای بازگرداندن حقوق از دست رفته مهاجرین و آوارگان تاجیک کوشش‌های زیادی به خرج داد.
این سازمان سیاسی و نظامی با رهبری او در آغاز شدن مذاکرات صلح بین تاجیکان در ماه اپریل سال 1994 نقش اساسی داشت. روند مذاکرات صلح بین تاجیکان (اپریل 1995 تا جون سال 1997) تحت رهبری سید عبدالله نوری با موفقیت انجام یافت. به منظور هر چه سریع‌تر رسیدن به توافق نهایی، وی هفت بار در خارج از تاجیکستان با رئیس جمهور تاجیکستان امامعلی رحمان‌اف دیدار و ملاقات نمود. این ملاقات‌ها در روند مذاکرات صلح در تاجیکستان نقش مهمی داشت. از ماه جولای سال 1997 تا 31 مارچ سال 2000 سید عبدالله نوری ریاست کمیسیون آشتی ملی را به عهده داشت و در استقرار صلح و آشتی و وحدت و تفاهم مردم تاجیکستان سهم بزرگی داشت.
او از 18 سپتامبر سال 1999 تا هنگام درگذشت رهبر حزب نهضت اسلامی تاجیکستان بود. وی همچون سیاستمداری دانا و ورزیده، باتمکین و دوراندیش و همچون فقیه و دانشمند علوم اسلامی در عرصه بین‌المللی شناخته شده است. هم‌چنین در زمان حیات چندین اثر علمی، سیاسی، دینی و فلسفی را به چاپ رسانده بود.
منتقدان رهبر نهضت اسلامی تاجیکستان خط مشی سیاسی سید عبدالله نوری در چند سال اخیر زندگی اش را که گویا موضع محافظه کاری را پیشه کرده و به سیاست دولت فعلی چندان مخالفتی نورزیده بود، مورد انتقاد قرار داده اند.
فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان
فروپاشی شوروی و استقلال تاجیکستان را می‌توان مرحله دوم از زندگی مرحوم نوری، و نقطه شکوفایی فعالیت‌های وی در نظر گرفت. در این دوره او با سازماندهی مردم و جوانان تاجیک، یک نهضت مردمی ضدکمونیستی، تحول‌خواه و استقلال‌طلب را در تاجیکستان شکل داد که نماد آن را می‌توان در میدان‌نشینی‌ها و به زیر افکندن مجسمه لنین در میدان آزادی شهر دوشنبه در نظر گرفت. سیدعبدالله نوری در اکتبر 1991 نیز رسما حزب نهضت اسلامی تاجیکستان را تاسیس کرده و به صورت منسجم‌تری تحولات را در این جمهوری تازه استقلال‌یافته هدایت و راهبری می‌کرد.
آغاز جنگ داخلی
جنایت‌های کمونیست‌های جبهه خلق و کودتا علیه دولت آشتی ملی، موجب برافروخته شدن جنگ داخلی در تاجیکستان شد که سومین مرحله و بعد شخصیتی نوری را مبرهن نمود. در این دوره مرحوم سیدعبدالله نوری به افغانستان مهاجرت نموده و شمار زیادی از تحول‌خواهانِ تاجیک نیز همراه وی بودند.
در پی جنایت‌های هولناک نیروهای وابسته به جبهه خلق با حضور چهره‌هایی همچون سنگک صفراف، مبارزه مسلحانه و ورود به ابعاد نظامی را برای نیروهای حزب نهضت اسلامی اجتناب‌ناپذیر کرد. در آن زمان شخصیت کاریزماتیک و مردمی سیدعبدالله در کنار گفتمان فراگیر وی موجب شد گروه‌های دیگر تحول‌خواه تاجیک نظیر لعل بدخشان و دموکرات‌ها که اساسا اسلام‌گرا نیز نبودند، به این جریان پیوسته و در کنار دیگر مجاهدین مقابل بازماندگان کمونیسم بجنگند.
اگرچه نبرد دشواری شکل گرفته بود، اما نتیجه در نهایت پیروزی اتحاد اپوزوسیون بود. تا جایی که طرف مقابل که پیش از این بر طبل جنگ و کشتار می‌کوبید، در نهایت وادار به مذاکره برای صلح شد.
مذاکرات صلح
به رغم اهمیت تمام مراحل پیشین، می‌توان مذاکرات صلح را وجهه بارز شخصیت مبارزاتی مرحوم سیدعبدالله بر شمرد. مرحله‌ای که وی در یک فرایند دشوار سخت‌ترین تصمیم اپوزوسیون تاجیک را گرفت. در این زمان هفت دور با امامعلی رحمان، رهبری نیروهای جبهه خلق و رئیس‌جمهور فعلی تاجیکستان، دیدار نمود و مذاکرات صلح را در تهران، آلماتی، مسکو و ... برگزار گردید. گفت‌و‌گوهای بسیاری میان طرفین شکل گرفت و شرایط متعددی برای پایان جنگ و خونریزی از سوی طرفین مطرح شد[۱].
وی بر مبنای تجربه قابل توجهی که از مواجهه با بازماندگان کمونیسم داشته و ماهیت قراردادهای بین‌المللی را می‌فهمید، به خوبی می‌دانست که ضمانت اجرایی قدرتمندی برای این مذاکرات و وفای عهد طرفین وجود ندارد. وی هم‌چنین از انگیزه طرف مقابل برای نشستن پای میز مذاکره و به دست آوردن آن چه که از میدان نبرد ناتوان از به دست آوردن آن بود نیز به خوبی آگاه بود.
