جبرئیل، در زبان عبری به معنای "مرد خدا" است. او یکی از چهار فرشته مقرب و برترین آنها و در ادیان ابراهیمی، رابط میان خداوند و پیامبران است. این نام تلفظ‌های دیگری چون جبرائیل و جبریل نیز دارد. از جبرئیل به نام‌های فرشته وحی، امین وحی، عقل اول، ناموس اکبر، روح اعظم و ... نیز یاد می‌شود. در تاریخ یهودیت، مسیحیت و اسلام از نقش جبرئیل بسیار نقل شده است.

معنای لغوی

اصل واژۀ جبرئیل عبری است؛ مرکب از: جبر به معنی قوه و قدرت و ئیل خدا و جمله به معنی قوة الله است؛ چنانکه در سوره "نجم" فرمود: «علمه شدید القوی». جبرئیل وحی بر پیغمبر ما می آورد: «فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّهِ» (سوره بقره/آیه92) [۱]

نیز گفته شده: «جبرئیل» اسمی عجمی (غیر عربی)است که وارد زبان عربی شده و جبر در لغت سریانی به معنای بنده و ایل به معنای خداست؛[۲] که بنا بر ان "جبرئیل" به معنای بنده خداست.

این واژه به دو شکل تلفظ می شود: جبرئیل با همزه و جِبریل بدون همزه، و در کلام امیرالمؤمنین علیه السلام به شکل «جبرائیل» نیز ذکر شده؛[۳] اما در قرآن کریم نام این «ملک» سه بار فقط به صورت "جِبریل" آمده است.(سوره بقره/97و98 و سوره تحریم/4). البته در آیات دیگر با القاب و عناوین دیگری مثل «روح القدس»، «روح الامین» و... نیز از این ملک مقرب یاد شده است.

وظایف جبرئیل

در قرآن کریم برای «جبرئیل» وظایف متعددی ذکر شده از جمله:

ابلاغ وحی

«وحی» که تنها راه ارتباط و تکلم بشر با خداوند است، طبق آیه شریفه ذیل به سه طریق صورت می گیرد:

«وَمَا كَانَ لِبَشَرٍ أَن يُكَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْيًا أَوْ مِن وَرَاء حِجَابٍ أَوْ يُرْسِلَ رَسُولًا فَيُوحِيَ بِإِذْنِهِ مَا يَشَاء...»؛(سوره شوری/51) و شایسته هیچ انسانى نیست كه خدا با او سخن گوید، مگر از راه وحى یا از پشت حجاب، یا رسولى مى‌ فرستد و به فرمان او آنچه را بخواهد وحى مى‌ كند...

در قسم سوم، ارسال وحی توسط رسول خداست و آن رسول، همان جبرئیل امین است که رسول الهی برای پیامبران خداست و پیامبران الهی، رسولان خدا بر سایر مخلوقات هستند؛ یعنی پیام خدا نخست به فرشته وحی داده می شود و او هر چه را خدای سبحان اذن داده باشد، به پیامبر خدا می رساند. [۴]

قرآن در پاسخ بهانه جویی یهودیان در انکار جبرئیل به عنوان فرشته وحی می فرماید: «قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَى قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللّهِ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ...»؛(سوره بقره/97) بگو: كسى كه دشمن جبرئیل باشد (در حقیقت دشمن خداست) چرا كه او به فرمان خدا، قرآن را بر قلب تو نازل كرده است؛ درحالى كه كتب آسمانى پیشین را تصدیق مى‌كند...

یاری انبیاء

نقش دیگری که در قرآن برای جبرئیل مطرح شده، حمایت و یاری پیامبران الهی است:

«...وَآتَيْنَا عِيسَى ابْنَ مَرْيَمَ الْبَيِّنَاتِ وَأَيَّدْنَاهُ بِرُوحِ الْقُدُسِ»؛(سوره بقره/87) ...و به عيسى بن مريم دلايل روشن داديم و او را به وسيله روح القدس تأييد كرديم.

