اقلیت‌های مذهبی در فرانسه (مقاله)
جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، جامعه‌ای کاملاً سنتی با قوانین عرفی خاص خود است که همهٔ اعضای آن خود را موظف به رعایت این قوانین ـ که در گذر زمان، از نسلی به نسل دیگر انتقال یافته‌اند ـ می‌دانند. آداب و رسوم این جامعه به دو بخش سنت‌های عمومی هندویی و سنت‌های اسلامی تقسیم می‌شود؛ با این حال، پیوستگی عمیقی بین این سنت‌های عمومی و دینی به‌چشم می‌خورد.در واقع می‌توان گفت جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری به‌دلیل پیشینهٔ تاریخی خود، برخی از آداب و رسوم خاص هندوها را در خود جای داده است. از این رو، در برخی از سنت‌های این جامعه، هنوز ردپای عمیقی از سنت‌های اصیل هندوستان ـ به‌ویژه هندوها ـ به‌چشم می‌خورد؛ بنابراین، با اینکه اعضای این جامعه بیش از صد سال است که مذهب تشیع اثنی‌عشری را پذیرفته‌اند و تا حد امکان سعی می‌کنند سنت‌های برجای‌مانده از مذهب هندو را از خود دور سازند، ولی برخی از این سنتها همچنان در زمرهٔ آداب و رسوم پایدار این جامعه مانده است؛ به‌گونه‌ای که در مراسم شادی و سرور، جشن ازدواج، سوگواری، نوع پوشش، غذا و... میراث کهن هندی حاکم بر این جامعه مشهود است.
| عنوان مقاله | اقلیت‌های مذهبی در فرانسه «بخش دوم» |
|---|---|
| زبان مقاله | فارسی |
| اطلاعات نشر | ایران – قم – پژوهشگاه مطالعات تقریبی |
آداب و رسوم
آمیختگی آداب و رسوم هندویی و اسلامی
یکی از مهمترین سنت‌های اصیل جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری برپایی جشن ازدواج است که اوج آمیختگی آداب و رسوم هندویی و اسلامی در آن دیده می‌شود. ازدواج در بین شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری معمولاً به‌صورت درون‌گروهی صورت می‌گیرد و اعضای هر جماعت معمولاً ترجیح می‌دهند فرزندانشان با دیگر افراد در همان جماعت ازدواج کنند. در جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، برخلاف آیین هندویی، مردان به خواستگاری دختران میروند. مراسم خواستگاری به‌صورت سنتی انجام می‌شود و خانوادهٔ داماد در منزل عروس حضور مییابند. پس از توافق دربارهٔ ازدواج، مذاکرات رسمی در خصوص مهریه ـ که در زبان گجراتی «پودا» نام دارد ـ انجام می‌شود و به‌دنبال آن، خبر نامزدی زوج جوان طی یک مهمانی موسوم به «سقای»، طبق آداب و رسوم ایالات گجرات اعلام می‌شود. پیش از عروسی، مراسم موسوم به «شادی» آغاز می‌شود...
از دیگر سنت‌های شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، بر تن کردن لباسهای سنتی هندی است. در واقع، خوجه‌های اثنی‌عشری چون از نظر قومی و نژادی در زمرهٔ اقوام مهاجر از هندوستان به‌شمار میروند، لباس را بخشی از هویت ملی و قومی خود درنظر میگیرند؛ از این رو، معمولاً در منازل و محل کار خود لباسهای هندی بر تن می‌کنند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در زمینهٔ خوراک نیز کاملاً سنتی عمل می‌کنند. معمولاً پخت شیرینی و شربتهای هندی و انواع و اقسام غذاهای هندی، در بین خانوادههای خوجه در کشورهای مختلف بسیار رایج است. موسیقی در جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری جایگاه والایی دارد و هرچند آنان در این زمینه تابع نظریهٔ مراجع تقلید خود هستند و از موسیقیهای محرک پرهیز می‌کنند، ولی بسیاری از جوانان این جامعه، باوجود تقید مذهبی خود، در منازل و محل کار به انواع موسیقیهای پاپ هندی گوش می‌کنند و در زمینهٔ بحث غنا به مسائل شرعی چندان اهمیتی نمیدهند.[1] افزون بر آن، هرچند افراد این جامعه معمولاً به موازین اسلامی پایبندند و از تماشای صحنههای رقص و آواز خودداری می‌کنند، ولی معمولاً به تماشای فیلمهای هندی که از طریق شبکههای ماهوارهای در سرتاسر دنیا قابل دسترسی است، می‌پردازند.
