بررسی اندیشه جریان‌های تکفیری در موضوع توحید و شرک (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

مبنا و اساس تفکرات جریانهای تکفیری که آنان را در برابر اکثریت مسلمانان قرار داده است به مساله بسیار مهم و محوری دین یعنی  [[توحيد|توحید]] و [[شرک]] بر می گردد. از اینرو شایسته است قبل از بیان عقائد آنان در بخشهای مختلف به تبیین دیدگاه انان در این مساله اساسی که زیربنای همه عقائد اسلامی است پرداخته شود .  

فقط الله است که خالق همه اسباب و موجودات بوده و همه مخلوقات در اسمانها و زمین اورا می خوانند . <ref>مجموعه الفتاوي ج 1ص 80-81</ref>

از منظر ابن تیمیه وحدانیت در عبادت بمعنای عبادت خالصانه برای خداوند بگونه ای که شرع تعیین نموده است می باشد.بنابر این اگر انسان بین خالق و مخلوق حتی بمقدار جزئی در عبادت شریک  قائل شود وارد در حریم شرک شده است هرچند قائل به وحدانیت خداوند در خلقت و ذات و صفات باشد  و از انجا که دعا از جمله عبادات است بنابر این باید بر اساس دستور شرع انجام گیرد و شریعت اجازه نمی دهد بهمراه نام خداوند نام دیگری در دعا برده شود.<ref>محمدابوزهره، ابن تیمیه ص 268-269: و الوحدانيه في العباده تقتضي امرين :‌

احدهما ان لا يعبد الا الله وحده ....و من سوي بين المخلوق و الخالق في شيي من العباده فقد جعل مع الله الهه اخري و ان کان يعتقد بوحدانيه الخالق في الخلق و الذات و الصفات...الامرالثاني مما يقتضيه التوحيد في الالوهيه و العباده ان نعبد الله سبحانه بما شرعه علي السنه رسله و لانعبده الا بواجب او مستحب او مباح قصد به الطاعه و شکر الله تعالي و يقول ابن تیمیه : ‌والدعاء من جمله العبادات فمن دعا المخلوقين من الموتي و الغائبين و استغاث بهم کان مبتدعا في الدين مشرکا برب العالمين متبعا غير سبيل المومنين و من سال الله بالمخلوقين او اقسم عليه بالمخلوقين کان مبتدعا بدعه ما انزل الله بها من سلطان – انتهي</ref>  

توحید اعتقاد ، گفتار یا عملی است که شارع بدان امر نموده و ادمی انرا جهت رضا و امتثال فرمان او انجام دهد و شرک ان است که ان دستور برای غیر خداوند انجام گیرد. <ref>کتاب التوحيد ص 44 :‌ ... فکل اعتقاد او قول او عمل ثبت انه ماموره به من الشارع فصرفه لله وحده توحيد و ايمان و اخلاص و صرفه لغيره شرک و کفر</ref>

در کتاب کشف الشبهات از کتب محمدبن عبدالوهاب در تبیین معنای توحید امده است :‌ معنای حقیقی توحید و کلمه لا اله الا الله این است که هیچکس را بهمراه خداوند نخوانی و معنای اله یعنی انچیزی که قصد می شود و در زمان ما معادل الاله همان سید است مراد ا ز اله خالق و رازق و مدبر امور نیست و این را کفار عصر پیامبر می دانستند اما کفار و مشرکین زمان ما نمی دانند <ref>کشف الشبهات في التوحيد ص 4</ref>

اصل جامع درعبادت خالصانه الهی عبارتست از :‌ اطاعت از اوامر و نواهی الهی <ref>الشيخ محمدبن عبدالوهاب ص 65-70</ref>  

در کتاب کشف الشبهات فی التوحید امده است :‌ عظیم ترین اموزه های دینی توحید در عبادت و اجتناب از شرک است بدلیل ایه شریفه قران :‌‌و ان المساجد لله فلاتدعوامع الله احدا <ref>کشف الشبهات  ص 42: ‌ان اعظم ما جاء‌به هذاالرسول ان لا يشرک مع الله في عبادته احد و الدليل قوله تعالي :‌و ان المساجد لله فلاتدعوامع الله احدا</ref>