در این آیه جبرئیل را به "روح القدس" تعبیر نموده است؛ یعنی روحی که از خطا و پلیدی های مادی طاهر و منزه است.[۵]

جبرئیل در مراحل مختلف زندگی عیسی بن مریم، حضرت را یاری کرد؛ ابتدا زمانی که بر مادرش ظاهر شد و بشارت تولد او را به مریم داد، بعد در طول زندگی وی او را از خطر دشمنان حفظ کرد تا این که خداوند عیسای مسیح را به آسمان برد. همچنین در سوره تحریم به یاری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله توسط جبرئیل اشاره شده است: «...وَإِن تَظَاهَرَا عَلَيْهِ فَإِنَّ اللَّهَ هُوَ مَوْلَاهُ وَجِبْرِيلُ...»؛ (سوره تحریم/4) ...و اگر بر ضدّ او دست به دست هم دهید، (كارى از پیش نخواهید برد) زیرا خداوند یاور اوست و همچنین جبرئیل...

ویژگی‌ها

خدای متعال در قرآن کریم، جبرئیل امین را با اوصاف و مقامات والایی یاد نموده است که در ذیل به آن می پردازیم:

امانت‌داری

قرآن کریم فرستاده خداست که توسط جبرئیل بر قلب مبارک پیامبر اسلام نازل شده است. جبرئیل فرشته امین خداوند است و در پیام الهی هیچ گونه تبدیل و تغییری ایجاد نمی كند. لذا پروردگار متعال، مقام صدق و امانت جبرئيل را در اجراى رسالت و وحى به رسولان الهی گواهى نموده است:[۶]

«نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِينُ»؛ (سوره شعراء/193) روح الامین آن را نازل کرده است.

ساحت او منزه از هر نوع غفلت و اشتباه است. عمداً یا سهواً چیزی از پیام الهی را تغییر نداده و تحریف نمی کند و دچار فراموشی نیز نمی گردد؛ بلکه آيات قرآنى را به همان شکل و هیئتی كه از ساحت ربوبى دریافت می کند، بدون دخل و تصرف، آن را بر قلب پاک و روح والای رسول الله –صلى اللّه عليه و آله- القاء مى‌کند؛ [۷] به همین دلیل اين صفت فاضله بر ساير صفات كريمه جبرئيل فضيلت دارد.

در کلام نورانی امام سجاد علیه السلام با تعبیر «جبرئیل امین» از وی یاد شده که امانت دار وحی الهی بوده و اهل آسمان ها مطیع او هستند و وی از مقربان درگاه خداست که از مقام و عزت والا و ویژه ای برخوردار است.[۸]

طهارت

یکی دیگر از اوصاف جبرئیل در قرآن کریم طهارت و پاکی اوست که با تعبیر "روح القدس" به آن اشاره شده است:

«قُلْ نَزَّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِن رَّبِّكَ بِالْحَقِّ...»؛ (سوره نحل/102) بگو: آن را روح القدس به حق از جانب پروردگارت نازل كرده است...

مراد از "روح القدس"، جبرئیل امین است؛ روحی که از پلیدی های مادی طاهر بوده و دارای مقام طهارت است. روحی که از هر نوع عیب، نقص، معصیت و خطا منزه است؛[۹] چنانکه همه ملائکه منزه هستند، ولی درجات آنها متفاوت است و جبرئیل سید ملائکه و واسطه بین خدا و انبیاء اوست.[۱۰]

رسالت، کرامت و منزلت

برخی مفسران آیات 19-21 سوره تکویر را به جبرئیل تفسیر نموده اند. در این آیات که جواب چندین سوگند است، خدای متعال می فرماید: «إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ كَرِيمٍ × ذِي قُوَّةٍ عِندَ ذِي الْعَرْشِ مَكِينٍ × مُطَاعٍ ثَمَّ أَمِينٍ»؛(سوره تکویر/19-21) كه این (قرآن) كلام فرستاده بزرگوارى است [=جبرئیل امین‌] كه صاحب قدرت است و نزد (خداوند) صاحبِ عرش، مقام والایى دارد! در آنجا فرمانروا و امین است!

