اصول کافی (کتاب)
| نام | الکافی |
|---|---|
| نویسنده | کلینی • محمد بن یعقوب |
| موضوع | احادیث ائمه معصوم |
| سبک | روایی |
| زبان | عربی |
| تعداد جلد | ۱۵ جلد |
| پدیدآوران | درایتی • محمدحسین (اهتمام) |
| فوت نویسنده | ۳۲۹ ق |
الکافی یکی از مهمترین کتاب‌های حدیثی و نخستین کتاب از کتب اربعه شیعه است که توسط ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی (م 329 ق) نوشته شده است. کلینی که از برجسته‌ترین محدثان جهان اسلام اعم از شیعه و سنی به شمار می‌رود و لقب ثقه الاسلام گرفته است؛ برای تدوین و تالیف این کتاب ارزشمند و معتبر به شهرها و روستاهای مختلف مناطق جهان اسلام مثل خراسان، ایران، شام، عراق و عربستان مسافرت کرده و با دست یابی به کتاب‌های تالیف شده توسط شاگردان اهل بیت (ع) ـ که به اصول اربع مایه شهرت داشتند ـ به فراگیری حدیث و معارف اهل بیت (ع) پرداخت.
این کتاب در واقع نخستین کتابی است که به صورت جامع در همه زمینه‌های اعتقادی، فقهی، اخلاقی، تفسیرو تاریخ، روایات معتبر را جمع کرده است. به طوری که تعداد روایات آن برابر و بلکه بیش از همه روایات صحاح سته است. کلینی کتاب خود را در سه بخش عمده مرتب کرده است: اصول دین«اصول کافی»، فروع دین«فروع کافی»، متفرقه که با عنوان «روضه کافی» شناخته شده است.
کلینی این کتاب را در پاسخ به درخواست برخی از شیعیان تدوین کرد که به علت تعدد و اختلاف روایتها نمی‌توانستند مسایل و حقایق اسلامی را به طور دقیق و حقیقی تشیخص دهند. بنابر این این کتاب را با هدف گردآوری همه فنون دانش‌های دین تالیف کرد تا عمل به دستورات اهل بیت(ع) بر اساس آن برای شیعیان آسان گردد. و به دلیل همین جامعیت، نام آن را کافی نهاد؛ یعنی کفایت کننده از کتب دیگر.
معرفی کتاب
کتاب کافی یکی از مهمترین کتاب‌های حدیثی و نخستین کتاب از کتب اربعه و جوامع اولیه حدیث شیعه است که توسط ابوجعفر محمد بن یعقوب بن اسحاق کلینی نوشته شده است. این کتاب در واقع نخستین کتابی است که به صورت جامع در همه زمینه‌های اعتقادی، فقهی، اخلاقی، تفسیرو تاریخ، روایات معتبر را جمع کرده است. به طوری که تعداد روایات آن برابر و بلکه بیش از همه روایات صحاح سته است.
کلینی این کتاب را در پاسخ به درخواست برخی از شیعیان تدوین کرد که به علت تعدد و اختلاف روایتها نمی‌توانستند مسایل و حقایق اسلامی را به طور دقیق و حقیقی تشیخص دهند. بنابر این این کتاب را با هدف گردآوری همه فنون دانش‌های دین تالیف کرد تا عمل به دستورات اهل بیت(ع) بر اساس آن برای شیعیان آسان گردد. و به دلیل همین جامعیت، نام آن را کافی نهاد؛ یعنی کفایت کننده از کتب دیگر. کلینی کتاب خود را در سه بخش عمده مرتب کرده است: اصول دین«اصول کافی»، فروع دین«فروع کافی»، متفرقه که با عنوان «روضه کافی» شناخته شده است.
کلینی هر مبحث کلی را با نام «کتاب» آورده و در هر یک از این کتاب‌ها چند عنوان مرتبط با موضوع به نام «باب» ذکر کرده است. او در ذیل همه ابواب کافی حدود شانزده هزار حدیث از چهارده معصوم(ع) ذکر کرده که همه آنها را به طور مسند آورده است.