از منظر محمدبن عبدالوهاب شرک دو نوع است شرک اکبر و شرک اصغر . مراد از شرک اکبر ان است که انسان عمل عبادی را برای غیر خداوند انجام دهد و شرک اصغر یعنی هر عمل غیر عبادی که سبب رفتن به سوی شرک اکبر باشد. <ref>کتاب التوحيد ص 44-45 :‌ فان حد الشرک الاکبر و تفسيره الذي يجمع انواعه و افراده ان يصرف العبد نوعا او فردا من افراد العباده لغير الله فکل اعتقاد او قول او عمل ثبت انه ماموره به من الشارع فصرفه لله وحده توحيد و ايمان و اخلاص و صرفه لغيره شرک و کفر فعليک بهذاالضابط للشرک الاکبر الذي لا يشذ عنه شيئي کما ان حدالشرک الاصغر هو کل وسيله و ذريعه يتطرق منها الي الشرک الاکبر من الارادات و الاقوال و الافعال التي لم تبلغ رتبه العباده</ref>  

پس همواره انسان باید دو حالت متضاد داشته باشد: تسلیم محض خدا، و عصیان محض غیر خدا. این است معنى‏ ایّاکَ نَعْبُدُ خدایا تنها تو را مى‏پرستیم و غیر تو را نمى‏پرستیم. <ref>مجموعه ‏آثاراستادشهيدمطهرى، ج‏26، ص:101- 102</ref>

شناخت خداى یگانه به عنوان کاملترین ذات با کاملترین صفات، منزّه از هر گونه نقص و کاستى، و شناخت رابطه او با جهان که آفرینندگى و نگهدارى و فیّاضیّت، عطوفت و رحمانیّت است، عکس العملى در ما ایجاد مى‏کند که از آن به «پرستش» تعبیر مى‏شود.<ref>مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (جهان‏بينى توحيدى)، ج‏2، ص:-97 96</ref>  

یعنى اگر کسى در اعتقادش به یکى از این دو اصل خللى باشد جزء مسلمین محسوب نمى‏گردد. احدى از مسلمین با این دو اصل مخالف نیست. <ref>مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى ؛ ج‏3 ؛ ص71</ref>

ایشان در تبیین مرتبه شرک ذاتی می فرماید :‌ اعتقاد به چند مبدئى، شرک در ذات است و نقطه مقابل توحید ذاتى‏ است. قرآن آنجا که اقامه برهان مى‏کند (برهان تمانع) و مى‏گوید: «لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا» (انبیاء‌ 22) در برابر قائلین به چند مبدئی عالم  اقامه برهان مى‏کند. این گونه اعتقاد سبب خروج از جرگه اهل توحید و از حوزه اسلام است. اسلام شرک ذاتى را در هر شکل و هر صورت بکلّى طرد مى‏کند. <ref>مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (جهان‏بينى توحيدى)، ج‏2، ص: 123

شرک عملى نیز به نوبه خود مراتب دارد  که بالاترین مراتبش که سبب خروج از حوزه اسلام است شرک جلى خوانده مى‏شود. امّا انواع شرک خفى وجود دارد که اسلام در برنامه توحید عملى با آنها سخت مبارزه مى‏کند.<ref>مجموعه آثار استاد شهيد مطهرى (جهان‏بينى توحيدى)، ج‏2، ص:119 -124</ref>

عبد که ریشه کلمه عبادت است ضد کلمه حربوده  و بمعنای شخصی است که مملوک یا برده دیگری قرار گرفته است <ref>مصبا- عَبَدْتُ‏ اللّه‏ أَعْبُدُهُ‏ عِبَادَةً، و هي الانقياد و الخضوع، و الفاعل‏ عَابِدٌ،و الجمع‏ عُبَّادٌ و عَبَدَةٌ. و العَبْدُ خلاف الحرّ، و أَعْبَدْتُ‏ زيدا فلانا: ملکته إيّاه ليکون له عبدا</ref>

