محمد بن حسن صفار قمی

ابو جعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی از محدثان بلند‌مرتبه امامی مذهب و از هم عصران و یاران امام حسن عسکری(ع) است. صفار رسالات متعدد حدیثی داشته که به شکل مستقل به ما نرسیده است. وی همچنین فقیهی سرشناس بوده است. کتاب بصائرالدرجات که مجموعه‌ای حدیثی با موضوع فضایل و ویژگی‌ها و دلائل امامان شیعه است، منسوب به اوست.

محمد بن حسن صفار قمی
نام کامل	ابو جعفر محمد بن حسن بن فروخ صفار قمی
نام‌های دیگر	اعرج
اطلاعات شخصی
سال درگذشت	290 ق، ۲۸۲ ش‌، ۹۰۳ م
محل درگذشت	قم
دین	اسلام، شیعه
استادان	ابراهیم بن اسحاق احمد بن حسن بن علی بن فضال احمد بن ابی عبدالله برقی
شاگردان	علی بن حسین بابویه احمد بن ادریس احمد بن داود بن علی
آثار	بصائر الدرجات
فعالیت‌ها	فقیه، محدث شیعی

معرفی

وی از یاران امام حسن عسکری (علیه السلام) می‌باشد واز چهره‌های سرشناس یاران ائمه (علیهم السلام) و راویان حدیث به شمار می‌آید. او را می‌توان از بزرگان قرن سوم هجری برشمرد. صفار در دورانی زندگی می‌کرد که ظلم و جنایت و خفقان بنی عباس به نهایت خود رسیده بود. بسیاری از شیعیان و یاران ائمه (علیهم‌السلام) در زندان‌ها و شکنجه‌گاه‌ها به سر می‌بردند وحتی امامان معصوم نیز در خانه‌های خود تحت مراقبت و نظر به سر می‌بردند. صفار یکی از چهره‌های درخشان آن روزگاراست که با استفاده‌های فراوان از شخصیت‌های علمی آن زمان و نوشتن نامه‌های خصوصی و مخفیانه خدمت امام حسن عسکری (ع) خود را به آن حضرت مرتبط می‌کرد و شیعیان را از نور وجود ایشان بهره‌مند می‌ساخت.

زندگی

محمد بن حسن صفار قمی معروف به اعرج (به معنای لنگ) از موالیان ایرانی تبار عیسی بن موسی بن طلحه اشعری بود و از همین رو نسبت «‌اشعری‌» داشت. تاریخ ولادت وی معلوم نیست. سال وفاتش ۲۹۰ قمری مقارن با دوران غیبت صغری است. به گفته شیخ طوسی، وی از اصحاب امام حسن عسکری(ع) بود. اصلی‌ترین شاهد بر این مدعا مجموعه پرسش‌هایی است که وی از طریق نامه از آن حضرت پرسیده بود. این نامه نگاری‌ها می‌تواند نشانه‌ای بر مقام وکالت و نمایندگی او از سوی امام نزد شیعیان باشد. در منابع حدیث‌ گاه از او با لقب مموله نیز یاد شده است. این لقب در برخی از منابع به شکل حموله آمده است. صفت مموله در برخی از منابع به مجموعه سوالاتی که وی از امام حسن عسکری(ع) پرسیده بوده است، اطلاق شده است.

آثار و جایگاه علمی

محمد بن حسن صفار را از برجسته‌ترین شیوخ حدیث قم دانسته‌اند و رجالیان با عباراتی که حاکی از بلندی جایگاه علمی وی و وثاقتش است از او سخن رانده‌اند.

تحصیلات

قم از دیر باز پایگاه شیعیان بوده است وچهره‌های فراوانی در این شهر درخشیده‌اند که حافظان وپاسداران معارف ائمه معصومین (علیهم‌السلام) بوده‌اند. یکی از این چهره‌ها محمد بن حسن صفار می‌باشد. او را به عنوان یکی از چهره‌های سرشناس شیعه در شهر قم می‌شناسند که با حفظ و نقل روایات، خدمت بزرگی به جهان تشیع نموده و شخصیت‌هایی همچون کلینی با نقل روایات او تلاش او را به نتیجه رسانده است. نجاشی درباره او می‌فرماید: محمد بن حسن بن فروخ صفار یکی از چهره‌های درخشان شیعه در شهر قم بوده، وی شخصیتی مورد اطمینان و دارای ارزشی والا است. روایات او بر بسیاری از روایات ترجیح داده می‌شود. او تألیفات فراوانی نیز دارد. شیخ طوسی در کتاب فهرست می‌فرماید: محمد بن حسن صفار اهل قم می‌باشد. وی تألیفات فراوانی دارد و نامه‌هایی نیز به امام حسن عسکری (علیه‌السلام) فرستاده است که آن نامه‌ها و جواب آنها موجودند و در اختیار می‌باشند. علامه حلی در کتاب خلاصه می‌فرماید: محمد بن حسن بن فروخ از چهره‌های سرشناس شیعه در شهر قم و مورد اطمینان است و شخصیتی عظیم الشأن است که روایات او برتر می‌باشند.

