سید محمد مهدی‌ طباطبایی بحر العلوم

سید محمد مهدی‌ طباطبایی بحر العلوم
سید محمد مهدی‌ طباطبایی بحر العلوم
نام کامل	سید محمدمهدی بن مرتضی بن محمد بروجردی طباطبایی
نام‌های دیگر	بحرالعلوم; علامه بحرالعلوم ب‍ح‍رال‍ع‍ل‍وم طب‍اطب‍ائ‍ی‌; م‍ح‍م‍د م‍ه‍دی ب‍ن م‍رت‍ض‍ی‌; م‍ح‍م‍د م‍ه‍دی ب‍ن م‍رت‍ض‍ی‌ طب‍اطب‍ائ‍ی ن‍ج‍ف‍ی‌; م‍ه‍دی ب‍ن م‍رت‍ض‍ی‌ بحرالعلوم; سید مهدی;
اطلاعات شخصی
روز تولد	ماه شوال، ۱۱۵۵ق.
محل تولد	کربلا
روز درگذشت	ماه رجب، ۱۲۱۲ق.
محل درگذشت	نجف
دین	اسلام، شیعه
استادان	یوسف بن احمد بحرانی; محمدباقر بهبهانی; سید محمدمهدی خراسانی; مهدی بن محمد فتونی عاملی; محمدتقی دورقی; محمدباقر هزارجریبی;
شاگردان	جعفر کاشف‌ الغطاء; ملا احمد نراقی; سید محمدجواد عاملی; شیخ محمدتقی اصفهانی;
آثار	المصابیح; الفوائدالرجالیة; تحفة الکرام فی تاریخ مکة و البیت‌الحرام; تحفة الملوک فی السیر و السلوک; دیوان شعر و الدرة النجفیه; مشکاة الهدایه; الفوائد الاصولیه; رساله فی الفرق والملل;
فعالیت‌ها	مرجع تقلید، ریاست عامه شیعیان
	v; t; e;

سید محمدمهدی‌ طباطبایی بحرالعلوم، عالم ربانی، فقیه، محدث، حکیم، ادیب، رئیس حوزه علمیه نجف و مرجع شیعیان در قرن ۱۳ هجری و از شاگردان وحید بهبهانی بود. «الفوائد الرجالیه» و «الدرة النجفیه» (منظومه‌ای در فقه) از آثار علمی ارزشمند اوست. سید بحرالعلوم صاحب کرامات متعدد بوده و از جمله علمای شیعه است که به محضر مبارک امام زمان علیه‌السلام مشرف شده است. عالمان بزرگی چون جعفر کاشف‌ الغطاء و ملا احمد نراقی از شاگردان او هستند.

ولادت

محمد مهدی، فرزند سید مرتضی طباطبایی بروجردی، از نوادگان امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) در یک خانواده روحانی و پرهیزکار، در شب جمعه از ماه شوال 1155ق. / 1121 ش. در شهر کربلای معلی پا به عرصه هستی نهاد^[۱]. شبی که سید به دنیا آمد پدر وی در عالم خواب دید که امام رضا (علیه‌السلام) دستور دادند محمد بن اسماعیل بن بزیع (از اصحاب موسی بن جعفر (کاظم) و امام رضا و امام جواد ‌(علیهم‌السلام) شمعی برفراز بام سید مرتضی (منظور خود اوست) برافروزد. وقتی محمد بن اسماعیل آن شمع را روشن کرد نوری از آن شمع به آسمان بالا رفت که نهایت نداشت^[۲]. پدر از آن رویای راستین بیدار می‌شود و همزمان خبر مولود تازه رسیده را به او می‌دهند.

چرا بحرالعلوم

و امـا ایـنکـه چـرا بـه او بحرالعلوم گفته‌اند، مورخین نقل کرده‌اند که سید مهدی به عنوان دانـشـجـو بـرای اسـتـفـاده از محضر درس فیلسوف بزرگ، میرزا سید محمدمهدی اصفهانی به خراسان سفر کرد مدت 6 سال در آنجا اقامت گزید و بالاترین بهره‌ها را از استاد خود گرفت. میرزا اصـفـهانی که از هوش سرشار شاگردش شگفت زده شده بود، روزی در اثنای درس خطاب به او گـفـت: انما انت بحرالعلوم (براستی تو دریای دانشی) و از آن لحظه سید به این لقب مشهور شـد و امـروز خـانـواده بـحـرالـعـلـوم از خـانـواده‌های معروف و مشهور نجف اشرف می‌باشند و چهره‌های شاخصی در علم و عمل در بین آنان وجود دارد.

