جبل عامل

جَبَلْ عامِلْ، سرزمین‌های ساحلی و کوهستانی جنوب لبنان. این منطقه تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن: فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن: ابوفَطْرَس یا نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از شرق تا دریاچة حوله (مشهور به اردن کوچک) و رود حاصبیا، و از غرب به دریای مدیترانه محدود می‌شود.

جبل عامل

نام	جَبَلْ عامِلْ
منطقه‌ جغرافیایی	سرزمین‌های ساحلی و کوهستانیِ جنوب لبنان
جزو استان‌های	نبطیّه و لبنان جنوبی
وسعت	حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع
جمعیت	کمی بیش از ۱۲۵۰۰۰ نفر
مذهب	جبل عامل سرزمین شیعیان
مدفن	یوشع بن نون* حزقیل پیامبر

نام آن برگرفته از قبیلۀ قدیمی عامله است که در شمال غربی جزیرةالعرب می‌زیستند؛ اینان در اثنای کشورگشایی مسلمانان، در جنوب و شرق بحرالمیت مقیم شدند و سپس به جلیل علیا کوچیدند و سرانجام در قرن ۵ق در جنوب لبنان سکونت گزیدند. جبل عامل از قدیم منطقه‌ای شیعه‌ نشین بوده است و دانشمندانی چند از آن‌جا برخاسته‌اند.

این منطقه سرزمین شیعیان شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهر‌های لبنان به تشیع گرویده‌اند. در سده‌های دهم و یازدهم هجری، بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه‌تأسیس صفوی از سوی دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران هجرت کردند. در زمان صفویه جمعی از بزرگان و علمای جبل عامل به تشویق پادشاهان صفوی به ایران آمدند. شیخ بهایی، که نام اصلی او بهاءالدین عاملی است، در زمرۀ معاریفی است که خاستگاهشان جبل عامل بود. این منطقه سرزمین شیعیان شمرده می‌شود و اهالی آن پیش از دیگر شهر‌های لبنان به تشیع گرویده‌اند. در سده‌های دهم و یازدهم هجری، بر اثر فشار دولت عثمانی از یک سو و دعوت حکومت شیعیِ تازه‌تأسیس صفوی از سوی دیگر، بسیاری از علمای جبل عامل به ایران هجرت کردند.

تاریخچه جبل عامل

در عصر ممالیک و تحت تأثیر اِعمالِ نظام رَوک، جبل عامل به دو شهر صور و نبطیه محدود شد و سرانجام بر اثر نهضت علمی شیعی، که عامل پیوندبخش اصلی ساکنان جبل عامل به یکدیگر بود، این منطقه اهمیت فرهنگی ویژه‌ای یافت و بخش‌هایی از مغرب و مرکز دشت بقاع نیز به این جغرافیای فرهنگی پیوستند و دو شهر مَشْغَره و کرَک نیز بدان‌ها اضافه شدند. بر مبنای این حیطه جغرافیایی بود که نخستین و مهمترین کتاب تاریخی شرح حرکت‌های علمی در جبل عامل و عالمان آن، یعنی کتاب امل الآمل فی علماء جبل عامل، را شیخ حرّ عاملی تألیف کرد.

جغرافیای جبل عامل

به سرزمین‌های ساحلی و کوهستانیِ جنوب لبنان، منطقه جبل عامل گفته می‌شود و حدود این منطقه دقیقاً مشخص نیست. جبل عامل تقریباً از شمال به رود اَوَّلی (نام قدیم آن: فرادیس) در شمال صیدا، از جنوب به رود قَرْن (نام قدیم آن: ابوفَطْرَس / نهرفطرس) در شمال شهر نَهاریّه (در فلسطین)، از مشرق تا دریاچه حوله (معروف به اردن کوچک) و رود حاصبیا، و از مغرب به دریای مدیترانه محدود می‌گردد.

میانگین طول منطقه جبل عامل از شمال تا جنوب حدود هشتاد کیلومتر و میانگین عرض منطقه از مشرق تا مغرب حدود چهل کیلومتر، و در نتیجه، مساحت منطقه جبل عامل حدود ۳۲۰۰ کیلومتر مربع است. جبل عامل در تقسیمات کشوری لبنان مدتی به عنوان محافظه (تن‌ها منطبق بر محافظه نبطیّه کنونی) به کار رفت. در تقسیمات کشوری کنونی، بیشتر منطقه جبل عامل جزو استان‌های نبطیّه و لبنان جنوبی است. ارتفاعات مشرق شهر بِنْت جُبَیل، در جنوب لبنان، نیز جبل عامل نامیده می‌شود.

منطقه جبل عامل عمدتاً از کوه‌ها و تپه‌های به هم پیوسته و دشت‌های ساحلی تشکیل شده است. در این منطقه ارتفاع از مغرب به مشرق افزایش می‌یابد، به طوری که در بعضی قسمت‌های شرقی آن، ارتفاع به بیش از هزار متر می‌رسد.

جبل عامل دشت‌های ساحلی باریک و حاصل خیزی دارد، از جمله صُور، عَدْلون، غازیه (هر سه در مغرب جبل عامل)، مَرْجَعِیون (در مشرق) و رَمیله (در شمال). رودهای متعددی چون لیتانی / لیطانی و زهرانی و اوّلی، و همچنین چشمه‌ها و چاههای فراوان، آب آشامیدنی و زراعی اهالی آن را تأمین می‌کند. مؤلفان بر آب و هوای خوش و عالی جبل عامل تأکید کرده‌اند. متوسط دمای سالانه آنجا در ساحل بیش از ْ۲۰ و در بقیه قسمت‌های جبل عامل بین ْ۱۵ تا ْ۲۰ است. میزان بارش سالانه نیز میان ۶۰۰ میلیمتر (در سواحل) تا ۲۰۰، ۱ میلیمتر (به ویژه در ارتفاعات شمال) متغیر است.

در جبل عامل، به سبب فراوانی منابع آبی و زمین‌های حاصلخیز، انواع محصولات کشاورزی، حبوبات، انگور و زیتون و نیز عسل مرغوب تولید می‌شود.