فخر رازی

ابو عبدالله، محمد بن عمر فخر رازی (۵۴۳-۶۰۶ ق) متکلم، فقیه و مفسر ایرانی، معروف به ابن الخطیب و ملقب به فخرالدین است و به امام رازی یا امام فخر رازی نیز شهرت دارد. معروفترین اثر او کتاب مفاتیح الغیب مشهور به تفسیر کبیر فخر رازی است که از مفصل‌ترین تفاسیر قرآن است.

ولادت

امام فخرالدین ابو عبدا... محمد بن عمر بن حسین بن حسن بن علی تیمی طبرستانی مشهور به ابن خطیب رازی و امام المشککین از بزرگان متکلمین و خطبا و فیلسوف مشهور سده ششم هجری در ۲۵ رمضان سال ۵۴۳ یا ۵۴۴ در شهر ری زاده شد.

تحصیلات

محمد بن عمر فخر رازی ابتدا نزد پدرش که خطیب مشهوری بود درس خوانده و سپس نزد کمال سمعانی (سمنانی) مقدمات علوم و نزد مجدالدین جیلی علم کلام و حکمت آموخته و ضیاالدین عمر و محمود بن حسن حمصی دیگر علوم را فراگرفت. او برای آموختن فلسفه ابن سینا و ابو نصر فارابی به خراسان رفت و نتیجه کامل گرفت و به ماوراءالنهر سفر کرد.

وی یکی از مشاهیر علمی و ادبی اسلام شمرده می شود که در عصر خود از بزرگترین علما و حکمای اسلام بوده و در علوم معقول و منقول یعنی فلسفه، کلام، ریاضیات و فقه و اصول، تفسیر قرآن و ادبیات استاد، صاحب نظر و مرجع فضلای زمان محسوب می شده است.

مذهب

فخر دارای در فروع دین شافعی مذهب و در اصول عقاید کلامی پیرو مذهب اشعری بود و با این وصف با علمای هم کیش خود همیشه در مجادله و مناظره بود. وی شعرهایی پراکنده به فارسی و عربی نیز سروده است که حاوی مفاهیم پندآمیز هستند. زندگی امام فخر، به رغم عسرت و تنگدستی دوران نوجوانی پس از ورود به خوارزم و ماوراء النهر و سکونت چند ساله در دربار خوارزمشاهیان رونق یافت. از حوادث دردناک زندگی فخر رازی در سالهای پایانی زندگی مرگ فرزند جوانش محمد در اواسط سال ۶۰۱ ق در هرات بود.

آثار و تألیفات

نوشته ها و تصنیفات فخر رازی متعدد و در رشته های گوناگون: فلسفه، حکمت، کلام، فقه و دانشهای همانند آنهاست. اکثر تالیفات او به زبان عربی و برخی به فارسی است:

۱. مفاتیح الغیب (تفسیر کبیر) در ۱۲ جلد {از مفصل‌ترین تفاسیر قرآنی است}.

۲. تفسیر القرآن الصغیر که آن را به نام اسرار التنزیل و انوار التاویل نامیده است.

۳. نهایة العقول

۴. المحصول فی علم الاصول

۵. المحصل افکار المتقدمین و المتاخرین من الحکما و المتکلمین

۶. الملخص فی الحکمه

۷. شرح عیون الحکمه

۸. مباحث المشرقیه که کتابی است بزرگ در علوم الهی و طبیعی که در آن انتقادات سختی به آرا حکما کرده است.

۹. لباب الاشاره فی شرح اشارات که در این کتاب اشارات ابن سینا به طرز "قال-اقول" شرح کرده و انتقادات و اعتراضات سختی بر بوعلی و فلسفه او وارد آورده است.

۱۰. المطالب العالیه فی الحکمه

۱۱. الاربعین فی اصول الدین

۱۲. تنبیه الاشاره فی الاصول

۱۳. المعالم فی الاصلین

۱۴. سراج القلوب

۱۵. زبدة الافکار و عمدة النظار

۱۶. الجامع الکبیر فی الطب

۱۷. مناقب الامام الاعظم الشافعی

۱۸. تفسیر اسماء الحسنی

۱۹. السر المکتوم فی مخاطبه الشمس و القمر و النجوم

۲۰. تاسیس التقدیس که برای سیف الدین ملک العادل در کلام نوشته است.

۲۱. الرساله الکمالیه که به فارسی و در منطق و نجوم نوشته است و آن را محمد باقر سبزواری تصحیح و چاپ کرده است.