استادان

او از دوران کودکی در دامن پر مهر و محبت مادر پاکدامنش و در پرتو توجهات پدر بزرگوارش سید مرتضی (متوفای 1204 ق.) به آداب و اخلاق اسلامی خو گرفت و رفته رفته رشد یافت. پس از گذراندن دوره‌های علوم مقدماتی و سطح (فقه و اصول)، در آغاز بلوغ به درس خارج که از سوی پدرش تدریس می‌شد راه یافت و پس از پنج سال درس و بحث فشرده به مقام بلند اجتهاد نایل آمد^[۳].

سید محمد مهدی همچنین در محضر اساتید بنام حوزه کربلا و نجف اشرف شرکت جست، فرهیختگان بنامی چون: محمد باقر وحید بهبهانی (1118 - 1208 ق.)، شیخ یوسف بحرانی(1107 - 1186 ق.)، محمد تقی دورقی نجفی (متوفی 1186 ق.) و مهدی فتونی نباطی عاملی(متوفی 1183 ق.)^[۴]. او حکمت و فلسفه را نزد آقا میرزا ابوالقاسم مدرس فرا گرفت و آن حکیم وارسته نیز در نزد وی درس اصول و فقه را آموخت^[۵].

وحید بهبهانی در اواخر عمر خویش مردم را در مسائل و فتواهای احتیاطی به سوی سید محمد مهدی راهنمایی می‌کرد^[۶] و او را مجتهدی جامع الشرایط می‌دانست.

سید در سال 1186 ق. به قصد زیارت مرقد مطهر امام رضا (علیه‌السلام) و دیدار با علمای بزرگ ایران وارد مشهد مقدس شد و در مدت اقامت شش یا هفت ساله^[۷] خود در آن شهر، علاوه بر دیدارهای علمی با مردم و مباحثات با علما، در درس استاد میرزا مهدی اصفهانی خراسانی (1153 - 1218 ق.) شرکت کرد و فلسفه، عقاید و کلام را از آن مرد بزرگ آموخت و بر اندوخته علمی خویش افزود.

لقب «بحرالعلوم» از زبان این استاد برای اولین بار به سید محمد مهدی طباطبایی گفته شد. استاد که از هوش و استعداد او شگفت زده شده بود در حین درس خطاب به شاگرد خود می‌گوید: «اخا انت بحرالعلوم» یعنی تو دریای علم هستی. از آن لحظه سید به این لقب معروف شد^[۸].

سید بحرالعلوم در اواخر سال 1193 ق. راهی حجاز شد. استقبال شایان مردم و شخصیت‌های محافل علمی از او موجب شد که به مدت دو سال در کنار خانه خدا اقامت ورزد و به درس و بحث بپردازد.

سفر حجاز

تسلط او به فقه اهل‌سنت و حسن معاشرت و سخاوتش او را چنان در میان ساکنان آن دیار بخصوص اهل علم، محبوب ساخت که هر روزه شماری از مردم و دانشمندان به دیدنش می‌رفتند و از وی کسب فیض می‌نمودند. شگفت آنکه پیروان هر کدام از مذاهب چنین می‌پنداشتند که بحرالعلوم پای‌بند به مذهب ایشان است. او تمام این مدت را با تقیه گذرانید و جلسه درس او در علم کلام طبق مذاهب چهارگانه دایر بود و در اواخر توقف در مکّه، مذهب خود را اعلان فرمود. وقتی خبر اظهار مذهب او به گوش پیروان مذاهب دیگر رسید از اطراف به دور او ریخته، با وی به مناقشه پرداختند و او با دانش انبوه خود بر تمامی آنها برتری پیدا کرد و همه آنها را با دلیل‌های قوی و منطقی به سوی حقیقت اسلام مجذوب ساخت^[۹].