سفر به هندوستان
سفر به هندوستان و بازدید از اقوام و خویشان دور و نزدیک، از دیگر سنت‌های خوجه‌های اثنی‌عشری است. آنان به‌دلیل علاقة بسیار به سرزمین خود، معمولاً هر سال سفری به هند انجام می‌دهند و علاوه بر دیدار بستگان خود،از آثار تاریخی و گردشگاههای طبیعی این کشور زیبا بازدید می‌کنند. برخی از خوجه‌های اثنی‌عشری نیز برای معالجه به هندوستان سفر می‌کنند و به خانوادههایی که توانایی پرداخت هزینهٔ تحصیل فرزندان خود را در کشورهای غربی ندارند کمک کرده، فرزندانشان را در دانشگاه‌‍‌های هند ثبت‌‌نام می‌کنند.
حفظ ملیت و هویت
از دیگر سنت‌های زیبای خوجه‌های اثنی‌عشری، تلاش آنها برای ایجاد نوعی تلفیق بین دین و ملیتشان است. در واقع آنها باوجود علاقهٔ فراوان به مذهب اهل‌بیت و افتخار به شیعه بودن خویش، کوشیده‌اند ملیت و هویت خود را نیز حفظ کنند. این امر در نام‌های ایشان متجلی است؛ به‌گونه‌ای که نام تمامی آنان، به‌ویژه مردان، مخلوطی از اسامی هندی و نام‌های ائمهٔ اطهار و پیامبران است. برخی از این اسامی عبارتند از: بشیر شیوجی، محمد لالجی، جعفر نانجی، محمد دوجی، باقر جیوراج، کاظم والجی، حسنین آلارخیا، علی دایا و... . تلاش برای پیوند خصوصیات قومی برجای‌مانده از هندوئیسم و مذهب تشیع، در دیگر سنت‌های این جامعه، مانند مراسم ختنه‌سوران پسربچهها، جشن تولد، مراسم خاک‌سپاری و... نیز کاملاً به‌چشم می‌خورد. با این حال، خوجه‌های اثنی‌عشری برخی از سنت‌های قدیمی خود را که با قوانین اسلام مغایرت دارد، به‌کناری نهاده و به مقررات اسلامی روی آوردهاند. از دیگر سنت‌های جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، تلاش برای حفظ زبانهای کهن قومی آنها، به‌ویژه زبان گجراتی و تا حدودی نیز کچی، به‌عنوان یکی از مهمترین عوامل ارتباط و تفاهم بین افراد و جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری است.
وضعیت فرهنگی
یکی از ویژگی‌های بارز جامعهٔ شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، سطح بالای فرهنگی این اقلیت کوچک است. این امر ـ که البته بخشی از آن به نظم و انسجام داخلی، و بخشی نیز به بنیه و توان اقتصادی قابل ملاحظهٔ آنها بازمیگردد ـ موجب شده است خوجه‌های اثنی‌عشری به پیشرفت‌های چشمگیری از نظر فرهنگی ـ به‌ویژه در زمینهٔ فرهنگ مطالعه و کتاب‌خوانی ـ دست یابند. یکی از شاخصههای مهم فرهنگی این جامعه، فرهنگ بالای کتاب و کتاب‌خوانی است؛ بهگونههای که تقریباً تمام اعضای جماعات مختلف، به مطالعهٔ کتاب‌ها و مجلات گوناگون، اعم از علمی، فرهنگی، اقتصادی و دینی علاقهٔ زیادی دارند و با وجود اشتغالات فراوان، از مطالعه غافل نمیمانند. در این راستا، کودکان از آغاز یادگیری خواندن و نوشتن، به مطالعهٔ کتاب‌های مختلف تشویق می‌شوند و در مهدکودک‌ها و مراکز پیش‌دبستانی خوجه‌های اثنی‌عشری، این انگیزه به‌تدریج در شخصیت آنها شکل می‌گیرد.
