سوره توبه

سوره توبه یا سوره برائت نهمین سوره و از سوره‌های مدنی قرآن است که در جزء دهم و یازدهم قرآن جای دارد. این سوره بعد از فتح مکه و در سال نهم هجری نازل شد؛ یعنی زمانی که منافقان از طرفی در میان مسلمانان مشغول کارشکنی و توطئه بودند و با ایجاد تشکیلات درون گروهی به فعالیت می‌پرداختند و از طرف دیگر با ارتباط با بیگانگان و دشمنان اسلام و حکومت اسلامی در صدد براندازی نظام اسلامی بودند. نام‌گذاری این سوره به نام توبه به دلیل سخن از توبه در آیات متعددی از آن است. نام برائت (بیزاری) نیز از آیه اول آن گرفته شده است. سوره توبه بدون «‌بسم الله الرحمن الرحیم‌» آغاز می‌شود و به مسلمانان دستور می‌دهد با مشرکان قطع ارتباط کنند و به پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) دستور می‌دهد برای مشرکان طلب آمرزش نکند. در این سوره همچنین درباره جهاد با کفار و مشرکان و مسئله زکات سخن گفته شده است. در روایات آمده است پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ابلاغ این سوره به مشرکان را ابتدا به ابوبکر سپرد و سپس از او ستاند و به امام علی(علیه‌السلام) واگذار کرد.

سوره توبه
شماره سوره	۹
محل نزول	مدینه‌‌(مدنی)
جزء	۱۰ و ۱۱
تعداد آیات	۱۲۹

توبه

توبه به معنی رجوع و برگشتن است.

مفهوم کلی سوره

• قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان؛
• افشاگری در مورد حالات روانی و درونی منافقان.

اسامی سوره

• توبه؛
• برائت ؛
• فاضحه؛
• عذاب؛
• مقشقشه؛
• منقره؛
• بحوث؛
• حافره؛
• مثیره؛
• مبعثره؛
• مخزیه ؛
• منکّله، مشرده؛
• مدمدمه.

علت نام‌گذاری

1. «سوره توبه»؛ این نام به آن جهت است که ذکر توبه در آن بسیار شده مانند آیه: «وَ یَتُوبُ اللَّهُ عَلی مَنْ یَشاءُ» و آیه: «فَإِنْ یَتُوبُوا یَکُ خَیْراً لَهُمْ » و آیه: «ثُمَّ تابَ عَلَیْهِمْ لِیَتُوبُوا».
2. «سوره برائت»؛ وجه تسمیه بدین نام آن است که سوره بدین لفظ شروع شده و همچنین درباره اظهار «برائت» و بیزاری از کفار نازل گشته است.
3. «سوره فاضحه»؛ (رسوا کننده) سعید بن جبیر گوید: نزد ابن‌عباس نام سوره توبه را بر زبان جاری کردم گفت: این سوره فاضحه است، زیرا هم چنان آیات این سوره درباره آنان (یعنی منافقین) پشت سر هم نازل شد تا جایی که ما ترسیدیم نام هیچ یک از آنان را نیز باقی نگذارد، و خلاصه بدان جهت آن را بدین اسم نامیدند که موجب رسوایی منافقین گشت.
4. «سوره عذاب»؛ و این را حذیفه ذکر کرده، به خاطر آنکه درباره عذاب کافران نازل گشته است. و عاصم به سندش از حذیفه روایت کرده که گفته: مردم این سوره را سوره توبه نامند، ولی سوره عذاب است.
5. «سوره مقشقشه»(رهاننده)؛ ابن عباس گوید: آن را بدین نام خواندند به خاطر آنکه هر که بدان ایمان داشته باشد از نفاق و شرک رها گردد زیرا در این سوره دعوت به اخلاص شده، و در حدیث است که سوره «قل یا ایها الکافرون» و سوره «قل هو اللَّه أحد» را «مقشقشان» می‌نامیدند و این نام به همان خاطر بود که این دو سوره انسان را از شرک می‌رهاند.
6. «سوره بحوث»(کاونده)؛ أبو ایوب انصاری وجه تسمیه بدین نام را نیز همان کاوش از اسرار منافقان ذکر کرده.
7. «سوره حافره»(آشکار کننده)؛ چون از روی مقاصد قبلی منافقین پرده برداشته و آنچه در دل مستور می‌داشتند آشکار ساخت. و این نامی است که حسن برای این سوره ذکر کرده.
8. «سوره مثیره»(افشاننده)؛ به خاطر آنکه زشتی‌ها و رسوایی‌های منافقان را بر ملا سازد. و این وجه از قتاده نقل شده است.
9. «سوره مبعثره»(کاونده)؛ ابن‌عباس گوید: وجه تسمیه بدین نام آنست که از اسرار درونی منافقان کاوش می‌کند.
10. «سوره مدمدمه»(نابود‌کننده)؛ چون «دمدم» به معنای هلاکت آمده، این نام را سفیان‌بن‌عیینه ذکر کرده.
11. «سوره منقره»؛ ابوالشیخ از عبیدبن‌عمیر روایت کرده که گفت: سوره براءةالمنقره خوانده می‌شد زیرا که از آنچه در دل‌های مشرکین بود خبر می‌داد.
12. «سوره مخزیه»؛ بدان جهت که این سوره خوارکننده کافران می‌باشد بدلیل آیه «أَنَّ اللَّهَ مُخْزِی الْکافِرین»
13. «سوره منکّلة»؛ به خاطر وارد کردن عذاب بر منافقان.
14. «سوره مشرده»؛ به خاطر طرد منافقان و کافران و از بین بردن جمع شان.