مراد از رسول، جبرئيل است؛ به این معنا که قرآن از ناحیه خداوند بر لسان او نازل شده و پیامبر عظیم الشأن، آن کلام را از جبرئیل شنیده است. اينكه "قول" را به جبرئيل به عنوان رسول نسبت داده، مى‌فهماند كه در حقيقت کلام از آن خداست و نسبت آن به جبرئيل، نسبت رسالت به رسول است که در اين مقام خداوند جبرئيل را به شش صفت توصيف نموده است:[۱۱]

  1. رسول: کسی كه قرآن را به پیامبر خدا صلی الله علیه و آله وحى مى‌كند.
  2. كريم: چون نزد خداى تعالى كرامت، احترام و عزت دارد.
  3. صاحب قدرت: کسی که در تكليف و مأموریت علمی، عملی و تبليغ رسالتش داراى قوت و شدت بالغه‌اى بود. "ذی قوة" در معنای حقیقی، به معنای داشتن توانایی ذاتی بر انجام اعمال بزرگ است و در معنای مجازی، به معنای پشتکار داشتن در تصمیم گیری، دلیربودن و داشتن اعتماد به نفس که توصیف جبرئیل به این وصف، می تواند به هر دو معنای حقیقی و مجازی اشاره داشته باشد.
  4. بلندمرتبه(مکین): مكان به معناى تقرّب و نزديكى مقام است؛ به این معنا که جبرئیل نزد آفريدگار صاحب عرش، بلند مرتبه و بزرگ مقام است و این مقام و منزلت، چون با قید "عِندَ ذِى الْعَرْش" همراه شده، نشان عظمت این مقام می باشد.
  5. فرمانروا (مُطاعٍ ثَمَّ): "ثَمَّ" کلمه ای است برای اشاره به مکان بعید و "مطاع" کسی است که از او فرمان برده می شود. دلالت کلام بر این است که جبرئيل در پیشگاه الهی، دستوردهنده‌اى است كه زير دستانش که ملائكه ها باشند، در امر او بوده و اطاعتش مى‌كنند؛ یعنی جبرئيل در آسمانها و در كار خودش، ياورانى دارد که فرشتگان آسمان او را اطاعت می كنند.
  6. امين: ‌همچنان که بیان شد، جبرئيل در رساندن وحى و رسالت خدا به سوى انبياء امين است و در دستورات الهی هیچ گونه خيانت و دخل و تصرفی نمى‌كند.

تعلیم دهنده، صاحب قدرت و درایت

دومین موردی که بین مفسران اختلاف نظر هست و برخی به جبرئیل امین تفسیر نموده اند، آیات اولیه سوره نجم است. خدای متعال بعد از سوگند به «نجم» در بیان اوصاف نبی مکرم اسلام می فرماید:   «عَلَّمَهُ شَدِيدُ الْقُوى‌؛ ذُو مِرَّةٍ...» [؟–؟]  ؛(سوره نجم/5–7) آن كس كه قدرت عظيمى دارد [جبرئيل امين‌] او را تعليم داده است؛ همان كس كه توانايى فوق العاده دارد...

"شدیدُ القوی" یکی از اوصاف ملائکه است و در این آیه وصف جبرئیل است که به معنای نیرومندی و توانایی او در انجام اعمال عظیم جسمانی و روحانی است؛ به این معنا که جبرئیل وحی الهی را که قرآن باشد، به رسول خدا تعلیم داده است.[۱۲]

"ذُو مِرَّة" وصف کسی است که صاحب کمال عقل و درایت باشد.[۱۳] اگر چه برخی مفسرین این وصف را به معنای صاحب قدرت و نیرو گرفته اند، ولی با توجه به این که در توصیف قبلی با عبارت «شدید القوی» به این ویژگی جبرئیل اشاره شده، "ذُو مِرَّة" به استواری فکری و بصیرت جبرئیل اشاره دارد. بنابراین یکی دیگر از فضایل و اوصاف جبرئیل، قدرت عقلانی و فهم و درک بالای اوست.