تعیین و تثبیت جایگاه انجام اعمال حج و مرکزیت دادن به مواقیت احرام به طوری که از نظر شرعی صحیح واقع شود و همچنین اصلاح مواقف حج، یکی از گام‌های ارزشمند سید بحرالعلوم بود. زیرا این مکان‌های مقدس قبل از او چندان مشخص نبود.

علاوه بر این‌ها، سنگ‌های فرش شده در حرم را که حجاج بر آن اقامه نماز می‌کردند تعویض نمود و سنگ‌های معدنی را خارج کرد و سنگ‌هایی را که از نظر شیعه سجده بر آنها صحیح است جایگزین نمود. از آثار معنوی حضور این مرد بزرگ در حجاز شیعه شدن امام جمعه مکه در هشتاد سالگی است^[۱۰].

شاگردان

این عالم با ورع شاگردانی بزرگ و نامی تربیت کرد که هر یک منشأ خدمات فراوان به عالم اسلام شدند. در اینجا به نام چند تن از آنها اشاره می‌کنیم:

شیخ جعفر نجفی معروف به کاشف‌الغطاء (1154 - 1227 ق.)
سید محمد جواد عاملی معروف به صاحب مفتاح الکرامه (1164 - 1226 ق.)
ملا احمد نراقی، مولف کتاب معراج السعادة (1185 - 1260 ق.)
محمد باقر شفتی رشتی، ملقب به حجت‌الاسلام (1175 - 1260 ق.)
سید یعقوب کوه کمری (1176 - 1256 ق.)
سید صدرالدین عاملی (متوفی 1263 ق.)
سید دلدار علی نقوی رضوی نصیر آبادی لکهنوی(1166 - 1235 ق.)
شیخ محمد ابراهیم کلباسی (1180 - 1262 ق.)
زین‌العابدین سلماسی (متوفی 1266 ق.)
شیخ عبدالحسین الاعم (1177 - 1247 ق.)
سید علی فرزند سید محمد (1161 - 1231 ق.)
سید قیصر محمد فرزند معصوم رضوی خراسانی(1180 - 1255 ق.)
اسدالله کاظمی (متوفی 1236 ق.)
ابوعلی حائری صاحب کتاب منتهی المقال (1159 - 1216 ق.)
سید عبدالله شُبّر (متوفی 1244 ق.)
شیخ محمد تقی اصفهانی ایوانکی، صاحب حاشیه معالم (متوفی 1248 ق.)
سید محمد مجاهد، مؤلف کتاب المناهل (متوفی 1242 ق.)
محسن اعرجی (متوفی 1227 ق.)
میرزا محمد عبدالصانع نیشابوری اخباری
شیخ حسین نجف^[۱۱].

آثار

آثاری که در کتاب‌ها از آنها نام برده‌اند که بعضی از آنها چاپ گردیده و برخی چاپ نشده است بدین قرار است:

المصابیح فی الفقه (درسه جلد)
الفوائد فی الاصول
مشکاة الهدایة
الدرة النجفیه (رساله‌ای درفقه)
رسالة فی الفقیر والغنی
رسالة فی عصیرالزبیبی
شرح الوافیه (در علم اصول فقه)
تحفة الکرام (در تاریخ مکه و بیت الله الحرام)
مناسک حج
حاشیه بر کتاب شرایع (بحث طهارت)
حاشیه بر کتاب «الذخیره» سبزواری
الدرّة البهیه فی نظم رؤوس المسائل الاصولیه
کتاب الرجال (معروف به فوائدالرجالیه)
دیوان شعر و رساله‌ای فارسی در شناخت خدا^[۱۲].

آثار اجتماعی

با توجه به سنگینی مسؤولیت‌های علمی سید آثار اجتماعی و معنوی گران‌بهایی از او مشاهده می‌نماییم که به نمونه‌هایی از آن یادگارها اشاره می‌کنیم:

مشخص کردن مقام و جایگاه حضرت حجة بن الحسن (عج) در مسجد سهله و بناگذاری قبّه‌ای در این جایگاه مقدس.
بنا کردن گلدسته در صحن شریف علوی در طرف جنوبی و تعمیر دیوارهای صحن‌ها و حجره‌هایی که در حال خرابی بود.
ترغیب و راهنمایی نسبت به تعمیر مسجد شیخ طوسی در نجف اشرف.
ایجاد کتابخانه خطی (مکتبة بحرالعلوم).
بالا آوردن ارتفاع مسجد کوفه به منظور سهولت در تطهیر و پاک نمودن آن.
مشخص کردن جایگاه مسجد رأس الحسین در نجف اشرف.
تعیین جایگاه قبر مختار ثقفی که الان به قبر مسلم معروف است.
تعیین جایگاه مرقد حضرت هود و صالح علیه‌السلام در نجف اشرف.
اضافه کردن مقداری از اراضی به مسافت حرم مطهر و ایجاد تأسیساتی در اطراف حرم که مورد نیاز زوّار بود^[۱۳].

