محمد باقر مجلسی
محمد باقر مجلسى (۱۱۱۰-۱۰۳۷ ق) فرزند مولى محمدتقى مجلسی، مشهور به علامه مجلسی عالم معروف شیعه در قرن یازدهم و صاحب نظر در علوم مختلف اسلامى مانند تفسیر، حدیث، کلام، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه است. او پس از وفات ملا محمد باقر سبزواری در سال ۱۰۹۰ هجری منصب شیخ الاسلامی را به عهده گرفت و در این مسند خدمات بسیاری را در زمینه‌های گوناگون سیاسی و اجتماعی به ایران و تشیع نمود. او به کمک جمعی از شاگردانش موسوعه بزرگ حدیثی شیعه با نام بحار الانوار را تالیف نمود.
زندگی نامه علامه محمدباقر مجلسی
تولد محمدباقر مجلسی در روزهای آخر سال ۱۰۳۷ هجری و احتمالاً در روز آخر ماه ذی الحجه یا روز اول محرم ۱۰۳۸ بوده است. نام پدرش مولی محمدتقی و معروف به مجلسی اول (۱۰۰۳ - ۱۰۷۰ هجرى) محدث و فقیهى بزرگ و شاگرد شیخ بهایی است و مادر محمدباقر دختر سید صدرالدین محمد حسینی عاشوری قمی است.
خاندان علامه مجلسى از جمله پر افتخارترین خاندان هاى شیعه در قرون اخیر است. پدر و اجدادش تا آن جا که می شناسیم از دانشمندان زمان و همگان عابد و زاهد و پرهیزگار بودند و آن هایی را که از اجداد او به اسم و رسم نمی شناسیم بنابر نقل آقا احمد کرمانشاهی در مرآت الاحوال، عالم و عابد بودند. در این خانواده نزدیک به یکصد عالم وارسته و بزرگوار دیده مى شود و از نزدیکان علامه پس از بررسى تنها علم و فضل مشاهده مى کنیم:
جد بزرگ علامه، عالم بزرگوار، ابونعیم اصفهانى صاحب کتاب هایى چون «تاریخ اصفهان» و «حلیة الأولیاء» است.
علامه دو برادر داشت که آن ها نیز مردانى متقى و زاهد بودند به نام هاى ملا عزیزالله و ملا عبدالله، که براى تبلیغ و نشر علوم اهل بیت علیهم السلام به هندوستان رفت و ساکن آن جا گردید.
زنان این خاندان نیز پا به پاى مردان خویش قدم برداشته اند. علامه مجلسى چهار خواهر داشت که آنان نیز هر یک داراى تألیفات و تحقیقات ارزنده اى در علوم اسلامى مى باشند. از جمله تألیفات آنان مى توان به: شرح کافى، المشترکات فى الرجال، شرح شرایع الإسلام، شرح مطالع و شرح قصیده دعبل خزاعى اشاره نمود. همسران این زنان عالم و بزرگوار نیز از علماى بزرگ بودند. کسانى همچون ملا صالح مازندرانی، ملا میرزاى شیروانى، ملا على استرآبادى و میرزا محمد فسایى.
علامه مجلسى داراى ۵ پسر بود که همگى از محضر علم و معارف پدر بهره مند شدند و به مدارجى بالا دست یافتند.
دامادهاى علامه هم که ۵ نفر بودند از طلاب و فضلاى آن زمان بودند و علامه با عنایتى خاص نسبت به دامادها، دختران خویش را به ازدواج آنان درمى آورد. علاوه بر این ها خاندان هاى بزرگى از علماى آن عصر مرتبط با علامه مجلسى بودند، مانند وحید بهبهانى، بحرالعلوم، طباطبایى بروجردى، میرزا عبدالله افندى، شهرستانى و... .
تحصیلات و اساتید
تحصیلات علامه مجلسی از همان کودکی یعنی خیلی زودتر از همسالانش شاید در سنین سه و چهار سالگی در نزد پدرش مولی محمدتقی مجلسی شروع گردید که خود در شرح فقیه در باب نماز میت فرموده است: الحمدلله رب العالمین که بنده در چهار سالگی همه این ها را می دانستم، یعنی خدا و نماز و بهشت و دوزخ و نماز شب می کردم و در مسجد صفا و نماز صبح را به جماعت می کردم و اطفال را نصیحت می کردم و به آیت و حدیث به تعلیم پدرم رحمه الله.[۱]
وی تحت تربیت و تعلیم پدر دانشمند و در سایه توجه خاص آن بزرگوار، پرورش پیدا نمود و با هوش سرشار و استعداد خدادادى و پشتکار مخصوص به تحصیل علوم متداوله عصر در حوزه علمى اصفهان پرداخت. و با توجه به توانایى ذاتى در مدت کوتاهى مراحل مختلف علمى و تحصیلى را طى کرده و سپس به گرد آورى حدیث و آثار اهل بیت عصمت و طهارت دل بست و تحقیق و پژوهش عمیقانه در آن فن شریف مبذول داشت و تلاش خود را در این مورد متمرکز نموده تمام اوقاتش را صرف آن کرد تا اینکه منشأ تحولى بزرگ در روزگار خود گردید.[۲]
در ادامه نام برخی از اساتید و مشایخ ایشان ذکر می شود:
قاضی ابواشرف اصفهانی.
