محمد عماره
محمد عماره، متفکر، نویسنده، محقق و عضو آکادمی پژوهش‌های اسلامی در دانشگاه الازهر قاهره بود. وی در روستای سارووا واقع در شهر قلین استان کفر الشیخ مصر به دنیا آمد، نامش برای ایرانیان کمتر شهرت دارد. برخی آثارش اما در ایران هم ترجمه شده. به مواضع عبدالکریم سروش در بسط تجربه نبوی نقدی کرده بود و کتابش با نام تاویل بیهوده منتشر شد. وی نقدی هم به نصر حامد ابوزید، متفکری هم‌وطنش نوشته بود که با عنوان «تفسیر مارکسیستی اسلام» در ایران ترجمه شد. برخی دیگر از آثارش از جمله: اسلام و امنیت اجتماعی هم در ایران منتشر شد اما با این وجود آراء محمد عماره در ایران کمتر مورد توجه و بررسی قرار گرفت.
| محمد عماره | |
|---|---|
 | |
| نام کامل | محمد عماره |
| نام‌های دیگر | محمد مصطفی عماره |
| اطلاعات شخصی | |
| روز تولد | 27 ماه‌رجب، 1350ق. |
| محل تولد |
|
| روز درگذشت | 4رجب، 1441ق. |
| دین | اسلام، اهل‌سنت |
| آثار | |
| فعالیت‌ها |
|
زندگی‌نامه
عماره در سال ۱۹۳۱ میلادی 27 رجب 1350 ق (8 دسامبر 1931م)، در روستای صروة استان کفر شیخ، کشور جمهوری عربی مصر، در خانواده‌ای کشاورز، دیده به جهان گشوده. پدرش نذر کرده بود که اگر فرزند پسری نصیبش شود، نامش را محمد بگذارد و او را به تحصیل در علوم دینی بفرستد، همین‌گونه هم شد.
تحصیلات
در مکتب خانه ی روستا، قرآن را حفظ کرد و تجوید را فرا گرفت. دوره ی ابتدایی و آموزش های الزامی را در روستا گذراند. در سال 1945 به مدرسه ی مقدماتی علوم دینی شهر «دسوق» که وابسته به دانشگاه الازهر بود، راه یافت و دوره مقدمات را در سال 1949 به پایان برد.
از همین دوره به فعالیت های فرهنگی اسلامی و ملی روی آورد و در مسئله استقلال مصر و موضوع فلسطین به سخنرانی در مساجد، نوشتن مقالات و اشعار، اهتمام ورزید. نخستین مقاله اش با عنوان جهاد درباره فلسطین در سال (1948 م) در روزنامه ی «مصر الفتاة» چاپ شد. در سال 1949 به مدرسه ی متوسطه ی علوم دینی احمدی (المعهد الاحمدی الثانوی) در شهر «طنطا» وابسته به دانشگاه الازهر الشریف راه یافت و در سال 1954 دوره متوسطه الازهر را در این مدرسه به پایان برد. در این دوره به فعالیت‌های سیاسی و فرهنگی اش ادامه داد و مقالات و اشعاری را در روزنامه ها و مجلات مصر مانند:
- «مصر الفتاة»؛
- «منبر الشرق»؛
- «المصری»؛
- «الکاتب» به چاپ رساند.
در سال 1954 به دانشکده ی «دارالعلوم» دانشگاه قاهره پیوست و مدرک لیسانسِ زبانِ عربی و علوم اسلامی را از این دانشکده دریافت کرد. در دوره دانشجویی‌اش در «دارالعلوم» نخستین کتابش را درباره ناسیونالیسم عرب نوشت که بعدها به برخی زبان‌های اروپایی ترجمه شد.
