بررسی ادله قائلین به عدم امکان تفسیر قرآن (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

'''ادله قائلین به عدم امکان تفسیر قرآن''' عنوان مقاله ای است به زبان فارسی <ref>نویسنده: سید مصطفی حسینی رودباری</ref> که در [[پژوهشگاه مطالعات تقریبی]] نگاشته شده است. در این مقاله موضوع امکان تفسیر [[قرآن]] و یا عدم ان به تحلیل و نقد گذارده شده است. در واقع در مقابل دیدگاه قائلین به امکان فهم پذیری قرآن و تفسیر آن ،  بعضی با استناد به برخی ادله – نقلی و عقلی – اظهار می دارند که قرآن کریم برای انسان های عادی قابل فهم نبوده و اغلب انان  مدعی هستند که  قرآن تنها بوسیله [[پیامبر اسلام]] (صلی الله علیه وآله وسلم) و  [[اهل بیت]] ایشان (علیهم السلام) قابل درک می باشد. دراین فصل  به نقد و بررسی ادله اینان می پردازیم:  

طائفه اول :  روایاتی که مفادشان نهی از تفسیر به رای قرآن می باشد .

برخی از روایات طائفه اول به شرح ذیل می باشد :  

در منابع اهل سنت نیز روایات ناهیه از تفسیر به رای امده است که برخی از انها بشرح ذیل می باشد :

2-در فهم قرآن باید از متن قرآن بهره گرفت – تفسیر قرآن به قرآن -ایشان روش فهم قرآن  را متفاوت با سائر روشها دانسته و معتقد است  روش فهم قرآن مختص به قرآن می باشد بدین معنا که  ایات قرآن همگی به هم پیوسته بوده و در فهم ان  فقط باید از متن قرآن بهره گرفت  بعبارت دیگر منهی عنه  در روایات  مذکور  -روایات ناهی از تفسیر به رای –  طریق و روش  فهم متعارف  در قرآن است  ..   

3-منهی عنه در روایات مذکور ، استقلال در فهم و اعتماد مفسر به فهم خود و عدم مراجعه به متن قرآن می باشد .  

ایشان معتقد است مراد از روایات ناهیه  از تفسیر به رای ، یقین به فهم خود  از ایاتی است که دلیلی بر اثبات ان وجود نداشته و مستند ان فقط استحسانات عقلی می باشد :  

تفسیر قرآن لازم است بر اساس علم صورت گیرد نه ظن و رای ؛ از اینرو تفسیر به رای را که در مقابل تفسیر اثری  است مردود و حرام می باشد .

دقت در گفتار ابن تیمیه بیانگر این است که دیدگاه ایشان  از جهاتی به دیدگاه علامه طباطبائی شباهت دارد از جهت انکه در گفتار ابن تیمیه -همانطور که در ادامه بحث می‌آید - در مراحل تفسیر قرآن امده است که برترین روش تفسیر ،  تفسیر قرآن به قرآن می باشد و تنها در صورت عدم  امکان این طریق - تفسیر قرآن به قرآن -  لازم است به روایات تفسیریه یا قول صحابه و تابعین مراجعه گردد .  

روایات این طائفه علاوه بر اینکه مفادشان لزوم مراجعه به اهل بیت در تفسیر قرآن می باشد بیانگر ان است  که فقط مخاطبین اصلی قرآن قادر به  فهم قرآن بوده و  اینان نیز منحصر به  پیامبر ص و معصومین  می‌باشند .     

در روایتی دیگر از امام صادق ع نقل شده است که علم به تنزیل و تاویل قرآن فقط در اختیار پیامبر ص و معصومین ع می باشد : « إن الله علم نبیه ( صلى الله علیه وآله ) التنزیل والتأویل ، فعلمه رسول الله ( صلى الله علیه وآله ) علیا ( علیه السلام ) قال : وعلمنا والله   

طبرسی در مجمع البیان نیز مدعی وجود اخبار صحیح از اهل بیت ع در عدم جواز تفسیر بدون بیان روائی از معصومین ع  می باشد : أن الخبر قد صح عن النبی صلى الله علیه وآله وسلم وعن الأئمة القائمین مقامه ( علیه السلام ) أن تفسیر القرآن لا یجوز إلا بالأثر الصحیح والنص الصریح  .

ایشان در کتاب " البیان فی تفسیر القرآن  " درپاسخ به مرسله شعیب بن انس  که فهم قرآن را مختص به اهل بیت ع می داند اظهار می‌دارد این نوع روایات بیانگر ان است که فهم جامع  و کامل قرآن مختص به انان می باشد . بدیهی است  این  امر منافاتی با جواز و امکان فهم دیگران  نسبت به مراتب دیگر قرآن نخواهد داشت  .  

ایشان در زمینه روایت دوم – روایت زید شحام -  که فهم قرآن را مختص به من خوطب به می داند  معتقدند :  مراد از ان ،  تفسیر بمعنای کشف القناع می باشد بنابر این  روایت مذکور منافاتی با امکان  فهم ظواهر قرآن  برای غیر معصومین  نخواهد داشت .   

اولا تفسیر قرآن دارای مراتبی است که عالیترین مراتب ان مختص اهل بیت ع می باشد . بدیهی است مطلب ذکر شده  با امکان فهم مراتب دیگر تفسیر برای غیر معصومین ع قابل جمع  می باشد .