شیخ حسن بن شهید ثانی.
میرزا رفیعا نائینی.
شیخ علی بن محمد بن حسن بن شهید ثانی معروف به شیخ علی کبیر و سبط شهید.
محمدمحسن بن شاه مرتضی کاشانی، معروف به ملامحسن فیض، عالم زاهد حکیم محدث مفسر، از بزرگان علما و مفاخر شیعه.
مولی محمدمحسن بن محمد مؤمن استرآبادی.
صدرالدین محمد بن ابراهیم قوامی شیرازی، معروف به ملاصدرا، فیلسوف عارف مفسر، از شاگردان میرداماد و شیخ بهایی.
سید محمد بن شرف الدین علی بن نعمت الله بن حبیب الله بن نصرالله حسینی موسوی جزائری معروف به سید میرزا.
امیر سید محمد مؤمن بن دوست محمد حسینی استرآبادی، شهید به سال ۱۰۸۸ در مکه معظمه، داماد محمد امین استرآبادی.
شاگردان
بیش از یک هزار نفر از طلاب و دانش پژوهان از محضر پرفیض علامه مجلسى استفاده نموده اند. علامه اجازه هاى فراوانى نیز به شاگردان خویش داده است. از جمله شاگردان علامه این افرادند:
سید نعمت الله جزائرى.
جعفر بن عبدالله کمره اى اصفهانى.
زین العابدین بن شیخ حر عاملى.
سلیمان بن عبدالله ماحوزى بحرانى.
شیخ عبدالرزاق گیلانى.
عبدالرضا کاشانى.
محمدباقر بیابانکى.
میرزا عبدالله افندى اصفهانى مؤلف محترم ریاض العلماء.
سید علیخان مدنى مؤلف گرانقدر ریاض السالکین (شرح صحیفه سجادیه امام سجاد علیه السلام).
شیخ حر عاملى.
ملا سیما، محمد بن اسماعیل فسایى شیرازى.
فاضل هندى؛ و ... .
آثار
بحارالانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهار: این کتاب که باید آن را دائرة المعارف شیعه نامید، مشتمل است بر مجموعه اخبار و احادیث و قصص و تواریخ که از پیامبر اسلام و ائمه اطهار علیهم السلام به وسیله بزرگان محدثان نقل شده و علمای گذشته در کتب خود آن ها را نقل کرده اند، به غیر از کتب اربعه که از غایت شهرت، احتیاج به نقل مجدد نداشته است. صاحب بحار تمام اخبار شیعه را از کتب نایاب خطی که در معرض نابودی بودند، جمع آوری کرده و معروف است که او دویست اصل از اصول چهارصدگانه روات را پیدا کرده و اخبار معتبر آن‌ها را وارد نموده است و بیانات و توضیحات ارزشمندی نیز در بسیاری از موارد افزوده است و بعلاوه در اکثر مواضع اخبار عامه را نیز وارد کرده و تفسیر نموده است. مذاهب حکما را در هر باب به مقتضای مقام نقل و در همه جا جرح و تعدیل نموده، این است که می‌توان گفت: نسبت به اخبار و آثار اهل بیت علیهم السلام کتابی بدین احاطه و جامعیت تألیف نیافته و کسی از سلف و خلف موفق به همچو خدمتی نشده است.
آداب تجهیز الاموات، فارسی، شامل پنج فصل: آداب احتضار، غسل، کفن، نماز، دفن.[۳]
آداب الحج، رساله فارسی.
آداب الصلاة، رساله عملیه، فارسی در طهارت و نماز است.
آداب صلاة اللیل.
اعتقادات، که آن را رساله در سیر و سلوک نیز گویند، به عربی. این کتاب از تالیفات بسیار معروف علامه مجلسی است.
بداء (رساله ای در بداء).