عناوین اصلی اصول کافی
کتاب العقل والجهل که تنها یک باب دارد، مشتمل بر 36 روایت است. توصیه‌های امام کاظم علیه‌السلام به هشام، در این کتاب آمده است.
کتاب فضل العلم دارای ابواب پرشماری است که مباحث برخی از آنها عبارت‌اند از: «وجوب دانش پژوهی»، «آنان که از راه دانش نان می خورند»، «صفت علم»، «فضیلتِ دانش و دانشوران»، «نگارش و فضیلت آن»، «صفت عالم»، «تقلید»، «حق عالم»، «بدعت و رأی و قیاس» «نهی از سخن بدون دانش»، «وجود همه نیازمندی‌های مردم در قرآن و سنت.
کتاب التوحید نیز به موضوعاتی چون: «حدوث عالم و پدید آورنده آن»، «پایین‌ترین درجات شناخت خدا»، «نهی از سخن گفتن در کیفیت او»، «باطل کردن نظریه دیدن خدا»، «صفات ذات خدا»، «اراده و دیگر صفات فعل خدا»، «معانی اسماء الهی»، «مشیت و اراده»، «سعادت و شقاوت»، «جبر و قدر و امر بین الامرین» پرداخته شده است.
کتاب الحجة که پس از ایمان و کفر، گسترده‌ترین بخش کتاب اصول کافی است، روایات زیادی در بیش از یکصد و سی باب، نقل شده که به سرفصل‌های آن به صورت کلی اشاره می‌شود:
- نیاز به حجت
- طبقات انبیای رسل، ائمه اطهار
- تفاوت میان رسول، نبی و محدث
- شناخت امام و لزوم اطاعت از او
- صفات ائمه (والیان امر، خازنان علم، نور الهی، ارکان زمین و..)
- عرضه اعمال بر ائمه
- ائمه، وارثان علم انبیا
- آنچه نزد ائمه است (علم کامل قرآن، کتب انبیا، صحیفه فاطمة، جفر، جامعه و..)
- دانش ائمه و افزونی جهات مختلف آن
- نصوص دالِ بر امامت یکایک ائمه دوازده گانه
- گزیده‌هایی از تاریخ زندگانی معصومان
- کتاب الایمان والکفر، گسترده‌ترین بخش اصول کافی و مشتمل بر بیش از دویست باب است. مباحث اصلی این کتاب عبارت‌اند از: «خلقت مؤمن و کافر»، «معنی اسلام و ایمان»، «صفات مؤمن و حقایق ایمان»، «اصول و فروع کفر»، «گناهان و آثار، درجات و انواع آنها» و «انواع کفر.
- کتاب الدعاء در دو بخش تنظیم شده است: قسم اول در بیان فضیلت دعا و آداب آن است. در این بخش، ابتدا به «آثار دعا»، «تغییر قضای الهی به وسیله دعا»، «شفای همه دردها» و استجابت آن پرداخته شده، سپس آداب دعا همانند: «تقدم در دعا»، «رو به قبله نشستن و یاد خدا در هنگام دعا»، «دعای پنهان»، «اوقات مناسب دعا» و «اجتماع افراد در دعا» تبیین شده است. در بخش دوم، متن برخی ادعیه و اذکار کوتاه که به صورت مطلق یا ویژه برخی از حالات است، گردآوری شده است. نظیر: دعا هنگام بیدار شدن و خروج از منزل، به دنبال نمازها، هنگام بیماری‌ها، و یا هنگام قرائت قرآن.
- کتاب فضل القرآن در چهارده باب، فضیلت حاملان قرآن، و نیز فضیلت تعلم، حفظ، قرائت و ترتیل آن را تبیین کرده است. همچنین مقدار فضیلت خواندن قرآن در هر روز نیز در این کتاب معین شده است.