اهداف و آموزه‌ها

اهداف اساسی که در سوره توبه پی‌گیری شده است عبارت‌اند از:

1. بیان قوانین اساسی ارتباطات مسلمانان با مشرکان که شالودۀ حکومت اسلامی بر آن نهاده شده است؛
2. افشاگری در مورد حالات روانی و درونی منافقان و پیروان سست عنصری که در لابه‌لای صفوف مؤمنان رخنه کرده بودند.

محتوا و موضوعات

از آنجا که سوره توبه به هنگام اوج گرفتن در جزیرة العرب و پس از درهم‌شکسته‌شدن آخرین مقاومت مشرکان نازل گردیده، محتوای آن دارای اهمیت ویژه و فرازهای حساسی است.

قسمت مهمی از آن پیرامون باقی‌مانده مشرکان و بت‌پرستان و قطع رابطه با آنها و الغاء پیمان‌هایی است که با مسلمانان داشتند به خاطر نقض مکرر این پیمان‌ها از طرف آنان تا بقایای بت‌پرستی برای همیشه از محیط اسلام برچیده شود.

و از آنجا که با گسترش اسلام و درهم‌ شکسته‌ شدن صفوف دشمنان عده‌ای تغییر چهره داده، خود را در صفوف مسلمانان جای دادند، تا در فرصت مناسب به اسلام ضربه کاری زنند، قسمت مهم دیگری از این سوره از منافقان و سرنوشت آنان سخن می‌گوید و به مسلمانان شدیدا هشدار می‌دهد و نشانه‌های منافقان را برمی‌شمرد.

بخش دیگری از این سوره پیرامون اهمیت جهاد در راه خدا است، زیرا در این موقع حساس غفلت از این موضوع حیاتی باعث ضعف و عقب‌نشینی و یا شکست مسلمانان می‌شد.

بخش مهم دیگری از این سوره به عنوان تکمیل بحث‌های گذشته از انحراف اهل کتاب (یهود و نصاری) از حقیقت توحید و انحراف دانشمندانشان از وظیفه رهبری و روشنگری سخن می‌گوید.

و نیز در آیات دیگری به تناسب بحث‌های مربوط به جهاد، مسلمانان را به اتحاد و فشردگی صفوف دعوت می‌کند و متخلفین یعنی افراد سست و تنبلی که به بهانه‌های مختلف شانه از زیر بار وظیفه جهاد تهی می‌کردند شدیدا سرزنش و ملامت و به عکس از مهاجرین نخستین و سایر مؤمنان راستین مدح و ستایش می‌کند و از آنجا که جامعه گسترده اسلامی در آن روز نیازهای مختلفی پیدا کرده بود، که می‌بایست بر طرف گردد، به همین مناسبت بحثی از زکات و پرهیز از تراکم و کنز ثروت و لزوم تحصیل علم و وجوب تعلیم افراد نادان را یاد‌آور می‌شود.

علاوه بر مباحث فوق، مباحث دیگری مانند داستان هجرت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)، مساله ماه‌های حرام که جنگ در آن ممنوع است، موضوع گرفتن جزیه از اقلیت‌ها و امثال آن به تناسب مطرح گردیده است.

فضائل، خواص و ثواب قرائت

بهره‌مندی از شفاعت پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم)

ابیّ‌بن‌کعب از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده که فرمود: هر که سوره انفال و برائت را بخواند من شفیع او میشوم ... تا به آخر حدیث که در آغاز سوره انفال تمامی آن ذکر شد.

