شیخ عباس قمی
نام شیخ عباس قمی
نام کامل عباس بن محمدرضا قُمی
اسامی دیگر عباس قمی • محدث قمی
زادگاه قم
محل زندگی نجف • قم • مشهد
دین اسلام
مذهب شیعه
فعالیت‌ سیاسی تبلیغ و مبارزه علیه حکومت پهلوی
اساتید سید محمد کاظم طباطبائی یزدی • میرزا حسین نوری • میرزا محمدتقی شیرازی
شاگردان آقا بزرگ طهرانی • سردار کابلی • سید شهاب الدین مرعشی نجفی • عبدالحسین فقیهی رشتی • ملا علی واعظ خیابانی تبریزی • سید محمد هادی میلانی
درگذشت ۲۲ ذی‌الحجه ۱۳۵۹ق
مدفن نجف • حرم امام علی(ع)

شیخ عباس قمی (م ۱۳۵۹ق)، عالم بزرگ شیعی قرن چهاردهم قمری است. در سال ۱۲۹۴ ه. ق، شهر مقدس قم شاهد تولد کودکی با باور اسلامی و شیعی بود؛ انسانی که از دامان پاک پدر و مادری مومن و دین باور برای دمیدن روح خدایی در کالبد جامعه، به عرصه گیتی گام نهاد.

عباس قمی یکی از محدثان و مورخان بزرگ شیعه بود که با نگارش مفاتیح الجنان اسم خود را در جهان تشیع جاودانه ساخت. وی در طول عمر پربرکت خود بیش از ۶۰ کتاب را به رشته تحریر درآورد مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال از مشهورترین تألیفات اوست.

زندگی‌نامه شیخ عباس قمی

شیخ عباس در سال ۱۲۹۴ق در قم به دنیا آمد. [۱] پدرش محمدرضا قمی فردی متدین و مرجع مردم برای آگاهی از وظایف شرعی بود. مادر شیخ عباس به نام بانو زینت نیز از زنان متدین و پارسا بود. [۲] شیخ عباس قمی درباره وی می‌گوید: من هر موفقیتی که دارم از برکت مادرم است؛ زیرا ایشان سعی داشت همیشه مرا با طهارت کامل شیر دهد. [۳]

شیخ عباس در بازگشت از نجف به قم ازدواج کرد. وی دختر سید زکریا قزوینی از علمای قم را به همسری برگزید؛ اما این وصلت پس از چندی به جدایی انجامید. محدث قمی هنگامی که در مشهد اقامت داشت، با دختر آیت‌الله سید احمد طباطبایی ازدواج کرد. [۴]

تحصیل شیخ عباس قمی

شیخ عباس قمی دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاهش شهر قم گذراند [۵] و دروس مقدماتی را نزد استادانی بزرگ فرا گرفت.

او در دوران نوجوانی مراحل آغازین تحصیلات حوزوی را به پایان برده بود و در سال 1316 قمری به دنبال فراگیری دانش، عازم نجف اشرف گردید. [۶]

از آنجا که شیخ عباس اشتیاق وصف ناپذیری به شناخت راویان و محدّثان و نقل اخبار اهل بیت(ع) داشت، شیفته حاج میرزا حسین نوری (متوفای 1320ق) گشت و در درس او شرکت جست. [۷] شیخ عباس قمی بر آن بود تا آنچه را از استاد فرا می ‎گیرد بی ‎کم و کاست بنویسد و همانند استاد، بازگویش کند. به همین سبب طولی نکشید که به کمک حافظه قوی و تلاش پیگیر به مقام و منزلت والایی در نزد استاد خود دست یافت؛ تا آنجا که در همان ایام نسخه برداریِ مستدرک الوسائل را در اختیار گرفت.

محدث قمی درک محضر این استاد بزرگ را لطف خداوند می ‎داند و می ‎نویسد: «... پس خداوند متعال ملازمت ثقة الاسلام نوری طبرسی را به من منّت گذارد، مستدرک الوسائل را برای او نسخه برداری ‎کردم که برای چاپ به ایران فرستاده شد». [۸]

وی چهار سال در محضر محدّث نوری بود و در این چهار سال تلاش و کوشش او به حدّی رسید که جزو شاگردان طراز اول استاد به شمار رفت. سپس در سال 1322 قمری به قم بازگشت و مشغول تألیف و تدریس و وعظ و ارشاد مردم شد و تا سال 1329 قمری در این شهر مذهبی اقامت داشت. در این ایام عازم بیت الله الحرام شد و پس از مراجعت از زیارت خانه خدا همچنان در قم سکونت داشت. در سال 1332 قمری بنا به عللی -مخصوصاً به موجب تنگدستی- به مشهد مقدّس مهاجرت کرد و در آنجا سکونت گزید. [۹]