اساتید

صفار از شخصیت‌های کم نظیر راویان شیعه به شمار می‌آید و از محضر علمای فراوانی از یاران ائمه (علیهم السلام) بهره برده است که اینک به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1. ابراهیم بن اسحاق.
2. احمد بن ابی عبدالله برقی.
3. احمد بن حسن بن علی بن فضال.
4. احمد بن محمد بن ابی نصر.
5. احمد بن محمد بن مسلم.
6. ایوب بن نوح.
7. حسن بن علی بن فضال.
8. علی بن ابراهیم.

تدریس و شاگردان

چهره‌های فراوانی نیز از محضر درس این شخصیت بزرگ بهره برده اند مانند:

1. احمد بن ادریس.
2. علی بن حسین بابویه.
3. احمد بن داود بن علی.
4. احمد بن محمد.
5. سعد بن عبدالله.
6. محمد بن جعفر مؤدب.
7. محمد بن حسن بن ولید.
8. محمد بن حسین.
9. محمد بن یحیی عطار.
10. محمد بن یعقوب کلینی.

بصائر الدرجات

از جمله آثار وی که امروزه در دسترس ماست، کتاب بصائر الدرجات الکبری فی فضائل آل محمد مشهور به بصائر الدرجات از منابع معتبر حدیثی شیعه است. این کتاب، اثری روایی با رویکرد کلامی محسوب می‌گردد که احادیث آن درباره مسأله امامت، شناخت امام و فضائل ائمه اطهار(ع) است.

آثار دیگر

نجاشی عناوین دیگر آثار او را چنین برشمرده است:

1. کتاب الصلاه
2. کتاب الوضوء
3. کتاب الجنائز
4. کتاب الصیام
5. کتاب الحج
6. کتاب النکاح
7. کتاب الطلاق
8. کتاب العتق و التدبیر و المکاتبه
9. کتاب التجارات
10. کتاب المکاسب
11. کتاب الصید و الذبائح
12. کتاب الحدود
13. کتاب الدیات
14. کتاب الفرائض
15. کتاب المواریث
16. کتاب الدعا
17. کتاب المزار
18. کتاب الرد علی الغلاه
19. کتاب الاشربه
20. کتاب المروه
21. کتاب الزهد
22. کتاب الخمس
23. کتاب الزکاه
24. کتاب الشهادات
25. کتاب الملاحم
26. کتبا التقیه
27. کتاب المومن
28. کتاب الایمان و النذور و الکفارات
29. کتاب المناقب
30. کتاب المثالب
31. کتاب ما روی فی شعبان
32. کتاب ما روی فی اولاد الائمه(ع)
33. کتاب الجهاد
34. کتاب فضل القران
35. کتاب المثالب

چنان که از عناوین کتاب‌های صفار معلوم است، بیشتر آثار او موضوعات فقهی داشته و بیش از همه راوی احادیث فقهی بوده‌است. بااین حال برخی از کتاب‌هایش در موضوعات کلامی و اعتقادی بوده است. افزون بر این آثار، وی مجموعه‌ای از سوالات را از امام حسن عسکری(ع) از طریق نامه پرسیده بود که این نامه‌ها به شکل مکتوب تا مدتی باقی بوده و شیخ صدوق آن را در اختیار داشته است. محمد بن حسن بن صفار در علم فقه نیز از علمای سرشناس بود. یکی از آرای فقهی وی که در منابع نقل شده، حکم به صحت خواندن قنوت به زبان فارسی است.

مشایخ

محمد بن حسن صفار افزون بر امام حسن عسکری(ع) از مشایخ بسیاری روایت کرده که فهرست زیر بخشی از آنانند:

1. ابی اسحاق الخفاف
2. ابراهیم بن هاشم
3. احمد بن ابی عبدالله
4. احمد بن ابی عبدالله البرقی
5. احمد بن اسحاق بن سعد
6. احمد بن الحسن بن علی بن فضال
7. احمد بن محمد بن عیسی بن عبدالله اشعری
8. ایوب بن نوح
9. حسن بن احمد بن سلمه کوفی
10. علی بن حسان واسطی
11. عمران بن موسی
12. فضل بن عامر
13. فضل بن غانم
14. محمد بن خالد برقی
15. محمد بن سندی
16. محمد بن عبدالحمید طائی
17. محمد بن عیسی بن عبدالله اشعری
18. محمد بن عیسی بن عبید یقطینی
19. هیثم بن ابی مسروق نهدی
20. یعقوب بن زید

راویان از صفار

راویانی که احادیث وی را روایت کرده‌اند عبارتند از:

1. احمد بن داود قمی
2. محمد بن جعفر المودب
3. محمد بن حسن بن ولید
4. محمد بن یحیی العطار
5. احمد بن ادریس

رحلت

سرانجام پس از عمری خدمت به علوم آل محمد (صلوات‌الله‌علیهم) در سال ۲۹۰ ه. ق و در شهر قم به دیار باقی شتافت.