مطالعهٔ کتاب
افزون بر این، تقریباً تمامی خوجه‌ها هر روز صبح و پیش از آغاز فعالیتهای خود، روزنامههای کشور محل اقامت خویش را مطالعه کرده یا به پایگاههای اینترنتی مراجعه می‌کنند. تسلط آنها به زبانهای مختلف، از جمله انگیسی، سواحیلی، گجراتی و اردو نیز عرصهٔ مطالعاتی گسترده‌ای را برای آنان فراهم کرده است. از این رو، بیشتر خوجه‌ها با مراجعه به پایگاههای اینترنتی به زبانهای مختلف، معمولاً از اخبار روز جهان آگاه‌اند و در زمینه‌های مختلف، اطلاعات عمومی گسترده‌ای دارند. خوجه‌های اثنی‌عشری همچنین ساعاتی از شبانه‌روز را به مطالعهٔ کتب دینی؛ نظیر: قرآن، نهجالبلاغه و مفاتیح‌الجنان اختصاص می‌دهند و بسیاری از آنان، هر روز پس از نماز صبح صفحاتی از قرآن و نهجالبلاغه را مطالعه می‌کنند.[2] از دیگر ویژگی‌های فرهنگی این جامعه، ریشهکن شدن بیسوادی در بین همهٔ افراد این اقلیت کوچک است. در واقع، هرچند برخی از افراد نسل اول خوجه‌های اثنی‌عشری مهاجر به شرق آفریقا به‌دلیل مشکلات موجود و شرایط نامناسب اقتصادی بیبهره از سواد خواندن و نوشتن بودند، ولی هم‌اکنون همهٔ اعضای جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری باسوادند و جدای از طبقهٔ تحصیل‌کرده، دیگران دارای دیپلم متوسطه‌اند. البته این امر در جماعات مختلف با نوساناتی مواجه است؛ به‌گونه‌ای که سطح عمومی سواد در بین خوجه‌های ساکن شرق و جنوب شرق آفریقا، اروپا و آمریکای شمالی، مطلوب و تا حدودی بالاتر از خوجه‌های ساکن پاکستان و هند است.
تسلط به زبان انگلیسی
از دیگر شاخصههای خوجه‌های اثنی‌عشری، تسلط بالای آنها به زبان انگلیسی است. چنان‌که مشخص است، زبان انگلیسی به‌عنوان یک عنصر ارتباطی گسترده، جایگاه والایی را در جهان کنونی به خود اختصاص داده است و کشورهای مختلف جهان در تلاش‌اند دست‌کم در مقاطع تحصیلات عالیه، این زبان را بین دانشجویان دانشگاهها و مراکز آموزش عالی خود فراگیر سازند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری نیز با درک شرایط موجود، از این عنصر مهم ارتباطی به‌نحو مطلوب بهرهبرداری نموده و نظام آموزشی خود را در کشورهای مختلف، بر اساس زبان انگلیسی تنظیم و تدوین کرده‌اند. در این زمینه، کودکان خوجهٔ اثنی‌عشری در کشورهای مختلف، از کلاس اول مدرسه با این زبان آشنا می‌شوند و همهٔ درس‌ها به زبان انگلیسی به آنها ارائه می‌شود. این امر موجب شده است تقریباً تمام خوجه‌های اثنی‌عشری به‌روانی و سهولت به انگلیسی صحبت کنند. این امر حتی در ماداگاسکار و رئونیون فرانسوی‌زبان که از مستعمرات فرانسه به‌شمار میروند، به‌چشم می‌خورد و شیعیان خوجهٔ مقیم این دو کشور نیز از آموزش انگلیسی به فرزندان خود غافل نماندهاند. معدود خوجه‌های اثنی‌عشری مقیم هلند، فرانسه، سوئد، پرتغال و اسپانیا هم باوجود تسلط به زبان این کشورها، به انگلیسی سخن می‌گویند. گستردگی زبان انگلیسی در بین خوجه‌های اثنی‌عشری بهاندازهای است که روحانیون و خطبای آنان در سخنرانیهای خود، گاه چند دقیقه به اردو و گجراتی صحبت می‌کنند؛ سپس رشتهٔ کلام را با انگلیسی ادامه می‌دهند.[3]
مدارس و مراکز آموزشی
از دیگر شاخصههای فرهنگی خوجه‌های اثنی‌عشری، می‌توان به مدارس و مراکز آموزشی آنان اشاره کرد. ایشان از چند دههٔ گذشته و با پی بردن به لزوم یک‌دست کردن آموزش‌های درسی جماعات خود، تقریباً در هر شهر مدرسهای نیز بنا نهاده و کودکان خود را در این مراکز نام‌نویسی کرده‌اند. این مدارس در برخی از کشورها به‌طور رسمی مورد تأیید وزارت آموزش و پرورش آنجا قرار گرفتهاند و در برخی کشورها نیز حالت غیررسمی دارند و صرفاً به‌عنوان مرکزی کمک‌آموزشی استفاده می‌شوند. وجود کتابخانههای مختلف در جماعات خوجهٔ اثنی‌عشری، از دیگر ویژگی‌های فرهنگی این اقلیت کوچک است. این کتابخانهها که در بیشتر شهرهای محل سکونت خوجه‌ها فعالیت دارند، از مراکز فرهنگی ارزشمندی به‌شمار میروند که گنجینهای از اطلاعات علمی را در خود جای داده‌اند و به نسل جوان خوجه‌ها منتقل می‌سازند.