نزول با همراهی فرشتگان

ثعلبی به سند خود از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) روایت کرده که فرمود: قرآن آیه آیه و حرف حرف نازل شد جز سوره برائت و قل هو اللَّه احد که آن دو با هفتاد صف از فرشتگان (یکجا) بر من نازل شد و هر کدام می‌گفتند: ای محمد در مورد نسب خدا به نیکی سفارش کن.

محل و زمان نزول

این سوره تمامی آن در مدینه نازل شده و برخی گفته‌اند: جز دو آیه آن- یعنی آیه: «لَقَدْ جاءَکُمْ ...» تا آخر سوره.

مفسران آغاز نزول سوره توبه را در سال نهم هجری می‌دانند، و مطالعه آیات آن نشان می‌دهد که قسمتی از آن پیش از جنگ تبوک و قسمتی پس از مراجعت از جنگ نازل شده است و بیست‌وهشت آیه آغاز این سوره به وسیله علی(علیه‌السلام) در مراسم حج به مردم ابلاغ شد.

فضای نزول

با مراجعه به موضوعات مطرح شده در سوره توبه و نیز با توجه به روایات اسباب‌النزول و سیرۀ نبوی می‌توان یقین پیدا کرد که این سوره در سال نهم هجری نازل شده است، قسمتی از آیات این سوره پیش از جنگ تبوک و قسمتی دیگر به هنگام آمادگی و عزیمت به جنگ و بخشی پس از مراجعت از آن نازل شده‌اند. آیات ابتدایی سوره نیز قبل از ایام حج سال نهم هجری فرود آمده‌اند. پس از فتح مکه در سال هشتم هجری و از بین رفتن قدرت قریش و در پی شکست سپاه هوازن و ثقیف که از قبایل قدرتمند جزیرةالعرب در آن زمان به شمار می‌آمدند، اسلام یگانه قدرت حاکم جزیرةالعرب گردید و حکومت قدرتمند اسلامی در سراسر شبه جزیره تشکیل شد. به همین خاطر در این سوره احکام نهایی اسلام و نحوه تعامل مسلمانان با کفار و منافقین و احکام مربوط به مجتمع‌های اسلامی ذکر شده است.

ویژگی

سوره توبه تنها سوره قرآن کریم است که با «بسم الله الرحمن الرحیم»، آغاز نمی‌شود، در این سوره شانزده آیه دربارۀ توبه است.

برخی از مفسران (مانند ابی بن کعب) معتقدند که سوره توبه چون دنبال سوره انفال است هر دو یک سوره بحساب آیند، زیرا سوره انفال در ذکر پیمان‌ها است و این سوره در رفع پیمان‌ها است.

سوره توبه جزو سور مئین (صد آیه ای‌ها) است ابن قتیبه می‌گوید سوره مئین سوره‌هایی هستند که بعد از سوره طوال آمده‌اند علت نام‌گذاری این سوره‌ها به مئین نزدیک بودن تعداد آیه‌های این سوره‌ها به عدد صد می‌باشد. گفته شده این سوره‌ها عبارتند از «بنی إسرائیل، کهف، مریم، طه، أنبیاء، حج و مؤمنون». برخی دیگر نیز سور مئین را سوره‌های «توبه، نحل، هود، یوسف، کهف، بنی اسرائیل، انبیاء، طه، مؤمنون، شعراء و صافات» ذکر کرده‌اند.

همچنین بنا بر قول برخی از مفسران این سوره [به همراه سوره انفال] یکی از هفت سوره طولانی قرآن (سبع طوال) می‌باشد. اقوال در سبع طوال هم مختلف است به گفته بعضی سوره‌های بقره، آل عمران، نساء، مائدة، انعام، اعراف و أنفال به همراه توبه را سبع طوال می‌گویند ولی برخی دیگر هفتمی را یونس می‌دانند و معتقدند که انفال و توبه جزو آنها نیست (این قول سعید بن جبیر می‌باشد).

روایت از رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده که فرمود: خداوند هفت سوره طوال را به جای تورات و سوره‌های مئین را به جای انجیل و سوره‌های مثانی را به جای زبور به من داد و پروردگارم مرا با دادن سوره‌های مفصّل فزونی بخشید. سوره توبه آخرین سوره نازله بر پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) می‌باشد و بنابر برخی اقوال آخرین سوره کامل نازل شده می‌باشد.

منابع

برگرفته از سایت معرفی سوره توبه - پایگاه جامع قرآنhttps://quran.inoor.ir