نکاتی از ویژگی های اخلاقی شیخ

شیخ عباس قمی در زمان خود یکی از مربّیان بزرگ و معلّمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه‎ های علمیه شناخته می ‎شده و در کلیه اخلاق حسنه و ملکات فاضله انسانى برجسته بود. در مسیری که می‎ رفت اگر کوچک ترین شبهه ‎ای در دلش رخنه می‎ کرد که قدمش برای خدا نیست یا وسوسه ‎ای قلبش را می‎ لرزاند بدون هیچ تأمل، از آنجا باز می ‎گشت.

یکى از ویژگى‏ هاى اخلاقى ایشان این بود که علاقه زیادی به مطالعه و نوشتن داشته است. هم ‏درس و هم ‏دوره ‏اش آیت اللَّه شیخ آقا بزرگ تهرانى، در بارۀ او مى ‏نویسد: «... او پیوسته سرگرم کار بود، عشق شدید به نوشتن، بحث و تحقیق داشت. هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمى‏ کرد و مانعى در این راه‏ نمى‏ شناخت».

یکى دیگر از خصلت ‏هاى پسندیده آن مرحوم پاى‏بندى به نماز شب و شب زنده دارى و قرائت قرآن و تلاوت ادعیه و اوراد و اذکار مأثور، از ائمه معصومین (ع) بود و در این مورد فرزند بزرگش مى‏گوید: «تا آنجا که من به خاطر دارم بیدارى آخر شب از آن مرحوم فوت نشد، حتى در سفرها» او مانند شیخ طوسی که نخست خود به مصباح المتهجد عمل کرد، قبل از دیگران خود به مفاتیح الجنان عمل مى‏ کرد.

یکى دیگر از ملکات روحى و سجایاى اخلاقى آن مرحوم، تواضع بسیار و همه جانبه‏ اى بود که از خود نشان مى ‏داد، در خانه و مدرسه و خیابان، هر کس را که مى ‏دیدند خاصه علما و از بین آنان بیشتر به کسانى که با حدیث و اخبار اهل بیت(ع) سر و کار داشتند فروتنى مى ‏نمود و هیچ گاه در مجالسى که وارد مى‏ شد در صدر مجلس نمى‏ نشست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمى ‏داشت. آثار صدق و صفا از رخسار و رفتار وى هویدا بود. [۱۰]

آثار و تألیفات شیخ عباس قمی

محدث قمی از عالمان پرکار و با اخلاص بود و در تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و علم حدیث تألیف کرده است، [۱۱] که به چند نمونه اشاره می شود:

1. کلمات لطیفه (در علم اخلاق)

2. الدرّ النظیم فی لغات القرآن العظیم [۱۲]

3. کحل البصر فی سیرة سید البشر؛ [۱۳] یعنى سرمه چشم، پیرامون زندگى سرور انسان‏ها پیامبر اسلام (ص‏)

4. کتاب نقد الوسائل (مختصر کتاب وسائل الشیعه شیخ حر عاملی)

5. شرح حکم نهج البلاغه‏ (شرح کلمات قصار امام علی(ع) در نهج البلاغه)

6. وقایع الایام (فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام)؛ در این کتاب، علاوه بر وقایع و حوادث تاریخى، به اعمال روزها و ماه‏هاى قمرى نیز پرداخته شده است. [۱۴]

7. سفینة البحار؛ [۱۵] این کتاب، فهرست موضوعى بحارالانوار علامه مجلسى است. ایشان آن را در دو جلد تنظیم نموده و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است‏.

8. مفاتیح الجنان؛ کتاب مشهوری که در اکثر مشاهد مشرف و خانه‎ های شیعیان مورد استفاده بوده و به عربی نوشته شده و به فارسی نیز ترجمه گردیده است. این کتاب شریف در جایگاه خود کم نظیر است؛ زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحباب و زیارات ائمه اطهار(ع) را در یکجا گردآوری کرده و در دسترس همگان قرار داده است.

9. منتهی الآمال فی تاریخ النبی و الآل؛ [۱۶] در زمینۀ زندگانی رسول اکرم(ص)، حضرت زهرا(س) و ائمه اطهار(ع) و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آنها نوشته شده است.

