کاتبان وحی
وقتی قرآن کریم توسط پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) برای مردم خوانده می‌شد، افراد زیادی آن را به حافظه می‌سپردند تا از گزند فراموشی در امان باشد. در این میان برخی به کتابت وحی پرداختند که به کاتبان وحی شهرت یافتند.
نزول آیات
حضرت محمد(ص) در سن چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. آن حضرت در غار حرا مشغول راز و نیاز با خداوند بود که اولین آیات نورانی قرآن کریم توسط جبرئیل به ایشان وحی شد.[۱]
پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) طبق آیات قرآن کریم[۲][۳] و به شهادت تاریخ[۴] فردی امی و درس نخوانده بود.
بنابراین چون آن حضرت شخصا نمی‌توانست آیات قرآن را بنویسد، به کسانی که با کتابت آشنا بودند، دستور داد قرآن را بنویسند تا آیات الهی همواره محفوظ بماند.
به افرادی که دست‌اندرکار نگارش قرآن بودند، کاتبان وحی گفته‌اند.
لقب امی برای پیامبر(ص)
پیامبر اسلام (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) به ظاهر خواندن و نوشتن نمی‌دانست، و در میان قوم خود به‌داشتن سواد معروف نبود زیرا هرگز ندیده بودند چیزی بخواند یا بنویسد، بنابراین او را «امی» می‌خواندند. قرآن هم او را با همین وصف یاد کرده است:
«الذین یتبعون‌الرسول النبی الامی... ؛ فامنوا بالله و رسوله النبی الامی...»[۵]
امی «منسوب به ام» (مادر) است و کسی را گویند که همچون روزی که از مادر زاده شده است فاقد سواد باشد.
معنای دیگری نیز گفته‌اند: منسوب به ام القری «شهر مکه»، یعنی کسی که در مکه زاده شده است.
در قرآن در موارد دیگر نیز مشتقات این واژه آمده است:
«هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم...»[۶]
شاید مقصود منسوبین به شهر مکه باشد، ولی احتمال نخست مشهورتر است و با آیه‌های دیگر قرآن بیشتر سازش دارد: «و منهم امیون لا یعلمون الکتاب الا امانی...»[۷]، در این آیه جمله «لا یعلمون الکتاب» ظاهرا تفسیر «امیون» است و نیز از مقابله آنان (عرب) با اهل کتاب که باسواد بودند، به دست می‌آید (به جهت تناسب در عطف) که مقصود، فاقد کتابت و سواد است و حدیث منقول از پیامبر اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) که فرمود: «إنّا امة امیة لا نکتب و لا نحسب؛[۸] ما مردمی هستیم فاقد سواد کتابت و نگارش حساب» معنای نداشتن سواد را تایید می‌کند.
شمار کاتبان وحی
روند نگارش آیات به این صورت بود که پس از نزول آیات بر پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آن حضرت آیات را بر «کاتبان وحی» املاء می‌کرد و آنها آیات را می‌نوشتند.[۹]
در این که «کاتبان وحی» چند نفر و چه کسانی بوده‌اند، اختلاف است. بعضا افرادی از «کاتبان وحی» وحی شمرده شده‌اند که اصلا جزء کاتبان نبوده‌اند و گاه هم در ذکر نام برخی از افراد اهمال شده است و در برخی از موارد نیز افرادی به عنوان کاتب پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) معرفی شده‌اند، اما مشخص نیست که این افراد آیا کاتب «وحی» بوده‌اند یا غیر وحی.[۱۰]
دکتر محمود رامیار می‌نویسد:
«در شماره کاتبان وحی اختلاف نظر بسیار است. حافظ، ابن عساکر در تاریخ دمشق ۲۳ نفر را یاد می‌کند. ابن عبدالبر ۲۵ نفر را ذکر می‌کند. برهان الدین حلبی ۴۳ نفر را ذکر می‌کند و مجتهد زنجانی نیز همین عدد را نقل می‌کند.»[۱۱]
اولین کاتبان مکه و مدینه
کتابت وحی در مکه
پیامبر اكرم (ص) به كاتبانى نیاز داشت تا در شؤون مختلف از جـمـلـه وحـى بـراى او كـتـابت كنند، لذا چه در مكه و چه در مدینه زبده ترین با سوادان را براى كـتـابـت انـتـخـاب فـرمـود اولـیـن كـسـى كـه در مكه عهده‌دار كتابت مخصوصا كتابت وحى شد، على بن ابى طالب(ع) بود و تا آخرین روز حیات پیامبر(ص) به این كار ادامه داد پیامبر(ص)نیز اصرار فراوان داشت تا على , آن چه را نازل مى شود, نوشته و ثبت نماید تا چیزى از قرآن و وحى آسمانى از على دور نماند.
