امام صادق پایه‌گذار علوم و حوزه‌های اسلامی (مقاله): تفاوت میان نسخه‌ها

این ملل مختلف که آمدند، خود به خود اختلاف ملل و اختلاف نژادها زمینه را براى اینکه افکار تبادل شود فراهم کرد؛ و اینها هم که مسلمان شده بودند مى‏خواستند بیشتر از ماهیت اسلام سر درآورند؛ اعراب آن قدرها تعمق و تدبر و کاوش در قرآن نمى‏کردند، ولى ملت‌هاى دیگر آن‏چنان در اطراف قرآن و مسائل مربوط به آن کاوش مى‏کردند که حد نداشت، روى کلمه به کلمه قرآن فکر و حساب مى‏کردند.

طبقه‏ اى به وجود آمد به نام «قُرّاء» یعنى کسانى که قرآن را قرائت مى‏کردند و کلمات قرآن را به طرز صحیحى به مردم مى‏آموختند. (مثل امروز نبوده که قرآن به این شکل چاپ شده باشد.) یکى مى‏گفت من قرائت مى‏کنم و قرائت خودم را روایت مى‏کنم از فلان کس از فلان کس از فلان صحابى پیغمبر، که اغلب اینها به حضرت امیر مى‏رسند.

دیگرى مى‏گفت من [قرائت خودم را روایت مى‏کنم‏] از فلان کس از فلان کس از فلان کس. مى‏آمدند در مساجد مى‏نشستند و به دیگران تعلیم قرائت مى‏دادند، و غیر عربها بیشتر در حلقات این مساجد شرکت مى‏کردند، چون غیر عربها بودند که با زبان عربى آشنایى درستى نداشتند و علاقه وافرى به یاد گرفتن قرآن داشتند. یک استاد قرائت مى‏آمد در مسجد مى‏نشست و عده زیادى جمع می‌شدندکه از او قرائت بیاموزند.

از همه اینها داغ‏تر- نه مهم‏تر- بحثهاى کلامى بود. از همان قرن اول طبقه‏اى به نام «متکلّم» پیدا شدند، که این تعبیرات را در کلمات امام صادق مى‏بینیم و حتى به بعضى از شاگردانشان مى‏فرمایند: «این متکلمین را بگویید بیایند.» متکلمین در اصول عقاید و مسائل اصولى بحث مى‏کردند: درباره خدا، درباره صفات خدا، درباره آیاتى از قرآن که مربوط به خداست؛ آیا فلان صفت خدا عین ذات اوست یا غیر ذات اوست؟

آیا حادث است یا قدیم؟ درباره نبوت و حقیقت وحى بحث مى‏کردند، درباره شیطان بحث مى‏کردند، درباره توحید و ثنویّت بحث مى‏کردند، درباره اینکه آیا عمل رکن ایمان است که اگر عمل نبود ایمانى نیست، یا اینکه عمل در ایمان دخالتى ندارد بحث مى‏کردند، درباره قضا و قدر بحث مى‏کردند، درباره جبر و اختیار بحث مى‏کردند. یک بازار فوق‏العاده داغى متکلمین به وجود آورده بودند.

اینها یک روش خشکه‏مقدسى عجیبى پیشنهاد مى‏کردند و می‌گفتند اسلام نیز همین را مى‏گوید و همین، یک زاهدمآبى غیر قابل تحملى!.

شبلى نعمان در تاریخ علم کلام مى‏نویسد احدى نمى‏توانست با أبوالهذیل مباحثه کند و او از تنها کسى که مى‏ترسید هشام بن الحکم بود. نَظّام که او را از نوابغ روزگار شمرده‏اند و نظریاتى داشته که امروز با نظریات جدید منطبق است (مثلًا در باب رنگ و بو معتقد است که رنگ و بو از جسم مستقل است، یعنى رنگ و بو آن‏طور که خیال مى‏کردند عرضى است براى جسم، عرضى براى جسم نیست؛ مخصوصاً در باب بو معتقد است که بو یک چیزى است که در فضا پخش مى‏شود) شاگرد هشام بوده (و نوشته‏اند که این رأى را از هشام بن الحکم گرفت) و هشام بن الحکم خودش شاگردى از شاگردان امام صادق است.

و لهذا منصور تعبیر عجیبى درباره ایشان دارد. <ref>منصور با امام صادق به یک وضع عجیبى رفتار مى‏کرد و ریشه‏اش هم خود امام صادق بود. گاهى بر حضرت سخت مى‏گرفت و گاهى آسان. البته ظاهراً هیچ وقت حضرت را زندان نبرده باشد ولى خیلى اوقات، ایشان را تحت نظر قرار مى‏داد و یک‏دفعه ظاهراً دو سال حضرت را در کوفه تحت نظر قرار داد، یعنى منزلى را به امام اختصاص داده بودند و مأمورینى آنجا بودند که رفت و آمدهاى منزل امام را کنترل مى‏کردند. چندین بار خودش امام را احضار کرد و فحّاشى و هتّاکى نمود که مى‏کشمت، گردنت را مى‏زنم، تو علیه من تبلیغ مى‏کنى، مردم را بر من مى‏شورانى، چنین مى‏کنى، چنان مى‏کنى، و امام خیلى با نرمش جواب مى‏داد.</ref>  مى‏گوید: «هذَا الشَّجى‏ مُعْتَرِضٌ فِى الْحَلْقِ...» جعفر بن محمد مثل یک استخوان است در گلوى من، نه مى‏توانم بیرونش بیاورم و نه مى‏توانم فرویش ببرم؛ نه مى‏توانم یک مدرکى از او به دست آورم کلکش را بکنم و نه مى‏توانم تحملش کنم،

عامل سوم که زمینه را مساعد مى‏کرد جهان‏ وطنى اسلامى بود، یعنى اینکه اسلام با وطنهاى آب و خاکى مبارزه کرده بود و وطن را وطن اسلامى تعبیر مى‏کرد که هرجا اسلام هست آنجا وطن است و در نتیجه تعصبات نژادى تا حدود بسیار زیادى از میان رفته بود به طورى که نژادهاى مختلف با یکدیگر همزیستى داشتند و احساس اخوّت و برادرى مى‏کردند.  

و از این شاید بالاتر آن چیزى است که امروز اسمش را «تسامح و تساهل دینى» اصطلاح کرده‏اند و مقصود همزیستى با غیر مسلمانان است، مخصوصاً همزیستى با اهل کتاب؛ یعنى مسلمانان اهل کتاب را براى اینکه با آنها همزیستى کنند تحمل مى‏کردند و این را بر خلاف اصول دینى خودشان نمی‌دانستند. و در آن زمان اهل کتاب اهل علم بودند.