هذیلیه

هذیلیه‏ از فرق «معتزله» و پیروان ابو الهذیل محمد بن هذیل بن عبید اللّه بن مكحول معروف به علّاف (135- 235) بودند.

موسس

ابو الهذیل علاف موسس فرقه هذیلیه بود. وى را از آن جهت علّاف مى‏ گفتند که خانه‏ اش در بصره و در كوى علّافان قرار داشت.

بنا بر برخی از نقل ها وی نخستین متفکر و متکلم مسلمان بود که از طریق مطالعه ترجمه‌های عربی آثار فلاسفه یونان از اصول و قواعد فلسفه آگاهی یافته و در مسائل فلسفی عصرش تفکر و تامل کرده و با تألیف کتاب و رساله، به لقب «فیلسوف معتزله» مشهور شده‌است.

تاریخچه

در احوال وی نوشته اند که اعتزال را از یاران واصل بن عطا فرا گرفت و از طبقه ششم «معتزله» به شمار مى‏ رفت. ابو الهذیل از فلسفه یونان اطّلاع داشت و از آن اقتباس مى ‏كرد. در شرح مواقف نام وى ابو الهذیل بن حمدان العلّاف آمده است. ابو الهذیل در متکب عثمان بن خالد بن ولید که از شاگردان واصل بن عطا بود، درس خواند. هر چند برخی گفته‌اند که وی مکتب اعتزال را از حسن بن ابی الحسن بصری گرفته است. او كتابى به نام «میلاس» نوشته است. میلاس نام مردى مجوسى بود كه در مناظره‏ اى که بین او و ثنویه رخ داد، به دست ابو الهذیل مسلمان شد.. جبائى در رد ابو الهذیل در کتابش او را تكفیر كرده است. همچنین جعفر بن حرب در رد ابو الهذیل کتابی با عنوان «توبیخ ابو الهذیل» نگاشته است.

اعتقادات

ابو الهذیل دارای اعتقادات خاصی بوده است که طبق اظهار نظر برخی او عقاید خود را در ابتدای امر از فلاسفه گرفته است. و بعد با پر و بال دادن و نیز توجیه و تبیین آن، آن ها را به شکل جدیدی که بیشتر مربوط به عقایدی است که یا مخالف اجماع و یا مخالف اعتقادات اشاعره بوده است. وی درباره مقدورات خداوند مى‏ گفت: خداوند پس از فناى مقدوراتش، دیگر به چیزى توانایى نخواهد داشت و اهل بهشت و دوزخ سست و خاموش می مانند. در آن صورت، خداوند به زنده كردن مردگان و میراندن زندگان قادر نخواهد بود. به تعبیر دیگر یعنی این که نعمت های بهشت و عذاب های جهنم تمام شدنی است که بعد از تمام شدن آن ها، اهل بهشت و اهل جهنم بی حس و بی حرکت باقی می‌مانند و توانایی هیچ کاری را ندارند و در این حال خدا هم قادر نیست تا مردگان را زنده و یا چیز جدیدی را خلق و احداث کند. ابو الهذیل معتقد بود که اهل آخرت به آن چه برای شان مقدر شده است، مجبورند. یعنی اهل بهشت مجبورند که از نعمت های بهشت مصرف کنند و اهل آتش هم مجبورند عذاب های جهنم را بچشند. همچنین می گفت که بر روى زمین گمراه و زندیقى یافت نمی شود، مگر با كفرى كه دارد در بسیاری از چیزها فرمانبردار خداست. معتقد بود که علم و قدرت خدا عین اوست. او كلام خدا را بر دو قسم می دانست.1. كلامى كه محتاج به محل است.2. كلامى كه محتاج به محل نیست، او بر این گمان بود که كلمه تكوین یعنى كن (باش) كه خداوند فرموده، سخنى حادث است و در محلى نیست. می گفت معجزاتى را كه پیامبران نشان مى ‏دادند قابل اثبات نیست مگر این كه حد اقل بیست نفر آن را گواهی کنند و یك یا چند تن از آنان اهل بهشت باشند.ابو الهذیل بین افعال قلوب و جوارح فرق می گذاشت و می گفت وجود افعال قلوب با قدرت وى بر آن، پیش از مردنش روا نیست و وجود افعال جوارح پس از مرگ و پس از عدم قدرت او جایز است. وی بر این گمان بود كه مرده و ناتوان مى ‏توانند به نیرویى كه پیش از مرگ و ناتوانى داشته ‏اند، فاعل افعال جوارح‏ شوند.او معرفت ها را بر دو دسته می دانست. 1. معرفتى كه باید آن را بدانیم که مربوط به شناختن خداوند و پیامبری است كه فرستاده است. 2. معرفتی است که دانستن آن اختیاری است. ابو الهذیل حركت جسم كثیر الاضلاع را با حركتى كه در برخى از اجزایش وارد مى ‏شود، جایز می دانست و می گفت: جزء لا یتجزى هرگاه منفرد و تنها باشد، رنگ نمى ‏پذیرد و اگر رنگین نباشد، نمی توان آن را دید.

آثار

ابوالهذیل دارای آثار بسیاری بوده است. محمد ملطی شافعی می گوید که او 1200 کتاب نوشت که همگی جز کتاب الحجة که مربوط به اصول است، اما بقیه آثار ردّیه هایی است که وی بر آراء مخالفانش نوشته است.