ترجمه توحید مفضل، حدیثی از آن حضرت در توحید حضرت حق جل و علا نقل می کند که در آن امام ششم از خلقت آسمان و زمین و ستارگان و عناصر و انسان و حیوان و جمادات، یگانگی خداوند متعال را ثابت فرموده و نظام عالم کبیر و صغیر را دلیل بر وحدانیت و قدرت او شمرده است و به دلایل واضح، بطلان عقاید باطله فرموده است. این حدیث را علامه مجلسی ترجمه نموده و در برخی از مواضع که محتاج به شرح و بیان بوده، فی الجمله به شرح آن پرداخته است. بیش از پانزده مرتبه (و شاید بیشتر) در ایران و هند و عراق به چاپ رسیده و به زبان انگلیسی نیز ترجمه شده است.
ترجمه قصه یوذاسف و بلوهر: علامه مجلسی این داستان را در مجلد هفدهم بحارالانوار نقل فرموده و سپس ترجمه آن را در عین الحیاة بیان داشته است.
جلاء العیون: فارسی، در تاریخ حضرات معصومین چهارده گانه علیهم السلام و مصائب آنان در بیست و دو هزار بیت، در یک مقدمه و چهارده باب، تاریخ ختم تالیف ۶ محرم ۱۰۸۹، کتاب در ایران و عراق و هند مکرر به چاپ رسیده و متداول است.
حاشیه بر اصول کافی: کتاب شریف کافی از اصول معتمده نزد شیعه و از کتب اربعه حدیث است که در سه قسمت تالیف شده: ۱. اصول ۲. فروع ۳. روضه.
حق الیقین: در اصول دین به فارسی درسی و یک هزار بیت، تاریخ تالیف آخر شعبان ۱۱۰۹ به نام شاه سلطان حسین صفوی و این آخرین تالیف معروف علامه مجلسی است که کلیه مباحث اصول دین را دربر می گیرد و به ویژه در بحث امامت، در
نهایت بسط و توضیح در دو جلد.
حلیة المتقین: در آداب و سنن به فارسی در ۱۴ باب و خاتمه.
حواشی بر کتب اربعه: (کافی، من لایحضره الفقیه، تهذیب و استبصار).
عین الحیاة: در شرح وصیت رسول اکرم صلی الله علیه و آله به ابی ذرغفاری رضی الله عنه، به فارسی.
فقه المجلسی: رساله فتوایی است به زبان فارسی در تمام ابواب فقه از طهارت تا دیات، منسوب به علامه مولی محمدباقر مجلسی.
مرآت العقول فی شرح اخبار آل الرسول علیهم السلام: که عبارت است از شرح اصول و فروع کافی و از این کتاب مقام علمی و احاطه و تتبع علامه مجلسی معلوم می شود. مؤلف الذریعه درباره این کتاب می نویسد: «شرح لطیف مفیدی است، بلکه بهترین شروح کافی است».
مشکات الانوار: در فضیلت و آداب قرائت قرآن، به نام شاه سلیمان تالیف شده است.
مشکات الانوار، مختصر عین الحیوة.
ملاذ الاخیار: در شرح تهذیب الاحکام به عربی در سه مجلد در پنجاه هزار بیت و از بهترین و مهمترین شروح کتاب تهذیب است که تا آخر کتاب نکاح شرح گردیده است.[۴]
حیوة القلوب: کتابی در قصص و احوالات پیغمبران عظام و اوصیاء ایشان می باشد و جز کتب اخبار محسوب می گردد.
الوجیزة فى علم الرجال
الأربعون حدیثا علامه مجلسی: که موضوعات اصول دین، فروع دین، خطب و مواعظ با شرح و بیانی کافی به عربی آن را به نگارش در آورده است. وی همچنین اربعین دیگری در امامت به فارسی دارد که هر دوکتاب، بارها به چاپ رسیده است.
شخصیت علمی و معنوى
مقام علمى علامه مجلسى آن چنان شهرتى در علوم مختلف اسلامى دارد که محتاج هیچ بیان و توضیحى نیست. نام علامه مجلسى چون آفتابى بر آسمان فقاهت و اجتهاد مى درخشد. علامه مجلسى از جمله بزرگانى است که از جامعیت خاصى برخوردار بود. او در علوم اسلامى مانند تفسیر، حدیث، فقه، اصول، تاریخ، رجال و درایه سرآمد عصر بود. نگاهى اجمالى به مجموعه عظیم بحارالأنوار این نکته را بخوبى آشکار مى سازد. این علوم در کنار علوم عقلى همچون فلسفه، منطق، ریاضیات، ادبیات، لغت، جغرافیا، طب، نجوم و علوم غریبه از او شخصیتى ممتاز و بى نظیر ساخته است.