وفات

سید بحرالعلوم که به علت بیماری مدتی توان تدریس نداشت و در منزل به مطالعه و تألیف مشغول بود، سرانجام در روز 24 ماه ذی‌الحجه (یا ماه رجب) سال 1212 ق. به سرای باقی سفر کرد. درگذشت سید در عالم اسلام اثری عمیق بر جای گذاشت و دنیای شیعه را در ماتم فرو برد. پیکر مطهر او پس از تشییع با شکوه و اقامه نماز، در جنب مرقد شیخ طوسی، در نجف اشرف دفن شد.

پانویس

↑ فوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص676, مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج3، ص383, قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، ص 168، اعیان الشیعه، محسن امین عاملی، ج 10، ص 158.
↑ فوائدالرضویه، ص476, قصص العلماء، ص168, اختران تابناک، ذبیح الله محلاتی، ج1، ص412.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه، ص33, فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشاشی، ص291.
↑ سید بحرالعلوم دریای بی ساحل، نورالدین علی لو، ص 25 - 32.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه.
↑ مکارم الاثار، ج1، ص417 - 421.
↑ اعیان الشیعه، ج10، ص159.
↑ روضات الجنات، سید محمد باقر خوانساری، ج7، ص204.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه، ص 35.
↑ مکارم الاثار، ج 1، ص 417.
↑ مستدرک الوسائل، ج3، ص385, اعیان الشیعه، ج6، ص225, ج7، ص167, معارف الرجال، محمد حرز الدین، ج2، ص59, شعرای ,الغری، ج12، ص139 - 159، مقدمه فوائدالرجالیه، ص67 - 70.
↑ اعیان الشیعه، ج10، ص160, شعرای الغری، ج12، ص139.
↑ مقدمه فوائدالرجالیه، ص95 و 96, ماضی النجف و حاضرها، ج1، ص 96 و 105 و 246.

منابع

[1] فوائدالرضویه، شیخ عباس قمی، ص676, مستدرک الوسائل، میرزا حسین نوری، ج3، ص383, قصص العلماء، میرزا محمد تنکابنی، ص 168، اعیان الشیعه، محسن امین عاملی، ج 10، ص 158.

[2] فوائدالرضویه، ص476, قصص العلماء، ص168, اختران تابناک، ذبیح الله محلاتی، ج1، ص412.

[3] مقدمه فوائدالرجالیه، ص33, فقهای نامدار شیعه، عقیقی بخشاشی، ص291.

[4] سید بحرالعلوم دریای بی ساحل، نورالدین علی لو، ص 25 - 32.

[5] مقدمه فوائدالرجالیه.

[6] مکارم الاثار، ج1، ص417 - 421.

[7] اعیان الشیعه، ج10، ص159.

[8] روضات الجنات، سید محمد باقر خوانساری، ج7، ص204.

[9] مقدمه فوائدالرجالیه، ص 35.

[10] مکارم الاثار، ج 1، ص 417.

[11] مستدرک الوسائل، ج3، ص385, اعیان الشیعه، ج6، ص225, ج7، ص167, معارف الرجال، محمد حرز الدین، ج2، ص59, شعرای ,الغری، ج12، ص139 - 159، مقدمه فوائدالرجالیه، ص67 - 70.

[12] اعیان الشیعه، ج10، ص160, شعرای الغری، ج12، ص139.

[13] مقدمه فوائدالرجالیه، ص95 و 96, ماضی النجف و حاضرها، ج1، ص 96 و 105 و 246.

[۱]

[۲]

[۳]

[۴]

[۵]

[۶]

[۷]

[۸]

[۹]

[۱۰]

[۱۱]

[۱۲]

[۱۳]