اسحاقیه (پیروان اسحاق ترک)

اسحاقیه‏ پیروان اسحاق ترک از داعیان‌ ابومسلم‌ خراسانی‌ در نیمۀ اول‌ سده دوم هجری قمری بودند. اطلاعات‌ درباره وی بسیار اندک‌ و تقریباً منحصر به فهرست ابن‌ندیم می‌باشد.

اسحاقیه (پیروان اسحاق ترک)
نام	اسحاقیه (پیروان اسحاق ترک)
قرن شکل گیری	نیمۀ اول‌ سده دوم هجری قمری
موسس	اسحاق ترک از داعیان‌ ابومسلم‌ خراسانی‌
عقیده	مدعی امامت

خاستگاه و وجه تسمیه

ابن‌ندیم‌ دو روایت‌ مختلف‌ درباره خاستگاه‌ و نسب‌ اسحاق‌ نقل‌ می‌کند. یکی‌ حاکی‌ از آن‌ است‌ که‌ او از علویان‌ و از فرزندان‌ یحیی‌‌بن‌‌زیدبن‌‌علی‌ بود که‌ از بیم‌ امویان‌ گریخت‌ و به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفت‌، از این‌ رو به‌ اسحاق‌ ترک‌ مشهور شد. بر پایه این‌ روایت‌ ابن‌ندیم‌، احتمالاً اسحاق‌ ترک‌ پیش‌ از آمدن‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌، به‌ سرزمین‌ ترکان‌ رفته‌ و پس‌ از روی کار آمدن‌ عباسیان‌ در دوره امارت‌ ابومسلم‌ به‌ خراسان‌ بازگشته‌ است‌. روایت‌ دوم ابن‌ندیم‌ برگرفته‌ از اخبار ماوراءالنهر است‌ که‌ به‌ نقل‌ از ابراهیم‌‌بن‌‌محمد از آگاهان‌ به‌ اخبار مسلمیه‌ می‌گوید: «او ماوراءالنهری وامّی‌ بود و با جنیان‌ ارتباط داشت‌ و اگر کسی‌ چیزی از او می‌پرسید، پس‌ از گذشت‌ شبی‌ پاسخ‌ می‌گفت‌ و هنگامی‌ که‌ ابومسلم‌ کشته‌ شد، مردم‌ را به‌ سوی او فراخواند». همچنین ابوالقاسم بلخی درباره وجه تسمیه او نوشته است که مردم، ابومسلمیه را خرم‌دینیه نیز می‌‏خواندند و چون اسحاق در ماوراء‌النهر میان ترکان می‌‏زیست، معروف به اسحاق ترک شد.

تاریخچه و شرح حال

وی از مردم ماوراءالنهر و شخصی اَمّی بود و می‌‏گفت که با جنیان ارتباط دارد، چون کسی از وی چیزی می‌پرسید، پاسخ آن را پس از یک شب از قول جنیان به او می‌‏گفت. برخی از محققین نوشته‌اند که به درستی معلوم نیست اسحاقی که در این جا از او بحث می‌شود، چه کسی بوده‌است. گزارش دیگری نیز آمده است که اسحاق ترک از نسل زید‌بن‌علی بوده و ادعای امامت داشته است. روایت دیگری نیز نقل شده است که اسحاق‌ترک مردی عامی از ماوراءالنهر بوده و با جنیان ارتباط داشته است. ظاهراً آن چه سبب شده‌است که هویت و حقیقت حال او مکتوم بماند، آن است که وی با هر فرقه از مردم طوری دیگر سخن می‌‌گفته‌ است و مصلحت وقت را بدین گونه رعایت می‌‌کرده‌ است. به هرحال، این اسحق از پیروان و هواخواهان ابومسلم بود و مطابق بعضی از روایات، او را بدان سبب ترک می‌خواندند که وقتی به فرمان ابومسلم در میان ترکان بر سالت رفته بود. باری نوشته‌اند چون ابومسلم کشته شد، یارانش بگریختند و به بلاد دیگر رفتند. این اسحق نیز که از یاران ابومسلم بود به ترکستان رفت و در آنجا دعوت آغاز کرد و مردم آن بلاد بر گرد وی فراز آمدند. گفته‌اند که وی در ماوراءالنهر مردم را به خویشتن دعوت کرد و چنان فرا نمود که وی جانشین زرتشت است و مدعی شد که زرتشت زنده است و به‌زودی دیگر بار ظهور خواهد کرد تا دین خویش را آشکار سازد؛ و بدین‌گونه، در خراسان ظاهراً دعوت وی انتشار تمام یافت.

اعتقادات

وی از نسل یحیی‌بن‌زید بن‌علی و مدعی امامت بود، ولی از محبوبیت ابومسلم در ماوراءالنهر استفاده کرد و معتقد بود که ابومسلم از پیامبران است و زرتشت او را فرستاده و زرتشت زنده است و روزی ظهور و دین خود را زنده خواهد کرد.

قیام اسحاق ترک

قیام اسحاق‌ترک، نام جنبشی بود که پس از کشته‌شدن ابومسلم خراسانی، به‌دست منصور‌عباسی، توسط اسحاق‌ترک به خون‌خواهی وی آغاز شد. اسحاق اعلام کرد که ابومسلم، رسول و فرستادهٔ زرتشت بوده‌است و بدین‌سان وی فرمان‌برداری و وفاداری گروه‌های وفادار به ابومسلم را به دست آورد. پیروان اسحاق به عنوان حامیان جنبش خرم‌دینی شناخته شده‌اند که شاخه‌ای برآمده از فرقهٔ مزدکی زرتشتی بود که در آن ابومسلم نیز مورد احترام بود.

ویژگی قیام اسحاق ترک نسبت به سایر قیام‌ها

آنچه‌ در قیام‌ اسحاق‌ ترک‌ جلب‌ نظر می‌کند و در سایر جنبش‌های عصر عباسی‌ به‌ چشم‌ نمی‌خورد، این‌ است‌ که‌ او تنها به‌ دعوت‌ اکتفا کرد و هیچ‌‌گونه‌ رویارویی‌ و درگیری میان‌ او و پیروانش‌ با کارگزاران‌ حکومت‌ روی نداد. برخی‌ از معتقدات‌ اسحاق‌ ترک‌ شبیه‌ به‌ آراء سنباد و پیروان‌ اوست‌. شاید آنان‌ ترکیب‌ افکار دینی‌ را وسیله سودمندی برای اتحاد برخی‌ گروه‌های ناتوان‌ ضد عباسی‌ یافته‌ بودند.

سرانجام

پس‌ از درگذشت‌ اسحاق‌ که‌ تاریخ‌ آن‌ همانند زمان‌ تولدش‌ معلوم نیست‌، پیروانش‌ که‌ بیشتر از مسلمانان ماوراءالنهر بودند، پراکنده‌ شدند و جنبش‌ او این گونه خاتمه یافت.