جاحظیه
جاحظيه از پیروان «ابو عثمان عمرو بن بحر بن جاحظ اند» كه از بزرگان «معتزله» بود.
گويند وى در نود سالگى در سال 250 درگذشت و بعضى وفات او را در سال 255 نوشته اند.
ابن المرتضى در كتاب «المنيه و الامل» او را از طبقه هفتم «معتزله» دانسته و وى را كنانى و از شاگردان نظام شمرده و می گويد: در جميع علوم زمان خود تبحّر داشت و به فصاحت و بلاغت معروف بود. از سخنان او آن است كه گويد: معرفتها همه در آدمى سرشتهاند و با اين كه فعل بندگان خداست به اختيار ايشان نيست. او مىگفت: روا نيست كه كسى به بلوغ رسد و خداى را نشناسد. كافران در نزد او به دو گونهاند: معاند و عارف، كه هر دو خداى را شناختهاند ولى كافر عارف، فريفته كيش خود گشته و با معرفتى كه به آفريدگار خود و تصديقى كه به پيغمبران او دارند باز سپاس وى نگذارند. او گويد: جسمها پس از آن كه پديد آمدند ديگر محال است نابود شوند. ديگر اين كه گويد: خداوند هيچ كس را به دوزخ نيافكند بلكه آتش است كه به اقتضاى طبيعت خود دوزخيان را به خويش كشد. وى كتابهاى بسيار نگاشته كه از جمله كتاب «البيان و التبيين» و كتاب «الحيوان» و كتاب «البخلاء» كه بارها در مصر و ليدن و استانبول چاپ شده است. كتاب «الحنين الى الاوطان» كه در قاهره چاپ شده است. كتاب «المحاسن و الاضداد» كه در مصر و ليدن چاپ شده است.
134