برخى علامه مجلسى را در طول تاریخ اسلامى از حیث جامعیت در علوم و فنون گوناگون بى نظیر دانسته اند. علامه ریزبینى و نکته سنجى هاى بسیار زیبایى پیرامون روایات مشکل دارد. بیان هاى علامه در ذیل روایات و آیات قرآن بسیار دقیق و زیبا است و کمتر مى توان در آن ها خطا و اشتباهى یافت. علامه مجلسى، علاوه بر علومى چون روایات اهل بیت علیهم السلام در فقه نیز تبحرى بالا داشته، گرچه اکثر مجلدات فقهى بحار مجال پاکنویس شدن نیافته است.
محمدباقر مجلسى لقب پرافتخار «علامه» را از بزرگانى همچون وحید بهبهانى، علامه بحرالعلوم و شیخ اعظم انصارى اخذ کرده است. این بزرگان که هر یک دریایى متلاطم از علوم و معارف اسلامى هستند با دیدن مقام و منزلت علامه مجلسى این لقب را در مورد او بکار بردند و به حق، او علامه عصر خویش بود.
علامه مجلسى همزمان با طى مدارج علمى، سریعتر از آن مدارج معنوى و کمالات روحى را پیمود تا آن جا که مصداق واقعى «عالم ربانى» گشت. این ادعا با مرورى بر سجایاى اخلاقى ایشان کاملا روشن مى شود. از جمله خصائص بارز اخلاقى علامه مى توان به این موارد اشاره نمود:
۱- یاد خداوند:
شاگرد گرانقدر او «سید نعمت الله جزائرى» در مورد استاد خود گفته است: علامه هیچ گاه از یاد خدا غافل نبود و تمام اعمالش را با قصد قربت انجام مى داد.
۲- زیارت:
علامه به «زیارت» ائمه هدى علیهم السلام اهمیت فراوان مى داد و با وجود مشکلات آن زمان و امکانات بسیار ابتدایى براى مسافرت، چندین بار به زیارت ائمه عراق، بقیع و مشهد مقدس نائل شد و هر بار مدتى طولانى در جوار آن بزرگواران سکنى گزید. او چند بار نیز به حج خانه خدا مشرف شد.
۳- توسل:
توجه خاص به توسل به معصومین علیهم السلام باعث گردید علامه مجلسى پیرامون ادعیه و زیارات مطالب فراوانى در بحارالانوار بیاورد و به جز آن، چند کتاب مستقل نیز در موضوع ادعیه و زیارت تألیف نماید از جمله: «زاد المعاد» که مرجعى مهم در کتب ادعیه متأخر است و «تحفة الزائر» و ترجمه هایى از زیارت جامعه کبیره و دعاى سمات و...
۴- زهد و پارسایى:
یک ویژگى بسیار مهم در زندگى این بزرگمرد، زهد و پارسایى و ساده زیستى اوست. علامه در عهد صفوى مى زیست و شیخ الاسلام حکومت صفوى بود و در یک کلام، تمام امکانات دولت در اختیار او بود، اما با همه این ها زندگى شخصى علامه در نهایت زهد و سادگى سپرى مى شد.
۵- تواضع:
تواضع علامه مجلسى از دیگر خصائص اوست. علامه هیچ گاه به مقام اجتماعى و بالا و پایین بودن موقعیت یا سن افراد نگاه نمى کرد. او از سید علیخان مدنى، شارح گرانقدر صحیفه سجادیه مطالب فراوانى در بحار آورده است و مى دانیم که سید على خان ۱۵ سال کوچکتر از علامه بوده و از حیث مقام و منزلت اجتماعى هم به او نمى رسید.
خلاصه این که جمع شدن همه این خصائص روحى و کمالات معنوى با علم و دانش گسترده علامه، از او شخصیتى ممتاز ساخته بود که در تاریخ مثل و مانندى براى او دشوار پیدا مى شود.
وفات
علامه محمد باقر مجلسى آن محقق پرکار و عالم نامدار، پس از عمرى پر برکت که سراسر وقف خدمتگزارى به علم و دین و دانش و فرهنگ در جهان اسلام گردید، عاقبت در سن ۷۳ سالگى و در آخرین روزهاى ماه مبارک رمضان سال ۱۱۱۱ ه.ق در شهر دانش پرور اصفهان، چشم از جهان فرو بست و به سراى باقى شتافت و آقا جمال خوانساری بر وی نماز گذارد. بعضی وفات او را در ۲۷ ماه رمضان سال ۱۱۱۰ می نویسند. قبر شریفش در مسجد جامع اصفهان کنار پدر بزرگوارش زیارتگاه مردم است.
پانویس
- ↑ زندگینامه علامه مجلسی مهدوی، مصلح الدین.
- ↑ http://www.majlesi.net/
- ↑ درس هایی از مکتب اسلام، شماره ۳۹۵، بهمن ۱۳۷۲.
- ↑ زندگینامه علامه مجلسی مهدوی، مصلح الدین.