افسانه خان الامین

برخی از اهل سنت، شیعه را متهم نموده‌اند که در باور آنان، جبرئیل در جریان وحی خیانت کرده و به جای آن که رسالت را به علی بن ابیطالب ابلاغ کند آن را به حضرت محمد(ص) ابلاغ نموده است. از این رو بعد از سلام نمازشان سه بار دست خود را بالا برده و می‌گویند: خانَ الاَمینُ: امین وحی خیانت کرد. ابن تیمیه از عالمان وهابی می‌گوید: یهود درصدد وارد کردن نقص و عیب بر جبرئیل برآمده و او را از بین ملائکه دشمن خود می‌دانند همانگونه که شیعه می‌گویند: جبرئیل به اشتباه وحی را بر محمد نازل کرده است.[۱۴]

عالمان شیعه این نسبت را تهمت دانسته و انگیزه آن را شبیه‌سازی مذهب شیعه به دین یهود توسط متعصبان از اهل سنت دانسته‌اند.[۱۵] اعتقاد به خیانت جبرئیل با عقاید شیعه ناسازگار است؛[۱۶] چراکه شیعیان معتقدند جبرئیل معصوم است و امام علی(ع) پیامبر نیست.[۱۷]

نزول وحی

بر اساس روایات موجود در منابع اسلامی، جبرئیل نخستین آیات قرآن[۱۸] را در غار حرا به پیامبر(ص) وحی کرد. سپس پیامبر(ص) نزد خدیجه(س) بازگشت و او را از این امر مهم آگاه ساخت.[۱۹]

رویکرد اهل سنت

طبق روایات متعدد در منابع اهل سنّت، پیامبر(ص) پس از دریافت وحی دچار تردید شد که آیا فرشتۀ وحی را دیده یا با شیطان ملاقات کرده است و به توصیۀ همسرش نزد وَرَقَة بن نَوْفَل فردی نصرانی که با کتب پیشین آشنا بود رفت و او ایشان را مطمئن کرد که آن فرشته همان ناموس اکبر است که پیشتر بر موسی(ع) نازل شده است.[۲۰]

این داستان را عموم سیره نویسان و محدّثان و مفسران بعدی اهل سنت پذیرفته‌اند.[۲۱] حتی این احادیث به منابع حدیثی و تفسیری شیعی نیز راه یافته است.[۲۲]

نظر شیعه

عالمان شیعه به تفصیل به نقد سند و محتوای این روایات پرداخته‌اند، از جمله اینکه سلسله سند هیچ یک از این روایت‌ها به طور متصل به شاهد داستان نمی‌رسد؛ اختلاف نقل داستان خود گواهی بر ساختگی بودن آن است و تردید پیامبر(ص) در ماهیت وحی و ملاقات با جبرئیل یا شیطان با مقام عصمت پیامبر(ص) سازگاری ندارد.[۲۳] گفتنی است در روایات شیعی گزارشی که از آغاز وحی ارائه شده، از مشکلات یاد شده مبراست و با مقام و منزلت پیامبر(ص) هماهنگ است.[۲۴]

توسل به جبرئیل

در حدیث نهم از باب 135 کتاب الدعا از اصول کافی است که چون اندوه به تو روی آورد در آخر سجود مکرربگو: « یا جبرئیل یا محمد یا جبرئیل یا محمد...اکفیانی ما انا فیه فانکما کافیان و احفظانی باذن الله فانکما حافظان» کفایت کنید شر آنچه من در آنم که کفایت کننده اید و حفظ کنید مرا باذن خدا که شما حفظ کننده اید.[۲۵]

جبرئیل از نگاه مسیحیت

جبرئیل در مسیحیتِ موجود، حامل و پیام‌آور وحی برای عیسی(ع) نیست، بلکه عیسی(ع) خود وحی است؛ چرا که در مسیحت موجود، عیسی(ع)؛ خود خدایِ مجسّم است. [۲۶]

توماس میشل می‌گوید: «از دید مسلمانان، قرآن مجید به چیزی جز وحی الهی وابسته نیست ... [ولی] به عقیده مسیحیان؛ کامل‌ترین وحی، نه در کتاب، بلکه در انسان منعکس شده است. مسیحیان باور دارند که مسیح در زندگی و شخص خود، خدا را منکشف می‌سازد ... مسیحیان به این بسنده نمی‌کنند که بگویند خدا پیام خود را به بشر وحی می‌کند، بلکه علاوه بر این؛ می‌گویند خدا ذات خود را در تاریخ بشر وحی می‌کند».[۲۷]