10. منازل الآخره؛ [۱۷] کتاب نفیسى است که مکرر چاپ شده و مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روایات بررسى نموده و توشه لازم را یادآور شده است.

نرم‌افزار محدث قمی

نرم‌افزار مجموعه آثار محدث قمی با هدف نشر آثار شیخ عباس قمی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه و تنظیم شده است. [۱۸]

وفات محدث قمی

محدث قمی پس از عمری تلاش و خدمت به اسلام و مسلمین و تحمل سختی ها و مرارات زمان به ویژه در اواخر عمر که مصادف با توطئه‎ های دشمنان اسلام و دین زدایی رضاخانی بود، در شب سه‎ شنبه بیست و دوم ذیحجه سال 1359 قمری بدرود حیات گفت و پس از تشییع، در نجف اشرف صحن مطهر علی(ع) در جوار استادش مرحوم حاجی نوری به خاک سپرده شد. [۱۹]

پانویس

  1. قمی، الفوائد الرضویه، ۱۳۲۷ش، ص۲۲۱
  2. احمدیان، خاتم المحدثین حاج شیخ عباس قمی، ۱۳۸۰ش
  3. دوانی، مفاخر اسلام، ۱۳۷۹ش، ج۱۱، ص۴۰
  4. احمدیان، خاتم المحدثین حاج شیخ عباس قمی، ۱۳۸۰ش
  5. ناصرالشریعه، محمد حسن، تاریخ قم، ص 274، دار العلم، قم، 1345ش
  6. واعظ خیابانی، میرزا علی، علمای معاصر، ص 181، به کوشش عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، قم، 1382 ش
  7. واعظ خیابانی، میرزا علی، علمای معاصر،ص 181، به کوشش عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، قم، 1382 ش
  8. واعظ خیابانی، میرزا علی، علمای معاصر، ص 181 و 182، به کوشش عقیقی بخشایشی، نوید اسلام، قم، 1382 ش
  9. تاریخ قم، 274
  10. بخش ویژگی های اخلاقی این مقاله، برگرفته شده از: مجله نورعلم، دوره دوم، شماره دوم، شماره مسلسل 14، با عنوان: «نجوم امت» (11): آیة اللّه حاج شیخ عباس قمى (رحمه الله) با اضافات و اصلاحات‏، ص 24- 27. ر.ک: مرکز کامپیوتری اسلامی نور، نرم افزار محدث قمی، شناخت نامه محدث قمی، ص 24- 27
  11. برای آگاهی بیشتر از سایر تألیفات شیخ عباس قمی(ره) به منابعی مانند «الذریعة إلى تصانیف الشیعة» و نرم افزارهای «تراجم و کتابشناسی» و مجموعه آثار شیخ عباس قمی از آثار مرکز تحقیقات کامپیوتری نور مراجعه کنید
  12. عقیقى بخشایشى، عبد الرحیم، طبقات مفسران شیعه، ص 854، نوید اسلام، قم، چاپ چهارم، 1387ش
  13. این کتاب، توسط محمد محمدی اشتهاردی، تحت عنوان «سیرت پیامبر اعظم و مهربان» به زبان فارسی ترجمه شده است؛ محمدى اشتهاردى، محمد، سیرت پیامبر اعظم و مهربان، انتشارات ناصر، قم، چاپ اول، 1385ش
  14. شیخ آقا بزرگ تهرانى، محمد محسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج 16، ص 408؛ و ج 25، ص 128، نشر اسماعیلیان، کتابخانه اسلامیه، قم، تهران، 1408ق
  15. شیخ آقا بزرگ تهرانى، محمد محسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج 16، ص 408؛ و ج 12، ص 195 ، نشر اسماعیلیان، کتابخانه اسلامیه، قم، تهران، 1408ق
  16. شیخ آقا بزرگ تهرانى، محمد محسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج 16، ص 408؛ وج 23، ص 9 ، نشر اسماعیلیان، کتابخانه اسلامیه، قم، تهران، 1408ق
  17. شیخ آقا بزرگ تهرانى، محمد محسن، الذریعة إلى تصانیف الشیعة، ج 16، ص 408؛ و ج 22، ص 245، نشر اسماعیلیان، کتابخانه اسلامیه، قم، تهران، 1408ق
  18. مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی
  19. جمعی از نویسندگان، گلشن ابرار، ج 2، ص 574، نور السجاد، قم، 1384ش