موقعیت اقتصادی
چنان‌که اشاره شد، شیعیان خوجة اثنی‌عشری هم‌اکنون اقلیت کوچک دینی به‌شمار میروند که شغل اصلی بیشتر آنان فعالیتهای تجاری و بازرگانی است. دراین‌باره می‌توان گفت اقتصاد یکی از مهمترین ارکان جامعة خوجه‌های اثنی‌عشری است و هرچند طی دو دهة گذشته به برخی مشاغل علمی و فرهنگی نیز روی آوردهاند ولی اقتصاد و تجارت همچنان زیربنای اصلی جماعات مختلف این اقلیت کوچک به‌شمار میرود. در رهگذر این امر، و البته سختکوشی و پشتکار شیعیان خوجة اثنی‌عشری، امروزه آنان در بیشتر کشورهایی که به‌عنوان اقلیتهایی مهاجر در آنجا حضور دارند، از وضعیت مالی و رفاهی خوبی برخوردارند.در بررسی وضعیت اقتصادی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، باید تمایزاتی را بین شیعیان خوجهٔ مقیم شبه‌قارهٔ هند و خوجه‌های اثنی‌عشری مقیم آفریقا و کشورهای غربی قایل شد. در ارتباط با خوجه‌های اثنی‌عشری مقیم هند و پاکستان شایان ذکر است، هرچند آنها طی چند دههٔ گذشته و از بدو تأسیس فدراسیون جهانی و سازمان مسلمانان شیعهٔ خوجهٔ اثنی‌عشری آمریکای شمالی، همواره مورد حمایت این سازما‌ن‌ها قرار داشتهاند، ولی تفاوت مشهودی از نظر رفاهی و مالی بین آنان و دیگر خوجه‌های اثنی‌عشری به‌چشم می‌خورد. از این رو، در بررسی وضعیت زندگی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری مقیم هند باید اذعان داشت آنها به‌دلیل وضعیت اقتصادی عمومی هند و فقر نسبی حاکم بر این کشور، موقعیت اقتصادی بالایی ندارند و بیشتر خوجه‌های اثنی‌عشری ساکن بمبئی، احمدآباد، ماندوی و بارووا (گجرات)، از مشکلات معیشتی مختلفی رنج میبرند.
از این رو، با وجود مشکلات ناشی از امنیت نسبی این کشورها، خوجه‌های اثنی‌عشری بخشی از نبض اقتصادی کشورهای یادشده را در دست گرفتند و به‌ویژه در زمینهٔ اقلام صادراتی کشورهای شرق و جنوب آفریقا چای، قهوه و کاکائو نقش مهمی را برعهده دارند؛ بنابراین، با وجود فقر شدید این کشورها، افزایش تورم عمومی و افزایش قیمت کالاهای اساسی، پیوسته بر ثروت خوجه‌های اثنی‌عشری افزوده شده است و برخی از تجار این جماعات، به‌عنوان ثروتمندترین تجار تانزانیا، کنیا، مادگاسکار و اوگاندا جلوهگر شده‌اند. شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری ساکن اروپا (بیشتر انگلستان) و آمریکای شمالی، اگرچه در زمرهٔ طبقات نخبهٔ این کشورها شمرده نمیشوند، وضعیت مالی مناسبی دارند و بیشتر به خرید و فروش لوازم منزل، صادرات و واردات کالاهای مختلف، خرید و فروش اتومبیلهای دست دوم و... می‌پردازند. بخشی از آنان نیز در بخش‌های علمی و با سمت استاد دانشگاه، مهندس و پزشک فعالیت می‌کنند. در مجموع، خوجه‌های اثنی‌عشری در اروپا و آمریکای شمالی وضعیت مالی مناسبی دارند و چند تن از آنها در زمرهٔ افراد پول‌دار و ثروتمند به‌شمار میروند.
