شیخ عباس قمی

شیخ عباس قمی
نام کامل	عباس بن محمدرضا قُمی
نام‌های دیگر	عباس قمی، محدث قمی
اطلاعات شخصی
محل تولد	قم
روز درگذشت	۲۲ ذی‌الحجه
دین	اسلام، شیعه
استادان	سید محمد کاظم طباطبائی یزدی میرزا حسین نوری میرزا محمدتقی شیرازی
شاگردان	آقا بزرگ طهرانی سردار کابلی سید شهاب‌الدین مرعشی نجفی عبدالحسین فقیهی رشتی ملا علی واعظ خیابانی تبریزی سید محمد هادی میلانی
آثار	مفاتیح الجنان سفینة البحار منتهی الآمال

شیخ عباس قمی (م ۱۳۵۹ق)، عالم بزرگ شیعی قرن چهاردهم قمری است. در سال ۱۲۹۴ ه. ق، شهر مقدس قم شاهد تولد کودکی با باور اسلامی و شیعی بود؛ انسانی که از دامان پاک پدر و مادری مومن و دین‌باور برای دمیدن روح خدایی در کالبد جامعه به عرصه گیتی گام نهاد.

عباس قمی یکی از محدثان و مورخان بزرگ شیعه بود که با نگارش مفاتیح الجنان اسم خود را در جهان تشیع جاودانه ساخت. وی در طول عمر پربرکت خود بیش از ۶۰ کتاب را به رشته تحریر درآورد مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال از مشهورترین تألیفات اوست.

زندگی‌نامه شیخ عباس قمی

شیخ عباس در سال ۱۲۹۴ق در قم به دنیا آمد. پدرش محمدرضا قمی فردی متدین و مرجع مردم برای آگاهی از وظایف شرعی بود. مادر شیخ عباس به نام بانو زینت نیز از زنان متدین و پارسا بود. شیخ عباس قمی درباره وی می‌گوید: من هر موفقیتی که دارم از برکت مادرم است؛ زیرا ایشان سعی داشت همیشه مرا با طهارت کامل شیر دهد.

شیخ عباس در بازگشت از نجف به قم ازدواج کرد. وی دختر سید زکریا قزوینی از علمای قم را به همسری برگزید؛ اما این وصلت پس از چندی به جدایی انجامید. محدث قمی هنگامی که در مشهد اقامت داشت، با دختر آیت‌الله سید احمد طباطبایی ازدواج کرد.

تحصیل شیخ عباس قمی

شیخ عباس قمی دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاهش شهر قم گذراند و دروس مقدماتی را نزد استادانی بزرگ فراگرفت.

او در دوران نوجوانی مراحل آغازین تحصیلات حوزوی را به پایان برده بود و در سال 1316 قمری به دنبال فراگیری دانش، عازم نجف اشرف گردید.

از آنجا که شیخ عباس اشتیاق وصف ناپذیری به شناخت راویان و محدثان و نقل اخبار اهل بیت(ع) داشت، شیفته حاج میرزا حسین نوری (متوفای 1320ق) گشت و در درس او شرکت جست. شیخ عباس قمی بر آن بود تا آنچه را از استاد فرا می‌‎گیرد بی ‎کم و کاست بنویسد و همانند استاد، بازگویش کند. به همین سبب طولی نکشید که به کمک حافظه قوی و تلاش پیگیر به مقام و منزلت والایی در نزد استاد خود دست یافت؛ تا آنجا که در همان ایام نسخه برداریِ مستدرک الوسائل را در اختیار گرفت.

محدث قمی درک محضر این استاد بزرگ را لطف خداوند می‌‎داند و می‌‎نویسد: «... پس خداوند متعال ملازمت ثقة الاسلام نوری طبرسی را به من منّت گذارد، مستدرک الوسائل را برای او نسخه برداری ‎کردم که برای چاپ به ایران فرستاده شد».

وی چهار سال در محضر محدّث نوری بود و در این چهار سال تلاش و کوشش او به حدّی رسید که جزو شاگردان طراز اول استاد به شمار رفت. سپس در سال 1322 قمری به قم بازگشت و مشغول تألیف و تدریس و وعظ و ارشاد مردم شد و تا سال 1329 قمری در این شهر مذهبی اقامت داشت. در این ایام عازم بیت الله الحرام شد و پس از مراجعت از زیارت خانه خدا همچنان در قم سکونت داشت. در سال 1332 قمری بنا به عللی -مخصوصاً به موجب تنگدستی- به مشهد مقدّس مهاجرت کرد و در آنجا سکونت گزید.

نکاتی از ویژگی‌های اخلاقی شیخ

شیخ عباس قمی در زمان خود یکی از مربّیان بزرگ و معلّمان اخلاق اسلامی در میان مردم و حوزه‎‌های علمیه شناخته می‌‎شده و در کلیه اخلاق حسنه و ملکات فاضله انسانی برجسته بود. در مسیری که می‎ رفت اگر کوچک‌ترین شبهه ‎ای در دلش رخنه می‎ کرد که قدمش برای خدا نیست یا وسوسه ‎ای قلبش را می‎ لرزاند بدون هیچ تأمل، از آنجا باز می‌‎گشت.