فعالیت‌های علمی و پژوهشی
پس از فراغت از تحصیل، تمام همت خویش را صرف گردآوری و تحقیق و بررسی و انتشار مجموعه آثار چهره های برجسته جنبش بیداری جدید اسلامی ـ عربی نمود و مجموعه آثار رفاعه الطهطاوی، سیدجمال الدین افغانی، محمد عبده، عبدالرحمن کواکبی، علی مبارک، قاسم امین و... را منتشر کرد. در سال 1970، پایان نامه فوق لیسانس خود را درباره «معتزله و مسئله ی آزادی انسان» و در سال 1975 رساله دکترایش را با نام «اسلام و فلسفه ی حکومت» نوشت و از دانشکده «دارالعلوم» فارغ التحصیل شد. در بسیاری از کنگره‌های علمی در جهان اسلام و خارج از آن شرکت جسته و در نگارش دایرة المعارف‌های سیاسی و علمی و عمومی؛ مانند «موسوعة السیاسة»، «موسوعة الحضارة العربیة»، «موسوعة الشرق» و «موسوعة سفیر» مشارکت داشته است. در بسیاری از نهادهای علمی، فکری و پژوهشی عضویت دارد، مانند: «المجلس الاعلی للشئون الاسلامیة» (شورای عالی امور اسلامی) در مصر، «المعهد العالمی للفکر الاسلامی» (مرکز جهانی اندیشه ی اسلامی) در واشنگتن، «مرکز الدراسات الحضاریة» (مرکز پژوهش های تمدنی) در مصر، مؤسسة آل البیت در اردن و.... نشان‌ها و جوایز و مدال هایی کسب کرده است، مانند: «جایزه ی انجمن دوستان کتاب» لبنان در سال (1972م)، جایزه تشویقی دولت مصر در سال (1977 م)، نشان درجه یک علوم و فنون، جایزه علی و عثمان حافظ برای متفکر سال (1993م) و... وی در این ایام به نگارش مقالات و حتی سرودن شعر گرایش داشت. علاوه بر روزنامه «مصر الفتاه»، با «منبر الشروق» و «المصری» هم همکاری می‌کرد. وی در سال ۱۹۵۴ به دانشگاه دارالعلوم وارد شد. در رشته زبان و ادبیات عرب و علوم اسلامی به تحصیل پرداخت و مدرک لیسانس گرفت. در دانشگاه نیز هم‌چنان به فعالیت‌های خود ادامه داد. در این زمان، تهاجم‌هایی به کشور مصر می‌شد و محمد عماره دست بر قلم می‌برد و به اعلام موضع می‌پرداخت. مقالات متعددی در روزنامه مساء چاپ مصر و آداب چاپ بیروت نوشت. نخستین کتابش را در همین سال‌ها درباره قوم‌گرایی عربی به رشته تحریر در آورد. بیست‌وهفت ساله بود که این کتاب را به چاپ رساند.
افکار عقیدتی
وی زندگی فکری خود را با افکار و گرایش‌های مارکسیستی شامل نظریات ماتریالیسم تاریخی در تفسیر تاریخ و رصد حرکت تحولات اجتماعی آغاز کرد، اما چنان‌که وی نیز به کرات اشارت‌هایی داشته است، شاید تأکید مارکسیسم بر ایدهٔ عدالت اجتماعی و هم‌گرایی آن با اندیشهٔ اسلامی علیه ظلم و فساد اجتماعی جامعه و برهه‌ای که عماره در آن زیست می‌کرده است، از عوامل اصلی تمایل او به اندیشه‌های مارکسیستی بوده باشد.
عواملی چون زندگی ساده روستایی با فرهنگی اسلامی و حفظ قرآن در مکتب‌خانه روستا و مواجهه او با فرهنگ غربی در حین فعالیت‌های سیاسی‌اش مانند مارکسیسم؛ در تکوین ساختار فکری محمد عماره نقش تعیین‌کننده‌ای داشته‌اند.
این تنوع در مواردشناختی سبب شد که او شخصیتی روشن‌فکر، متخصص و مسلط بر افکار و ایده‌های خود بار آید و آن‌چه برخی از مدعیان تفکر غربی در ارتباط با نظریات خود تبلیغ می‌کنند، او را نَفریبد.
آثار
آثار چاپ شده
- تفسیر مارکسیستی اسلام؛
- تأویل بیهوده؛
- منطق فهم نسخ قرآن؛
- حقوق و آزادی‌های زن در اسلام؛
- افراط‌گرایی دینی و لادینی؛
- جستارهای در اندیشه سیاسی با تکیه بر انقلاب مصر؛
- دولت اسلامی در کشاکش سکولاریسم و حاکمیت دینی.
در دست چاپ
معتزله و مسأله آزادی انسان؛ معتزله و فلسفه قدرت؛ جریان‌های اندیشه اسلامی؛ عقل و اعتقاد دینی؛ جریان‌های اندیشه اسلامی و مسأله آزادی؛ جنگ مقدس، جهاد و تروریسم؛ نقد و بررسی اندیشه‌های سیاسی ابوالاعلی مودودی؛ رواداری و دگرپذیری در اندیشه اسلامی؛ ابن رشد فقیه فلاسفه و فیلسوف فقیهان؛ منطق فهم سنت نبوی؛ و….
درگذشت
عماره در عصر روز جمعه 4 رجب 1441ق/ 28فوریه 2020م در سن 89 سالگی درگذشت.