جایگاه دینی
یکی از شاخصترین ویژگی‌های جوامع خوجهٔ اثنی‌عشری در سراسر جهان، تقید دینی و رعایت کامل فرایض دینی است. در واقع، پیروی از اصول و قوانین مذهب اهل‌بیت و اطاعت از دستورهای دینی و مذهبی، بر تمام امور زندگی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری سایه افکنده است و جماعات مختلف آنها تلاش دارند از طریق انجام برنامه‌های دینی مختلف، همهٔ اعضای جماعات خود را تحت پوشش قرار دهند و به پیکری واحد مبدل سازند. تقید دینی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در وهلهٔ اول مربوط به اصول و فروع دین است و آنان تأکید خاصی به برپایی نمازهای یومیه به‌صورت جماعت دارند. افزون بر آن، ایشان مراسم و مناسبتهای دینی خود، مانند اعیاد، شهادت ائمهٔ اطهار، ایام فاطمیه و به‌ویژه ماه مُحرَم را با تشریفات مفصلی برگزار می‌کنند.
تقیدات دینی خوجه‌های اثنی‌عشری، از دوران کودکی آنها آغاز می‌شود و کودکان اعم از دختر و پسر، معمولاً پیش از بلوغ، نمازهای یومیه را از والدین خود می‌آموزند و همراه با پدران و مادران در مساجد و حسینیهها حضور مییابند. این امر که همواره مورد تأکید رهبران این جامعه و امامان جماعات بوده، موجب شده است باورهای دینی از نخستین سالها در آنها نقش ببندد و به‌عنوان بخشی از زندگی آنان درنظر گرفته شود. افزون بر آن، روحانیون جماعات نیز کودکان را از دورهٔ طفولیت از طریق برپایی کلاسهای آموزشی با دین اسلام و قوانین آن آشنا می‌سازند و می‌کوشند تا حد ممکن اصول اولیهٔ اسلام را به آنها آموزش دهند.
اهمیت به نماز، خمس و زکات
خوجه‌های اثنی‌عشری برای نماز اهمیت خاصی قائل‌اند و حتی‌الامکان می‌کوشند نمازهای یومیهٔ خود را به‌صورت جماعت برگزار کنند. آنان معتقدند برگزاری نماز جماعت، جدای از اجر معنوی و ثواب آن، سبب استحکام روحیهٔ اخوت، برابری و اتحاد بین آنها می‌شود و مناسبات اجتماعی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری را تحکیم میبخشد. آنان هر هفته در نماز جمعهٔ مساجد خود شرکت می‌کنند. این در حالی است که معمولاً در آن روز لباسهای تمیز هندی بر تن می‌کنند. برپایی نمازهای مستحبی نیز جایگاه خاصی در بین خوجه‌های اثنی‌عشری دارد و به‌ویژه نماز عید فطر با حضور تمام اعضای جماعات و به شیوهای بسیار زیبا برپا می‌شود. شیعیان خوجة اثنی‌عشری در زمینة پرداخت خمس، زکات، صدقه و نذورات نیز همواره پیشگام بوده‌اند و هر سال سهم امام و سادات را از طریق جماعات خویش یا فدراسیونهای منطقهای به دفتر مرجع تقلید خود آیتالله سید علی حسینی سیستانی در عراق یا نمایندة ایشان آقای شهرستانی در قم میفرستند. حج و زیارت اماکن مقدس، از جمله مراقد ائمة اطهار در عراق و ایران نیز از دیگر اموری است که برای خوجه‌های اثنی‌عشری بسیار اهمیت دارد. خوجه‌های اثنی‌عشری، دیگر شرایع اسلامی را نیز تا حد امکان گرامی میدارند.[4] شیعیان خوجة اثنی‌عشری در زمینهٔ فعالیتهای تجاری خود نیز از ورود به معاملات رباگونه به‌شدت پرهیز دارند و از امور تجاری‌ای که شبههای از رباخواری در آن باشد، خودداری می‌کنند. آنان از خوردن غذاهای مشکوک از نظر حلال بودن نیز خودداری کرده، معمولاً در خرید گوشت گاو و گوسفند، به مهر حلال آن توجه بسیار دارند.
شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری و سیاست
چنان‌که اشاره شد، اقتصاد و فعالیتهای تجاری، همواره امری زیربنایی برای شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری درنظر گرفته شده است و بیشتر اعضای این اقلیت مذهبی عهدهدار مشاغل بازرگانی مختلف و متنوعی‌اند. این امر تا حدودی ناشی از علاقه و طبیعت ذاتی آنها به روی‌گردانی از ورود به عرصهٔ سیاسی است. این بی‌رغبتی سبب شده است که خوجه‌های اثنی‌عشری هرچه بیشتر به تجارت و بازرگانی روی آوردند. در ارتباط با نقش شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در ساختار سیاسی کشورهای محل سکونت خویش و عرصهٔ روابط بینالملل گفتنی است اصولاً آنان به‌دلیل اینکه در هر کشور اقلیت‌های کوچکی را تشکیل می‌دهند و هرگونه حادثه می‌تواند موجودیت و تمامیت آنها را با مخاطراتی جدی مواجه سازد، معمولاً از ورود به امور سیاسی و تلاش برای تصدی مشاغل بالای دولتی پرهیز می‌کنند و می‌کوشند وارد این گونه امور نشوند.
شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری مقیم انگلستان و اروپا، در ارتباط با فعالیتهای سیاسی خود تابع سیاست فدراسیون جهانی‌اند و معمولاً با هماهنگی شورای مسلمانان بریتانیا به دفاع از جایگاه تشیع و حقوق مسلمانان این کشور و دیگر مسلمانان اروپا می‌پردازند. آنان هر سال با شرکت در راهپیمایی روز قدس به‌همراه دیگر مسلمانان اروپا، خشم خود را از حمایتهای مستمر دولتهای اروپایی از رژیم صهیونیستی به‌تصویر میکشند. آنان طی دو دههٔ اخیر، بارها مخالفت خود را با اقدامات اسلامستیزانهٔ کشورهای فرانسه، دانمارک و هلند نیز اعلام کرده‌اند و در میتینگهایی که توسط سازمان‌های اسلامی برگزار می‌شود، شرکت می‌کنند. با این حال، آنان در صحنهٔ سیاسی این کشورها دخالتی ندارند و از ورود به جریان‌های سیاسی این کشورها پرهیز می‌کنند.
چالش‌ها
با وجود موفقیت‌های به‌دست آمده، خوجه‌های اثنی‌عشری طی چند دهٔ گذشته با چالش‌های فراوانی نیز مواجه بوده‌اند؛ که به‌نوعی موانع پیش‌روی آنان شمرده می‌شوند. این مشکلات، هرچند بر اساس موقعیت مکانی و محل زندگانی آنها تا حدودی با هم اختلاف دارند، در اساس و مبنا تفاوت چندانی با هم ندارند. یکی از مشکلات مهم شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری، به‌ویژه جماعات مستقر در اروپا و آمریکای شمالی، تهاجم فرهنگی غرب و مظاهر فریبندهٔ آن است که نسل جوان آنان را در این کشورها به‌شدت تهدید می‌کند.
از سوی دیگر، طی دو دههٔ گذشته، موج عظیمی از تبلیغات بر ضد دین اسلام و مذهب تشیع در غرب به‌راه افتاده و مراکز و مؤسسات تحقیقاتی با اطلاق واژههایی ابهامبرانگیز، نظیر «اسلام‌هراسی» و «شیعه‌هراسی» کوشیده‌اند مسلمانان و به‌ویژه شیعیان را انسانهایی خشن، متعصب و ضد دموکراسی و آزاداندیشی معرفی کنند و تا حد امکان تصویری مخدوش از اسلام و مذهب مترقی تشیع را در پیش چشمان مردمان مسیحی مغرب زمین نشان دهند.