۲۲. الطریقه فی الجدل

۲۳. شرح سقط الزند

۲۴. رساله فی السؤال

۲۵. منتخب تنکلوشا

۲۶.مباحث الوجود و العدم

۲۷. مباحث الجدل

۲۸. جواب القیلانی

۲۹. النبض

۳۰. شرح کلیات قانون ابن سینا در طب

۳۱. تفسیر الفاتحه

۳۲. سوره البقره

۳۳. شرح الوجیز للغزالی

۳۴. الطریقه العلائیه فی الخلاف در چهار مجلد

۳۵. لوامع البینات فی شرح اسما االله و صفاته

۳۶. فی ابطال القیاس. (ناتمام)

۳۷. شرح نهج البلاغه. (ناتمام)

۳۸. فضائل الصحابه الراشدین

۳۹. القضا و القدر

۴۰. رساله الحدوث

۴۱. اللطایف الغیاثیه

۴۲. شفا الغی من الخلاف

۴۳. الخلق و البعث

۴۴. الخمسین فی اصول الدین (به فارسی)

۴۵. الاخلاق

۴۶. الرساله الصاحبیه

۴۷. الرساله المجدیه

۴۸. عصمه الانبیا

۴۹. فی الرمل

۵۰. شرح مصادرات اقلیدس

۵۱. رساله فی الهندسه

۵۲. رساله نفثه المصدور

۵۳. رساله فی ذم الدنیا

۵۴. الاختیارات العلائیه فی التاثیرات المائیه

۵۵. احکام الاحکام

۵۶. الریاض المونقه فی الملل و النحل

۵۷. رساله فی النفس

۵۸. زبده العلم فی الکلام

۵۹. تهذیب الدلایل و عیون المسائل

۶۰. تعجیز الافلاسفه

۶۱. البیان و البرهان فی رد علی اهل الزیغ و الطغیان

۶۲.شرح مفصل زمشخری

۶۳. المباحث العمادیه فی مطالب المعادیه

۶۴. نهایه الیجاز فی البیان

۶۵. الانارات فی شرح الاشارات

۶۶. ارشاد النظار الی لطایف الاسرار

۶۷. تحصیل الحق

۶۸. حدایق الازهار یا ستینی

۶۹. رساله فی النبوات

۷۰. مباحث الحدود

۷۱. الجوهر الفرد

۷۲. الرعایه

۷۳. اجوبه المسائل البخاریه

۷۴. من الراس الی الخلق

۷۵. الاشربه

۷۶. براهین النهائیه

از فخر الدین رازی همچون اکثر متفکران و دانشمندان ایرانی اشعار اندکی به زبانهای فارسی و عربی بر جای مانده است. سروده های فارسی او بسیار کم و بیشتر در قالب رباعی است. این رباعی ها با اشعار کسانی چون ابوسعید ابوالخیر، عمر خیام، ابن سینا و بابا افضل کاشانی به گونه ای در هم آمیخته است. مفصل ترین اثر منظوم فارسی فخرالدین رازی منظومه نویافته ای است در منطق و فلسفه. فخر رازی این منظومه را در میانه سالهای ۵۸۹ تا ۵۹۳ ساخته و در آن مباحث فلسفه و منطق، طبیعیات و الهیات را به منظور آموزش نوآموزان و طالب علمان به نظم آورد. فخرالدین رازی این منظومه را خطاب به ناصرالدین ملکشاه فرزند سلطان تکش خوارزمشاه سروده و در برخی ابیات آن از این شاهزاده ستایش کرده است.

وفات

در اوایل سال ۶۰۶ ق بیماری سختی گریبانگیر او شد و سرانجام روز عید فطر همین سال در ۶۲ سالگی در هرات درگذشت.

متن وصیت نامه امام فخر در کتابهایی چون طبقات الشافعیه سبکی و طبقات الاطبا ذکر شده است. این وصیت نامه را وی حدود ۸ ماه پیش از مرگش یعنی در ۲۱ محرم ۶۰۶ هـ.ق خطاب به شاگردش ابوبکر ابراهیم بن ابی بکر بن علی اصفهانی املا کرده است. وصیت نامه متضمن چکیده نظریات او پیرامون دین و فلسفه و قرآن با عباراتی فشرده است و در آخر مطالبی دربارۀ نگهداری فرزندانش خطاب به وصی و شاگردش عنوان کرده است.

آرامگاه

قبر فخر رازی در شهر هرات واقع شده است. در زمان «سلطان حسین بایقرا» عمارتی بر مزار فخر رازی آباد شد؛ ولی در جریان درگیریی که میان «شیبانیان» و «صفویان» رخ داد آن مقبره ویران شد.

در سال 1328ش، ایوان کوچکی به دست شخصی به نام «حاج آدم خان» احداث و لوحی بر سر مزار فخر رازی نیز نصب شد.

در سال‌های اولیه حکومت ظاهر شاه در سال 1320ش، زمانی که «عبدالله‌خان ملکیار» والی هرات بود، ایوان بزرگی در مقابل آرامگاه فخر رازی ساخته شد که تا زمان تجاوز شوروی سابق به افغانستان، پا برجا بود.

با ادامه درگیری‌ میان مجاهدین و نیروهای متجاوز شوروی، مزار فخر رازی به تدریج در دهه 1360 خورشیدی براثر آتش جنگ ویران شد.

پس از تحولات اخیر در افغانستان، در سال 1374ش مزار فخر رازی به دست یکی از تاجران هراتی از نو، آباد شده است.

منابع

• دائره المعارف طهور.
• جامع العلوم ستینی، فخر الدین رازی.