سـلـیم بن قیس هلالى، كه یكى از تابعین بود, مى گوید: نزد على(ع) در مسجد كوفه بودم و مردم گـرد او را گـرفـته بودند, فرمود: «پرسش‌هاى خود را تا در میان شماهستم از من دریغ ندارید درباره كتاب خدا از من بپرسید, به خدا قسم آیه اى نازل نشد مگر آن كه پیامبر گرامى آن را بر من مـى خـواند و تفسیر و تاویل آن را به من مى آموخت».
عبداللّه بن عمرو یشكرى معروف به ابن الكوا، یـكـى از پـرسش كنندگان صحابه على(ع) و بسیار دانا و دانش مند بود، از وى پرسید: آن چه نازل مـى گـردیـد وشـمـا حـضـور نـداشـتـید, چگونه است؟
على (ع) فرمود: «هنگامى كه به حضور پیامبرمى رسیدم , مى فرمود: یا على در غیبت تو آیه‌هایى نازل شد, آنگاه آنها را بر من مى خواند و تاویل آنها را به من تعلیم مى فرمود».[۱۲]
کتابت وحی در مدینه
اولـیـن كسى كه در مدینه عهده‌دار كتابت وحى گردید, ابى بن كعب انصارى بود، او قبلا در زمان جـاهـلیت نوشتن را مى دانست محمدبن سعد گوید: «كتابت در میان عرب كمتر وجود داشت و ابـى بـن كـعـب از جـمله كسانى بود كه در آن دوره كتابت رافراگرفته بود».[۱۳]
ابن عبدالبر مى گوید: «ابى بن كعب نخستین كسى است كه درمدینه عهده‌دار كتابت براى پیامبر(ص) شد و او اولین كسى بود كه در پایان‌نامه‌ها نوشت: كتبه فلان.[۱۴]
ابى بن كعب كسى است كه پیامبر اكـرم (ص) قرآن را به طوركامل بر وى عرضه كرد او از جمله كسانى است كه در عرضه اخیر قرآن حضورداشت، بدین جهت در دوران یک سان كردن مصاحف در عهد عثمان سرپرستى گروه به او واگـذار شـده بـود و هـرگـاه در مـواردى اخـتـلاف پـیـش مـى آمـد بـا نـظر ابى، مشكل حل مى گردید.[۱۵]
زیـد بـن ثـابـت در مـدینه در همسایگى پیامبر(ص) خانه داشت او نوشتن مى دانست در ابتداى امر هرگاه پیامبر(ص) نیاز به نوشتن داشت و ابى بن كعب حاضر نبود، به دنبال زید مى فرستاد تا براى او كـتـابـت كند.
رفته رفته كتابت او هم رسمیت یافت و حتى با دستور پیامبر(ص) زبان و نوشتن عـبرانى را نیز فراگرفت تا نامه‌هاى عبرى را براى پیامبر(ص) بخواند، ترجمه كند و پاسخ بنویسد زیـدبـن ثـابـت بـیـش از دیـگـر اصـحـاب، مـلازم پـیـامـبـر(ص) بـراى نـوشـتـن بود و بیش تر نامه نگارى مى كرد.[۱۶]
بـنابراین عمده‌ترین كاتبان وحى، على بن ابى طالب (ع)، ابى بن كعب و زید بن ثابت بودند و دیگر كاتبان وحى , در مرتبه دوم قرار داشتند.