یکی از ویژگی‏‌های اخلاقی ایشان این بود که علاقه زیادی به مطالعه و نوشتن داشته است. هم ‏درس و هم ‏دوره ‏اش آیت اللَّه شیخ آقا بزرگ تهرانی، در بارۀ او می ‏نویسد: «... او پیوسته سرگرم کار بود، عشق شدید به نوشتن، بحث و تحقیق داشت. هیچ چیز او را از این شوق و عشق منصرف نمی‏ کرد و مانعی در این راه‏ نمی‏ شناخت».

یکی دیگر از خصلت ‏های پسندیده آن مرحوم پای‏بندی به نماز شب و شب زنده داری و قرائت قرآن و تلاوت ادعیه و اوراد و اذکار مأثور، از ائمه معصومین (ع) بود و در این مورد فرزند بزرگش می‏گوید: «تا آنجا که من به خاطر دارم بیداری آخر شب از آن مرحوم فوت نشد، حتی در سفرها» او مانند شیخ طوسی که نخست خود به مصباح المتهجد عمل کرد، قبل از دیگران خود به مفاتیح الجنان عمل می‏ کرد.

یکی دیگر از ملکات روحی و سجایای اخلاقی آن مرحوم، تواضع بسیار و همه جانبه‏ ای بود که از خود نشان می ‏داد، در خانه و مدرسه و خیابان، هر کس را که می ‏دیدند خاصه علما و از بین آنان بیشتر به کسانی که با حدیث و اخبار اهل بیت(ع) سر و کار داشتند فروتنی می ‏نمود و هیچ گاه در مجالسی که وارد می‏ شد در صدر مجلس نمی‏ نشست و هرگز خود را بر دیگران مقدم نمی ‏داشت. آثار صدق و صفا از رخسار و رفتار وی هویدا بود.

آثار و تألیفات شیخ عباس قمی

محدث قمی از عالمان پرکار و با اخلاص بود و در تاریخ، رجال، تراجم، علوم قرآن، اخلاق، عقاید و علم حدیث تألیف کرده است، که به چند نمونه اشاره می‌شود:

1. کلمات لطیفه (در علم اخلاق)

2. الدرّ النظیم فی لغات القرآن العظیم

3. کحل البصر فی سیرة سید البشر؛ یعنی سرمه چشم، پیرامون زندگی سرور انسان‏ها پیامبر اسلام (ص‏)

4. کتاب نقد الوسائل (مختصر کتاب وسائل الشیعه شیخ حر عاملی)

5. شرح حکم نهج‌البلاغه‏ (شرح کلمات قصار امام علی(ع) در نهج‌البلاغه)

6. وقایع الایام (فیض العلام فی عمل الشهور و وقایع الایام)؛ در این کتاب، علاوه بر وقایع و حوادث تاریخی، به اعمال روزها و ماه‏های قمری نیز پرداخته شده است.

7. سفینة البحار؛ این کتاب، فهرست موضوعی بحارالانوار علامه مجلسی است. ایشان آن را در دو جلد تنظیم نموده و در جهت آسان نمودن مراجعه به بحارالانوار نوشته است‏.

8. مفاتیح الجنان؛ کتاب مشهوری که در اکثر مشاهد مشرف و خانه‎‌های شیعیان مورد استفاده بوده و به عربی نوشته شده و به فارسی نیز ترجمه گردیده است. این کتاب شریف در جایگاه خود کم نظیر است؛ زیرا بسیاری از دعاها و نوافل و مستحباب و زیارات ائمه اطهار(ع) را در یکجا گردآوری کرده و در دسترس همگان قرار داده است.

9. منتهی الآمال فی تاریخ النبی و الآل؛ در زمینۀ زندگانی رسول اکرم(ص)، حضرت زهرا(س) و ائمه اطهار(ع) و تاریخ ولادت و وفات و وقایع دوران آنها نوشته شده است.

10. منازل الآخره؛ کتاب نفیسی است که مکرر چاپ شده و مراحل دشوار سفر آخرت را بر اساس روایات بررسی نموده و توشه لازم را یادآور شده است.

نرم‌افزار محدث قمی

نرم‌افزار مجموعه آثار محدث قمی با هدف نشر آثار شیخ عباس قمی در مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی تهیه و تنظیم شده است.

وفات محدث قمی

محدث قمی پس از عمری تلاش و خدمت به اسلام و مسلمین و تحمل سختی‌ها و مرارات زمان به ویژه در اواخر عمر که مصادف با توطئه‎‌های دشمنان اسلام و دین زدایی رضاخانی بود، در شب سه‎ شنبه بیست و دوم ذیحجه سال 1359 قمری بدرود حیات گفت و پس از تشییع، در نجف اشرف صحن مطهر علی(ع) در جوار استادش مرحوم حاجی نوری به خاک سپرده شد.