- در آخرین عنوان از بخش «اصول» کافی، (کتاب العشرة)، لزوم معاشرت، معاشرت نیک، معاشران خوب و بد و نیز برخی از آداب و وظایف معاشرت و روابط اجتماعی نظیر: سلام گفتن به یکدیگر، احترام بزرگسالان، احترام کریمان، رعایت امانت در جلسات، حق همسایه، حق همسر، نامه نگاری و... بررسی شده است.
عناوین اصلی فروع کافی
بخش دوم کتاب کافی که «فروع الکافی» نام دارد دربردارنده روایات مربوط به مسائل فقهی است. در این بخش عناوین زیر وجود دارد:
- کتاب الطهارة
- کتاب الحیض
- کتاب الجنائز
- کتاب الصلاة
- کتاب الزکاة والصدقه
- کتاب الصیام
- کتاب الحج
- کتاب الجهاد
- کتاب المعیشة
- کتاب النکاح
- کتاب العقیقه
- کتاب الطلاق
- کتاب العتق والتدبیر والمکاتبه
- کتاب الصید
- کتاب الذبائح
- کتاب الاطعمه
- کتاب الاشربة
- کتاب الزی والتجمل والمروة
- کتاب الدواجن
- کتاب الوصایا
- کتاب المواریث
- کتاب الحدود
- کتاب الدیات
- کتاب الشهادات
- کتاب القضا والاحکام
- کتاب الایمان والنذور والکفارات.
یادآوری می‌شود، در فروع کافی برخی از عنوان‌ها که معمولاً در کتب فقهی به صورت مستقل آورده می شوند به مناسبت، ضمن عنوان‌های یاد شده آمده‌اند. مثلاً اجاره، بیع، رهن، عاریه، ودیعه، و امثال آن، در عنوان المعیشة، امر به معروف، در عنوان الجهاد و نیز زیارت نامه‌ها در عنوان الحج آمده است. فروع کافی بزرگترین بخش کتاب کافی به حساب می‌آید.
روضه الکافی
در سومین بخش از کتاب الکافی که به نام «روضه» شهرت دارد، روایات مربوط به موضوعات مختلف و متنوع، بدون هیچ ترتیب و نظم خاصی گردآوری شده است. برای نمونه، به برخی از موضوعات آن اشاره می‌شود:
- تأویل و تفسیر برخی آیات قرآن مجید
- توصیه‌ها و اندرزهای ائمه اطهار علیهم السلام
- رؤیا و انواع آن
- دردها و درمان‌ها
- کیفیت آفرینش جهان هستی و برخی از پدیده‌های آن
- تاریخ بعضی از پیامبران بزرگ
- فضیلت شیعه و وظایف آن
- برخی مسائل تاریخ صدر اسلام و زمان خلافت امیرمؤمنان
- مهدی علیه‌السلام و صفات او و نیز اصحاب و ویژگی‌های زمان حضور او
- تاریخ زندگی برخی اصحاب و اشخاص، نظیر ابوذر، ثمامة بن أثال، زید بن علی، سلمان، جعفر بن ابی طالب.
بررسی استناد روضه به کلینی
درباره استناد تمام مجلدات کافی به کلینی هیچ یک از محققان تردیدی روا نداشته‌اند. در این میان تنها ملا خلیل قزوینی معتقد است که روضه از تألیفات ابن ادریس حلی است که اشتباهاً به کلینی منتسب شده است. این دیدگاه از نگاه حدیث شناسان مورد نقد قرار گرفته و دلایلی بر رد آن به شرح ذیل ارائه شده است:
- راویاتی که در آغاز سند کافی و از جمله روضه از آنان نام برده شده و کلینی مستقیما از آنان نقل می‌کند جزء طبقه هشتم یا نهم روایت اند و کلینی خود از طبقه نهم است. در حالی که ابن ادریس جزء طبقه پانزدهم است. چگونه ممکن است ابن ادریس که خود در طبقه پانزدهم است بدون واسطه از اشخاصی روایت کند که در طبقه هشتم، یا نهم اند.
- اساتید روایات روضه با اساتید روایات در اصول و فروع کافی یکسان است، که این امر نشان از یکی بودن مولف آنهاست.