بنا بر این اعتقاد مسیحیت؛ دیگر جبرئیلی که واسطه در پیام‌رسانی و حامل وحی الهی باشد، معنا ندارد، و عیسی(ع) خود خدای مجسم است و نیاز به واسطه ندارد. [۲۸]

با این وجود و گرچه واسطه‌بودن جبرئیل(ع) در مورد حضرت عیسی(ع) پذیرفته نشده، اما بر اساس عهد قدیم و عهد جدید که کتابهای مورد پذیرش آنان به شمار می‌آید، در چند مورد جبرئیل، پیام‌رسان به دیگر انبیاء و مقرّبان الهی معرفی شده است؛ مانند: ظاهر شدن جبرئیل برای حضرت زکریا(ع) و بشارت دادن او به فرزنددار شدنش، [۲۹] مأمور شدن جبرئیل به تعبیر کردن خواب حضرت دانیال(ع) و ظهور او برای ایشان بدین منظور، [۳۰] و نیز ظاهر شدنش برای دانیال(ع) تا به او دانش و فهم ببخشد، [۳۱] ظاهر شدن جبرئیل برای حضرت مریم(س) و بشارت دادن او به باردار شدن او حضرت عیسی(ع) را توسط روح القُدُس. [۳۲] در پایان باید گفت گرچه کتاب مقدس مسیحیان، مانند قرآن در مورد صفات جبرئیل چیزی نگفته، ولی از صفات و اعمال و وظایفی که در مورد فرشتگان در این کتاب آمده می‌توان به دیدگاه کلی مسیحیت در مورد تمام فرشتگان از جمله جبرئیل(ع) نیز تا حدودی دست یافت: اوصافی؛ مانند: خادمان آسمانی خداوند، [۳۳] بال داشتن، [۳۴] عدم عصمت و داخل شدن آنها به دوزخ برای مؤاخذه، [۳۵] بی‌شمار بودن تعداد آنها، [۳۶] و ازدواج نداشتن. [۳۷] کارها و وظایفی؛ مانند: مراقبت و محافظت از انسان، [۳۸] خدمت‌گذاران و محافظان عیسی(ع)، [۳۹] آورنده شریعت برای دیگر پیامبران [۴۰] و واسطه نزول عذاب. [۴۱]