با این حال توقف خونریزی و اتمام آوارگی مردم تاجیک که در حال نابودی این جمهوری بود، وی را بر آن داشت تا با صرف نظر از این موارد، مصلحت بزرگ‌تری را در نظر بگیرد. لذا، اگر مسامحت، مناعت طبع و از خود گذشتگی وی نبود، شاید هیچگاه توافق صلحی شکل نمی‌گرفت و مشخص نبود امروز تاجیکستان نیز وضعیتی به مراتب بدتر از افغانستان داشته باشد. از این رو می‌توان او را «پیام‌آور صلح و وحدت ملی تاجیکان» در نظر گرفت. شخصیتی که واقعا «مرد صلح» بود. رویکردی که حتی توجه برخی نهادها و سازمان‌های بین‌المللی را نیز در الگوسازی برای صلح به خود جلب نمود.
زندگی پس از صلح
همان‌طور که سیدعبدالله نوری و دیگر نیروهای اپوزوسیون انتظار آن را داشتند، پروسه صلح ابتر ماند و آن‌طور که توافق شده بود، پیش نرفت. اگرچه مرحوم نوری از 1997 تا سال 2000 در ریاست کمیسیون آشتی ملی تلاش زیادی را برای استقرار بندهای سازشنامه صلح صورت داد، لکن با حذف تدریجی نیروهای اپوزوسیون از دولت به بهانه‌های مختلف و تمدید مجدد ریاست‌جمهوری امامعلی رحمان که قرار بود تنها برای یک دوره صورت بگیرد، موجب از دست رفتن دستاوردهای صلح گردید. با این حال ثمره فعالیت‌های وی در چارچوب فعالیت قانونی تنها حزب اسلام‌گرای آسیای مرکزی، و تثبیت آن به عنوان یک الگوی میانه‌رو، معتدل و موفق برای تمام اسلام‌گرایان منطقه را می‌توان مهم‌ترین دستاورد زندگی پس از صلح مرحوم نوری در نظر گرفت[۲].
روابط با جمهوری اسلامی ایران
مرحوم سید نوری از بدو استقلال تاجیکستان نگاه بسیار مثبتی نسبت به جمهوری اسلامی ایران داشت. زمینه این دیدگاه وی را نیز در دو عامل می‌توان در نظر گرفت:
- نخست، اشتراکات فرهنگی و زبانی با ایران که تعین‌بخش هویت ملی تاجیک‌ها بود؛
- دوم، حرکت اسلام‌گرا و انقلابی ایران در منطقه که حرکت ملی و اسلامی تاجیک‌ها توانسته بود تا حدودی از آن الگو بگیرد.
در پروسه صلح نیز یک عامل اعتماد وی و حضور در مذاکرات را می‌توان ضمانت‌های جمهوری اسلامی ایران در نظر گرفت. عاملی که اگر نبود، شاید وی هیچگاه پای میز مذاکره حاضر نمی‌شد.
وی در ادامه روابط بسیار خوبی را با جمهوری اسلامی ایران شکل می‌دهد و منشا تعامل و ارتباط میان دو ملت پارسی‌زبان و مسلمان ایران و تاجیک می‌شود. وی با مقام معظم رهبری نیز دیدار می‌کند و کمتر چهره سیاسی دهه 1370 ایران است که سیدعبدالله نوری را نشناسد و از وی به نیکی یاد نکند.
یکی از نویسندگان تاجیک به نام میرزا یاربیک در کتاب خود تحت عنوان «سروران در نگاه دیگران» به نقل از آیت‌الله خامنه‌ای درباره مرحوم سیدعبدالله نوری نقل می‌کند: «آیت‌الله خامنه‌ای رهبری عالی جمهوری اسلامی ایران درباره شخصیت مرحوم استاد سیدعبدالله نوری (ره) می‌فرمایند: من در چهره‌ی این مرد صلابت و تقوا را می‌بینم که در دیگر رهبران نهضت‌های جهانی ندیده‌ام و او با دیگران فرق دارد». نقل است که هر گاه مرحوم استاد نوری به دیدار آیت‌الله خامنه‌ای می‌رفت با جمله «مرحبا ای ذریه‌ی طبیه» استقبال می‌شد[۳].
درگذشت
رهبر نهضت اسلامی تاجیکستان براثر بیماری در سن 59 سالگی در شهر دوشنبه پایتخت تاجیکستان درگذشت و دولت تاجیکستان، این مصیبت بزرگ را به مردم این کشور و اعضای این حزب و بازماندگان وی تسلیت گفت. مراسم تشییع و تدفین رهبرفقید این حزب با شرکت مقام‌های لشکری و کشوری، دیپلمات‌ها و مهمانان خارجی و اقشار مختلف مردم تاجیکستان برگزار شد. گروه‌های زیادی از مردم شهر دوشنبه پایتخت این کشور تا پاسی از شب برای ادای تسلیت به منزل مرحوم نوری می‌رفتند.
پانویس
منابع
- ↑ برای مطالعه بیشتر پیرامون صلح تاجیکستان، می‌توان به کتاب «صلح تاجیکان به روایت اسناد»، نوشته سیدرسول موسوی، انتشارات وزارت امور خارجه مراجعه کنید.
- ↑ با وجود آن که همه به میانه‌روی حزب نهضت اسلامی به عنوان یک جریان سنی معتدل اظهار دارند، اما دولت تاجیکستان از سال 2015 فعالیت این حزب را غیرقانونی اعلام کرده و در تلاش است آن را یک گروه تروریستی اعلام کند. با این حال تا کنون هیچ کشور و سازمانی در جهان این ادعا را نپذیرفته است.
- ↑ Шахсияти марҳум устод Нурӣ дар баёни дигарон, http://risolattj.com/?p=19650