2- گفتار اخباریین در تمسک به احادیث مذکور با روایاتی نظیر حدیث ثقلین و حدیث عرض اخبار به قرآن و...که بیانگر جواز عمل به ظواهر قرآن برای  غیر معصومین بوده و مسلمانان  مکلفند صحت و سقم روایات را با قرآن بسنجند معارض می باشد .  

3- ادعای اخباریین با سیره ائمه در تعلیم شیوه استنباط احکام از قرآن به دیگران نیز معارض می باشد . چون سیره عملی اهل بیت ع بخوبی بیانگر ان است که غیر معصوم نیز می تواند احکام الهی را از قرآن استنباط نماید همانگونه که ائمه علیهم السلام شیوه استنباط حکم  مسح بر قسمتی از سر- را در وضوء -و نیز مسح بر جبیره را -در هنگامی که مسح بر عضوپوشیده از جبیره ممکن نیست- به شیعیان شان تعلیم دادند .  

نتیجه انکه دلالت  طائفه دوم نیز بر عدم جواز و امکان  فهم قرآن برای غیر معصومین تمام نمی باشد .  

برخی از روایات این طائفه به شرح ذیل می باشد :  

جابر از امام صادق ع نقل می کند که ان حضرت فرمود : ای جابر قرآن –معانی- بطنی است و برای بطن ان نیز ظهری است و هیچ امری به اندازه قرآن از عقول بشر دورتر نست – و عقل بشر بدان نمی رسد – گاه ایه در قرآن دیده می‌شود که هریک از  ابتدا و میانه و اخرش پیرامون مطلبی است در حالی که همه اجزاء  ان ایه در واقع بهم پیوستگی داشته و هماهنگ با هم می باشد

در روایتی دیگر امام صادق ع به معلی بن خنیس فرمود : مطالبی که از قرآن فهمیده ای منطبق با حقیقت قرآن نیست همانا قرآن مشتمل بر اموری است که فقط عده ای خاص قادر به درک ان هستند همانگونه که پیامبر ص فرمود : برای عقول عالمان تفسیرهیچ امری دورتر از تفسیر قرآن نمی باشد ..  

در روایتی دیگر از امام صادق ع نقل شده است که : هیچ امر اختلافی نیست مگر اینکه در قرآن حقیقت ان – قول حق -  بیان شده است اما در دسترس عقول بشری نمی باشد.  .

ایشان در ادامه اظهار می دارند که بسیاری از روایات تفسیریه - وارد شده  از ناحیه ائمه ع-  نیز  بیانگر ان  است که به مخاطبین خویش شیوه صحیح استنباط و برداشت معارف  قرآنی را بیاموزند همانگونه که برخی روایات با صراحت کسانی را که معتقد به عدم  امکان بهره گیری عقل ازقرآن را می باشد در زمره  هلاک شوندگان می داند .  

احتمال اول : ایات قرآن ضد یکدیگر جلوه داده شده  و بوسیله قرآن ، قرآن نقض گردد  . این امر سبب استخفاف قرآن بوده و مستلزم کفر می باشد .

مهمترین دلیل قائلین بر عدم امکان تفسیر قرآن خطا پذیری عقل می باشد . اینان معتقدند عدم احاطه عقل به مسائل گوناگون و امکان خطاپذیری ان موجب سلب  اعتماد به احکام و برداشتهای عقلی می‌گردد .  

ایشان در تبیین بیشتر دیدگاه ابن تیمیه  می‌نویسد : عقل بدون نقل قادربه درک حقائق دینی نمی باشد بنابر این عقل حتی در مقدمات استدلالش تابع قرآن بوده و تاویل قرآن نیز فقط بوسیله قرآن انجام می گیرد.–     

ایشان معتقد است منشا خطا در استنباطات عقلی یا از جهت صورت استدلال ویا از جهت مواد تشکیل دهنده ان می باشد .در علوم نظری نظیر ریاضیات امکان خطا بسیار اندک است  چون بوسیله رعایت قواعد منطق می توان مانع بروز خطا در صورت استدلال گردید.

از طرفی چون مواد تشکیل دهنده قیاسات در این نوع علوم امور قریب به حس می باشد می توان از خطا در انها نیز اجتناب نمود اما درعلوم دینی هر چند می توان از بروز خطا  در صورت استدلال اجتناب نمود اما بدلیل انکه مقدمات بکار رفته در انها امور غیر حسی یا بعید ازحس بوده و عقل قادر به درک صحیح انها نیست از اینرو امکان خطا در ان بسیار است .   

ایشان بعد از بیان مقدماتی – نسبتا طولانی – چنین نتیجه می گیرد  که تنها راه  برای اجتناب از خطا در استنباطات دینی تمسک به گفتار اهل بیت ع می باشد چون در تمسک به گفتار انان  – بدلیل عصمت شان - قطعا طریق صواب را پیموده  و مایه اطمینان خواهد بود  در حالی که با تمسک به غیر انان  چنین اطمینانی حاصل نمی‌گردد .  

از جمله کسانی که در ایران  مروج چنین  اندیشه ای هستند  مجتهد شبستری  و دکتر سروش می باشد . اینان  با پذیرش  هرمنوتیک در قرآن  و سنت معتقدند فهم  صحیح  و اطمینان بخش  از قرآن  و سنت ممکن نیست .