روش کتابت در زمان پیامبر(ص)
به دستور پیامبر‌اکرم (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) آیه‌های قرآن پس از نوشته شدن، به گونه‌ای منظم و مرتب، در هر سوره ثبت می‌شد و نزد پیامبر(ص) و در خانه ایشان نگهداری می‌گردید.
هر سوره با نزول بسم الله آغاز یافته و با نزول بسم الله جدید ختم آن سوره اعلام می‌شد و سوره‌ها با این رویه هر یک جدا و مستقل از یکدیگر ثبت و ضبط می‌شد.[۱۷]
گاهی برخی از صحابه می‌خواستند سوره یا سوره‌هایی داشته باشند، آنها را استنساخ کرده و بر روی تکه‌های برگ یا کاغذ می‌نوشتند و نزد خود نگه می‌داشتند و معمولا در محفظه‌های پارچه‌ای به دیوار می‌آویختند.[۱۸]
کاتبان غالبا قرآن را با خط نسخ می‌نوشتند. «عقیده عده‌ای بر آن است که برای نگارش قرآن بیشتر از خط کوفی استفاده می‌شد... اما کهن‌ترین نسخه قرآن که در موزه بریتانیای لندن قرار دارد، به خط نسخ بیشتر از خط کوفی شباهت دارد».[۱۹]
در عهد رسالت هیچ گونه نظم و ترتیبی بین سوره‌ها صورت نگرفت. علامه طباطبایی می‌فرماید:
«قرآن به صورت امروزی در عهد رسالت ترتیب داده نشده بود، جز سوره‌های پراکنده بدون ترتیب و آیه‌هایی که در دست این و آن بود و در میان مردم به طور متفرق وجود داشت».[۲۰]
پانویس
- ↑ مسعودی، علی بن حسین، مروج الذهب، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران، علمی وفرهنگی، ۱۳۷۴، ج۱، ص۶۳۱.
- ↑ عنکبوت/سوره۲۹، آیه۴۸.
- ↑ جمعه/سوره۶۲، آیه۲.
- ↑ صالحی شامی، محمدبن یوسف، سبل الهدی، بیروت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۱۴، اول، ج۵، ص۵۴.
- ↑ اعراف/سوره۷، آیه۱۵۷و۱۵۸.
- ↑ جمعه/سوره۶۲، آیه۲.
- ↑ بقره/سوره۲، آیه۷۸.
- ↑ رازی، فخرالدین، تفسیر کبیر، ج۱۵، ص۳۸۰.
- ↑ مقریزی، احمدبن علی، امتاع الاسماع، بیرت، دارالکتب العلمیه، ۱۴۲۰، اول، ج۹، ص۳۳۴.
- ↑ میر محمدی زرندی، سید ابوالفضل، بحوث فی تاریخ القرآن، قم، جامعه مدرسین، ۱۴۲۰، اول، ص۱۰۵-۱۰۷.
- ↑ رامیار، محمود، تاریخ قرآن، تهران، امیر کبیر، ۱۳۸۰، پنجم، ص۲۶۲- ۲۶۱.
- ↑ سلیم بن قیس هلالى , السقیفه , ص 214 ـ 213.
- ↑ طبقات ابن سعد, ج3 , قسمت 2, ص 59.
- ↑ ابـن عـبدالبر قرطبى , الاستیعاب فی معرفة الاصحاب در حاشیه الاصابه , ج1 ,ص 51 ـ 50.
- ↑ مصاحف سجستانى , ص 30.
- ↑ الاستیعاب در حاشیه الاصابه , ج1 , ص 50
- ↑ معرفت، محمدهادی، تاریخ قرآن، تهران، سمت، ۱۳۸۱، چهارم، ص۳۰.
- ↑ معرفت، محمدهادی، التمهید فی علوم القرآن، ج۱، ص۲۸۹.
- ↑ حجتی کرمانی، محمد باقر، تاریخ قرآن کریم، تهران، دفتر نشرفرهنگ اسلامی، ۱۳۷۹، پانزدهم، ص۲۱۲و۲۱۳.
- ↑ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، ج۳، ص۷۸-۷۷.