در برخی از کتب لغت برای کلمه عبادت دو اصل و ریشه مطرح کرده اند :‌  الف - عبد که بمعنای نرمی و ذلت که مصداقش عبد مملوک است  ب- العبده که بمعنای  قوت و صلابت می باشد  <ref>مقا- عبد: أصلان صحيحان، کأنّهما متضادّان. و الأوّل من ذينک الأصلين يدل على لين و ذلّ، و الآخر على شدّة و غلظ. فالأوّل- العبد، و هو المملوک، و الجماعة العبيد، و ثلاثة أعبد، و هم العباد. ..و المعبّد: الذلول، يوصف به البعير أيضا. و من الباب الطريق المعبّد، و هو المسلوک المذلّل. و الأصل الآخر- العبدة، و هي القوّة و الصلابة، و يقال هذا ثوب له عبدة، إذا کان صفيقا قويّا، و من هذا القياس العبد مثل الأنف و الحميّة يقال هو يعبد لهذا الأمر. و فسّر- إِنْ کانَ لِلرَّحْمنِ وَلَدٌ فَأَنَا أَوَّلُ‏ الْعابِدِينَ‏، أى أوّل من غضب عن هذا و أنف من قوله.الاشتقاق</ref>  

این‏گونه بودن یعنى رام و مطیع بودن، یک ذره عاصى نبودن، حالتى است که انسان باید فقط نسبت به خداوند داشته باشد. عبد خدا بودن یعنى این حالت را نسبت به ذات حق و فرمانهاى ذات حق داشتن.<ref>مجموعه اثار شهيد مطهري ج 26ص 101

3-عبادت نشان دادن عبد مملوکیت خویش را به خداوند می باشد از اینرو چنین حالتی با استکبار دربرابر خداوند قابل جمع نیست اما با شرک قابل جمع می باشد.<ref>الميزان ج1 ص24: العبد هو المملوک من الإنسان أو من کل ذي شعور بتجريد المعنى کما يعطيه قوله تعالى: «إن کل من في السماوات و الأرض إلا آتي الرحمن عبدا»: مريم- 93. و العبادة مأخوذة منه و ربما تفرقت اشتقاقاتها أو المعاني المستعملة هي فيها لاختلاف الموارد، و ما ذکره الجوهري في الصحاح أن أصل العبودية الخضوع فهو من باب الأخذ بلازم المعنى و إلا فالخضوع متعد باللام و العبادة متعدية بنفسها. و بالجملة فکان العبادة هي نصب العبد نفسه في مقام المملوکية لربه و لذلک کانت العبادة منافية للاستکبار و غير منافية للاشتراک فمن الجائز أن يشترک أزيد من الواحد في ملک رقبة أو في عبادة عبد، قال تعالى: «إن الذين يستکبرون عن عبادتي سيدخلون جهنم داخرين»: غافر- 60. و قال تعالى: «و لا يشرک بعبادة ربه أحدا»: الکهف-</ref>

عبادت عالیترین مرتبه خضوع و نهایت شکر گزاری در مقابل خداوند است و چنین خضوعی فقط در برابر خداوند سزاوار است چون اوست که همه مالک و خالق هستی است. هر چند شکر و اطاعت از غیر خداوند جائز اما عبادت فقط مختص به خداوند می باشد.<ref>التبيان ج 1ص  39:‌ و العبادة ضرب من الشکر و غاية فيه لأنها الخضوع بأعلى مراتب الخضوع مع التعظيم بأعلى مراتب التعظيم و لا يستحق إلا بأصول النعم التي هي خلق الحياة و القدرة و الشهوة و لا يقدر عليه غير الله تعالى فلذلک اختص سبحانه بأن يعبد و لا يستحق بعضنا على بعض العبادة .  کما يستحق بعضنا على بعض الشکر و تحسن الطاعة لغير الله تعالى و لا تحسن العبادة لغيره و قول من قال أن العبادة هي الطاعة للمعبود يفسد بأن الطاعة موافقة الأمر و قد يکون موافقا لأمره و لا يکون عابدا له</ref>

‌ایشان عبادت را عالیترین مرتبه خضوع و تسلیم دانسته و انرا مختص ذات مقدس الهی می داند چون فقط اوست که مولای حقیقی و صاحب عظیمترین نعمتهاست . <ref>الکشاف عن حقائق غوامض التنزيل   ج‏1  ص 15  :‌ و العبادة أقصى غاية الخضوع و التذلل. و منه ثوب ذو عبدة إذا کان في غاية الصفاقة و قوة النسج، و لذلک لم تستعمل إلا في الخضوع لله تعالى، لأنه مولى أعظم النعم فکان حقيقا بأقصى غاية الخضوع.</ref>   