- نجاشی و شیخ طوسی که سال‌ها پیش از ابن ادریس بوده‌اند، روضه را جزئی از کافی و تألیف کلینی دانسته است. اگر ادعای تالیف روضه از سوی ابن ادریس (م 598) صحیح باشد، چگونه ممکن است نجاشی و شیخ سال‌ها پیش از وجود و انتساب این کتاب مطلع باشند.
علت نام‌گذاری
در علت نام‌گذاری کتاب به کافی دو نکته بیان شده است:
- کلام خود کلینی در خطبه کتاب طهارت است که می‌گوید: این کتاب، برای همه فنون علم دین کافی است.
- نام کتاب برگرفته از کلامی است که به امام زمان(عج) نسبت داده شده که فرمود: این کتاب، برای شیعیان ما کافی است. این جمله زمانی صادر گشته که کافی بر امام(ع) عرضه شده و ایشان آن را تحسین کرده است (البته چنین حدیثی وجود ندارد و صرفاً یک ادعا است).
بعضی درباره کافی گفته‌اند که بر امام زمان(عج) عرضه شده و آن حضرت فرمود: «الکافی کاف لشیعتنا» یعنی کتاب کافی برای شیعه ما بس است، این مطلب صحت ندارد: علامه مجلسی می‌گوید: اینکه بعضی از گزاف گویان به طور یقین می‌گویند همه کتاب کافی بر امام قائم(عج) عرضه شده است چون کافی در بغداد شهر نمایندگان آن حضرت بوده است، بطلان سخن آنان بر هیچ عاقلی پوشیده نیست
میرزا حسین نوری آورده است: این شایعه که می‌گویند کافی را بر حضرت حجت(عج) عرضه شده و فرموده است: کافی برای شیعه ما کافی است اصلی ندارد و در تألیفات اصحاب ما از آن اثری نیست» وی از محدث استرآبادی نقل می‌کند که چنین حدیثی وجود ندارد.
ویژگی‌های کتاب کافی
- نویسنده این کتاب، دوران نواب اربعه و بخشی از زمان امام حسن عسکری علیه‌السلام را درک کرده است.
- نویسنده این کتاب، به جهت نزدیکی زمانی با نویسندگان اصول، توانسته روایاتی را با واسطه‌های کمتر نقل کند؛ از همین رو بخشی از روایات کافی با سه واسطه نقل شده است.
- دارای عناوینی کوتاه و گویا است که محتوای روایات باب را نشان می‌دهد.
- روایات بدون دخل و تصرف نقل شده و توضیحات مصنف با روایتها مشتبه نمی‌شود.
- مصنف سعی می‌کند حدیث درست‌تر و روشن‌تر را، در اول باب قرار داده و سپس احادیث مبهم و مجمل را ذکر کند.
- یکی از امتیازات کافی این است که کلینی سلسله سند را تا به امام، در هر حدیث نقل می‌کند، و آن جا که صدر سند را حذف کرده است، جایی است که از کتاب دیگر نقل کرده و سلسله سند را به آن کتاب حواله می‌دهد. تمام سند حدیث در آن ذکر شده و از این جهت با تهذیب و استبصار و من لایحضره الفقیه متفاوت است.
- روایاتی را نقل می‌کند که با عنوان باب سازگار است و از نقل احادیث معارض خودداری کرده است.
- روایات را در غیر ابواب خود قرار نداده است.
- از تنظیم و تبویب دقیق و منطقی برخوردار است؛ از عقل و جهل و سپس علم و آنگاه توحید شروع می‌کند؛ در واقع برخی از مباحث معرفت شناسی را در مرحله نخست قرار داده و سپس به مباحث توحید و امامت می رسد، آنگاه روایات اخلاقی را نقل کرده تا به فروع و احکام می رسد و در پایان جُنگی متنوع از احادیث را جمع نموده است.
- جامعیت کافی نسبت به مباحث عقیدتی، اخلاقی و فقهی از دیگر امتیازهای آن است.
منابع
برگرفته از سایت بررسی کتاب الکافی و شیخ کلینی - مرکز تخصصی شیعه...