پانویس

  1. نثر طوبی، ج1، ص 122
  2. فضل بن حسن ‌طبرسى، مجمع البیان، ج1، ص324.
  3. نهج البلاغه، خطبه 180.
  4. علامه طباطبایی، المیزان فی تفسیر القران، ج18، ص73 و 74.
  5. المیزان فی تفسیر القرآن، ج12، ص346.
  6. حسینی همدانی، انوار درخشان، ج18، ص16.
  7. انوار درخشان، ج‌12، ص84 و المیزان فی تفسیر القران، ج15، ص316.
  8. صحیفه سجادیه، دعای سوم.
  9. [36]. المیزان فی تفسیرالقران، ج12، ص346.
  10. سید عبدالحسین طیب، اطیب البیان فی تفسیر القرآن، ج2، ص95.
  11. الميزان في تفسير القرآن، ج‌20، ص218.
  12. التحریر والتنویر، ج27، ص102.
  13. زمخشری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، ج4، ص419.
  14. منهاج السنة النبویه ج۱ ص۶-۸.
  15. برای نمونه نگاه کنید به سبحانی، الفکر الخالد فی بیان العقائد، ۱۴۲۵ق، ج۲، ص۲۶.
  16. سروش، «شبهه خان الامین»، ص۱۴۸.
  17. برای نمونه نگاه کنید به سید مرتضی، الشافي في الإمامة، ج۳، ص۵.
  18. علق: ۱-۵.
  19. رجوع کنید به عاملی، ج۱، ص۲۳۳.
  20. رجوع کنید به ابن هشام، ج۱، ص۱۵۵-۱۵۷؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۹۴-۱۹۵؛ طبری، تاریخ، ج ۲، ص۲۹۸-۳۰۳؛ همو، جامع، ذیل علق؛ برای همین روایت با اندکی اختلاف رجوع کنید به ابن حنبل، ج ۱، ص۳۱۲، ج ۶، ص۲۲۳؛ بخاری، ج ۱، ص۳، ج۴، ص۱۲۴، ج۶، ص۸۸.
  21. برای نمونه رجوع کنید به قُرطُبی، ج ۱، ص۱۱۵۱۱۶؛ ابن کثیر، ج ۳، ص۵ ۶، ۱۳؛ ابن حَجَر عَسقَلانی، ج ۸، ص۵۴۹-۵۵۴.
  22. برای نمونه رجوع کنید به ابوالفتوح رازی؛ فضل بن حسن طبرسی، ذیل آیات ابتدای سورة علق؛ ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۲.
  23. رجوع کنید به عاملی، ج ۱، ص۲۲۰-۲۲۳؛ سبحانی، ج ۱، ص۱۸۸-۱۹۰؛ دوانی، ص۱۵۷-۲۰۶؛ شرف الدین، ص۴۲۱؛ معرفت، ج ۱، ص۸۰-۸۲.
  24. رجوع کنید به ابن شهر آشوب، ج ۱، ص۴۳؛ نهج البلاغة، خطبة ۱۹۲؛ بَحْرانی، ذیل علق؛ مجلسی، ج۱۷، ص۳۰۹-۳۱۰.
  25. نقل از نثر طوبی
  26. البته تلقّیِ مسیحیت از حضرت عیسی بدین‌گونه از ابتدا بوده و یک روند تکاملی داشته است که در نهایت و مخصوصاً بر اساس اعتقاد نامه‌های «نیقیه» و «آتاناسیوس» در یک شورای کلیسایی منتهی به غالب گردیدن اعتقاد الوهیت حضرت عیسی در مسیحیت گشت. برای اطلاع از سیر تکاملی تلقی مسیحت از حضرت عیسی(ع) ر. ک: ادیب آل علی، سید محمد، مسیحیت، ص ۱۵ - ۱۸، قم، انتشارات مرکز مدریت حوزه علمیه قم، چاپ اول، ۱۳۸۵ش.
  27. میشل، توماس، کلام مسیحی، ترجمه: توفیقی، حسین، ص ۲۸، قم، انتشارات دانشگاه ادیان و مذاهب، چاپ سوم، ۱۳۸۷ش.
  28. حتی در کتاب مقدس، عیسی را خدایی که فرشتگانی نیز دارد معرفی شده است؛ دوم تسالونیکیان، ۱: ۷؛ مکاشفه، ۲۲: ۱۶.
  29. لوقا، ۱: ۱۱ - ۲۰.
  30. دانیال، ۸: ۱۶ - ۲۶.
  31. دانیال، ۹: ۲۰ - ۲۷.
  32. لوقا، ۱: ۲۶ - ۳۷.
  33. ایوب، ۴: ۱۸؛ اول پادشاهان، ۲۲: ۱۹؛ دوم تواریخ، ۱۸: ۱۸؛ عبرانیان، ۱: ۱۴.
  34. دوم تواریخ، ۳: ۱۱؛ دوم تواریخ، ۵: ۷.
  35. ایوب، ۴: ۱۸ و ۱۵:۱۵؛ دوم پطرس، ۲:۴.
  36. ایوب، ۲۵:۳.
  37. متی، ۲۲: ۳۰؛ مرقس، ۱۲: ۲۵.
  38. مزامیر، ۹۱: ۱۱؛ خروج، ۲۳: ۲۰.
  39. مرقس، ۱: ۱۳؛ لوقا، ۴ : ۱۰.
  40. اعمال رسولان، ۷ : ۵۳؛ غلاطیان، ۳ : ۱۹.
  41. دوم سموئیل، ۲۴: ۱۶؛ اول تواریخ، ۲۱: ۱۲؛ دوم تواریخ، ۳۲: ۲۱؛ مکاشفه، ۱۲: ۷.