عبادت امتثال نمودن عبد نسبت به دستوراتی  است که از روی تعظیم نسبت به خداوندی که کمال مطلق و مستغنی از همه است صورت گیرد بنابر این متعلق عبادت تمامی اوامر و نواهی الهی خواهد بود.<ref>مفاتيح الغيب ج 1 ص32  :‌ فاعلم أن العبادة عبارة عن الإتيان بالفعل المأمور به على‏ سبيل التعظيم للآمر فما لم يثبت بالدليل أن لهذا العالم إلها واحدا. قادرا على مقدورات لا نهاية لها، عالما بمعلومات لا نهاية لها، غنيا عن کل الحاجات، فإنه أمر عباده ببعض الأشياء، و نهاهم عن بعضها، و أنه يجب على الخلائق طاعته و الانقياد لتکاليفه....-</ref>   

به هر حال عنوان فرمانبرى به عقیده ما ملاک عبادت به آن معنى که در مقابل شرک و بت پرستى واقعى صورت مى‏گیرد نیست، هرچند به معنى خفى شرک است. <ref>يادداشتهاى استاد مطهرى، ج‏8، ص: 180</ref>

اعتقاد به این گونه قدرتها اگر مقرون به این اعتقاد باشد که به ارادة اللَّه و مشیة اللَّه و اذن اللَّه کار مى‏کنند، شرک نیست ولى اگر چنین فرض شود که از خود استقلال دارند، نفس اعتقاد نوعى شرک است و تعظیم و احترام و قربانى براى آنها نیز شرک است‏ <ref>و به عبارت ديگر اگر آنها را رب النوع- آنچنان که مشرکين قائل بودند- بدانند و خداوند را فقط خالق بدانند و ربوبيت را از آنِ ستاره يا خورشيد يا بت که مظهر و هيکل و طلسم رب النوع است بدانند، شرک است ولى اگر قائل به رب العالمين باشند و همه چيز را مجرى قضا و قدر رب العالمين بدانند، اين اعتقاد شرک نيست. اما اينکه در عمل حتى با اين گونه اعتقاد نبايد سجود يا قربانى يا دعا يا تسميه را براى غير خدا کرد، تکليف فرعى است و عقيده‏اى نيست.</ref>

عبادت عالیترین مرتبه خضوع در برابر خداوندی است که مالک و خالق و قادر به امورات هستی بوده بگونه ای که دیگران از انجام انها عاجز هستند.بنابر این عبادت بغیر خداوند جائز نیست هر چند اطاعت از دیگران معقول است. بنابر این سخن انان که عبادت را بمعنای اطاعت اوامرونواهی الهی می دانند خطاست چون اطاعت همان موافقت نمودن به امر صادر توسط امر کننده است و این در موالی عرفی نظیر اطاعت فرزند از پدر عبد از مولا  صدق می کند؛ از طرفی به بت پرستانی که در عصر جاهلیت  بتها رامی پرستیدند مطیع اطلاق نمی گردد. بنابر این عبادت همان نهایت خضوع و شکر گزاری در برابر خداوند متعال خواهد بود. <ref>تفسير القران الکريم ص105: و العبادة ضرب من الشکر و غاية فيه لأنها الخضوع و التذلل‏ يدل على أعلى مراتب التعظيم و لا يستحقها أحد إلا بإعطاء اصول النعم الذي هو خلق الحيوة و القدرة و الحس و الشهوة و لا يقدر عليه أحد إلا الله فلذلک اختص سبحانه بأن يعبد، و لا يجوز العبادة لغيره بخلاف الطاعة فإنها قد تحسن لغيره کطاعة الأب و المولى و السلطان و الزوج، فمن قال: إن العبادة هي الطاعة فقد أخطأ لأنها غاية التذلل دون الطاعة فإنها مجرد موافقة الأمر، ألا ترى إن العبد يطيع مولاه و لا يکون عابدا له؟ و الکفار يعبدون الأصنام و لا يکونون مطيعين لهم؟إذ لا يتصور من جهتهم الأمر.

البته درجه اعلاى توحید این است که انسان مطاعى غیر از خدا نداشته باشد،<ref>يادداشتهاى استاد مطهرى، ج‏8، ص: 179</ref>

به عقیده ما عمل آنگاه عبادت است که احترام و تعظیم باشد با قصد و اعتقاد به الوهیت معبود. الوهیت معبود به معنى این است که شخص معتقد باشد که معبود تسلط باطنى و تکوینى بر او و جهان دارد و در این تسلط خود مستقل است. <ref>يادداشتهاى استاد مطهرى، ج‏8، ص: 180-179</ref>