مهاجرت تدریجی بسیاری از خوجه‌های اثنی‌عشری به کشورهای غربی، از دیگر مشکلات موجود در بین شیعیان خوجهٔ ساکن شرق آفریقاست. سطح پایین علمی و فرهنگی این کشورها، مشکلات معیشتی، شیوع برخی بیماری‌ها و وضعیت نامناسب بهداشتی، کاهش نسبی درآمدهای عمومی خوجه‌ها، تورم بسیار بالای حاکم بر جامعه و... از عوامل دیگری هستند که به‌تدریج جوانان خوجه را با انگیزهٔ بهره‌مندی از امکانات مناسب زندگی و تحصیل در دانشگاه‌‍‌های صاحب‌‌نام به‌سمت مغرب‌زمین سوق می‌دهد. با این حال، در مقایسه با اروپا و آمریکا شاید بتوان گفت با وجود رفاه حاکم بر غرب، خوجه‌ها در آفریقا از زندگی راحت‌تری برخوردارند و مهاجرت آنان به اروپا و آمریکای شمالی، تنها مشکلات آنها را تشدید می‌کند. از سوی دیگر، سازمان‌های تبلیغی شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری در شرق آفریقا با توطئه‌های مداوم معاندان، از جمله مسیحیان و به‌ویژه وهابیون و گروه‌های وابسته به «رابطة العالم الاسلامیه» مواجه‌اند و در برخی موارد این توطئه‌ها تا جایی شدت گرفته که موجب تعطیلی برخی از مدارس اسلامی وابسته به این سازما‌ن‌ها و به‌هدر رفتن بخش مهمی از سرمایه‌گذاری صورت گرفته در مناطق مختلف تانزانیا و کنیا شده است. در مجموع، می‌توان گفت خوجه‌های اثنی‌عشری به‌دلیل پراکندگی خود در کشورهای مختلف جهان، با مشکلات فرهنگی و اجتماعی مختلفی مواجه‌اند که به‌نوبهٔ خود موجب شده است بخشی از اقدامات تبلیغی آنها معطوف به رفع این مشکلات و موانع شود. با این حال، این معضلات نه‌تنها خللی در عزم و ارادهٔ راسخ آنها پدید نیاورده، بلکه موجبات وحدت، استواری و تقویت روحیهٔ ایستادگی در برابر این مشکلات را افزایش داده است. از این رو، می‌توان پیش‌بینی کرد در آینده‌ای نه‌چندان دور، این جامعه هرچه بیشتر استحکام یافته، انگیزهٔ آنها در غلبه بر مشکلات پیش روی افزایش یابد.
فرجام سخن
چنان‌که در بخش‌های مختلف مقاله مشخص شد، شیعیان خوجهٔ اثنی‌عشری گروهی انشعابی از اسماعیلیه‌های نزاری (آقاخانی‌های امروز) هستند که طی حدود یک‌صد سال گذشته در سایهٔ همت والا و پشتکار و انسجام گروهی، به اقلیتی هدفمند مبدل شده‌اند که افزون بر تقویت هرچه بیشتر بنیهٔ اقتصادی خود، توجه خاصی به اشاعهٔ فرهنگ شیعه داشته و تبلیغ مکتب اهل‌بیت را در رأس برنامه‌های خود قرار داده‌اند. این اقلیت کوچک، با وجود چالش‌ها و مشکلات پیش روی، طی چند دههٔ گذشته به پیشرفت‌های فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی قابل توجهی دست یافته‌اند و با اتحاد و همدلی، به جامعه‌ای تبدیل گشته‌اند که از بسیاری جهات می‌تواند برای دیگر مسلمانان، به‌ویژه شیعیان، به‌عنوان الگو درنظر گرفته شود.
پانویس
[1] گفت‌وگوی امیربهرام عرب احمدی با دکتر سبتین پانجوانی، 1381 شمسی.
[2] مطالعات میدانی امیربهرام عرب احمدی، تانزانیا، 1387 شمسی.
[3] مشاهدات عینی امیربهرام عرب احمدی، شرق آفریقا و اروپا، 1387 شمسی.
[4] گفت‌وگوی امیربهرام عرب احمدی با دکتر عارف عبدالحسین، بیرمنگام، 1381 شمسی.