سجده بر زمین و استفاده از مهر (مقاله)

انسان در حال سجده از هر حال دیگر به خدا نزدیک‌تر است. سجده‏‌های طولانی برای خدا روح و جان انسان را پرورش می‌‌‌‏‌دهد و بارزترین نشانه ‏های عبودیت و خضوع در پیشگاه پروردگار است. به همین دلیل در هر رکعت نماز دستور دو سجده داده شده است و سجده شکر و سجده‏‌های واجب و مستحب تلاوت قرآن نیز از مهمترین مصادیق سجده‌اند. سجده هم امر مهمی است و هم دارای شرایط و آدابی که یکی از شرایط آن چیزی است که می‌‌‌توان برای و بر آن سجده کرد، در اسلام سجده جز برای خدا جایز نیست، اما سجده بر چه چیزی درست و بر چه چیزی نادرست است؟

اهمیت سجده

در حدیث آمده که هیچ کار انسان برای شیطان ناراحت‏‌کننده‏‌تر از سجده نیست، و در حدیثی دیگر پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) به یکی از یاران خود فرمود: «وَ إِذَا أرَدْتَ أنْ یَحْشُرَکَ اللهُ مَعِی یَوْمَ الْقِیَامَةِ فَأطِلِ السُّجُودَ بَیْنَ یَدَیِ اللهِ الوَاحِدِ الْقَهّارِ»اگر می‌‌‏خواهی در قیامت با من محشور شوی برای خداوند قهّار سجده‌‏های طولانی بجا آور .

سجود مختص خداست

جمله‏ (لَهُ یَسْجُدُونَ) و همچنین تعبیر (وَ لِلَّهِ یَسْجُدُ مَنْ فِی السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ) با توجه به مقدّم شدن «للّه» در جمله مزبور، آیه دلالت بر حصر دارد یعنی همه و همه در آسمان و زمین فقط برای خدا سجده می‌‏کنند! جالب‌توجه این‌که در کتاب «وسائل الشیعة» در ابواب سجده نماز، بابی تحت عنوان «عدم جواز السجود لغیر الله» ذکر شده و در آن هفت حدیث از پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و امامان معصوم نقل شده است که سجده برای غیر خدا جایز نیست. از این سخن در بحث‏‌های آینده نتیجه‌‏گیری می‌‌کنیم.

سجده شرایط و آدابی دارد که یکی از آنها چیزی است که می‌‌توان بر آن سجده کرد

فقهای اهل‌سنت عموماً معتقد به جواز سجده بر همه چیز هستند البتّه گروهی از آنان سجده بر آستین لباس یا گوشه عمامه و مانند آن را استثنا کرده و جایز ندانسته‏‌اند. پیروان مکتب اهل‌بیت (علیهم‌السلام) متّفقاً بر این عقیده هستند که تنها بر دو چیز می‌‌توان سجده کرد: زمین و آنچه از زمین می‌‏روید، به‌شرط آن که خوردنی و پوشیدنی نباشد مانند برگ و چوب درختان و حصیر و بوریا و امثال آنها.

پیروان اهل‌بیت (علیهم‌السلام) به استناد روایاتی که از رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) و ائمّه اهل‌بیت (علیهم‌السلام) و عمل صحابه نقل شده، بر این عقیده اصرار دارند، لذا در مسجدالحرام و مسجد پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) ترجیح می‌‌دهندروی فرش‏ها سجده نکنند بلکه روی سنگ‏ها سجده کنند و گاه حصیری همراه خود می‌‏آورند و روی حصیر سجده می‌‏کنند.

در مساجد ایران و عراق و کشورهای شیعه‏‌نشین که تمام مساجد مفروش است، قطعه خاکی را به نام «مهر نماز» درست کرده و آن را روی فرش گذارده و بر آن سجده می‌‏کنند تا پیشانی که اشرف اعضای انسان است، در پیشگاه خداوند به خاک ساییده شود و نهایت تواضع در پیشگاه خدا به عمل آید. گاه این قطعه خاک را از تربت شهیدان انتخاب می‌‏کنند که یادآور جانفشانی‏‌های آنها در راه خدا باشد و حضور قلب بیشتری در نماز حاصل کنند، و تربت شهیدان کربلا را بر دیگران ترجیح می‌‏دهند، ولی نه همیشه مقیّد به تربت هستند و نه خاک، بلکه همان‏طور که گفته شد بر سنگ‏‌های کف مساجد- مانند مسجد‌الحرام و مسجد النبی (صلی‌الله علیه و آله)- به راحتی سجده می‌‏کنند. (دقّت کنید)

احادیث و سیره پیامبر اسلام (صلی‌الله علیه و آله)

الف) حدیث معروف نبوی در مورد سجده بر زمین‏

این حدیث را شیعه و اهل سنّت از پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نقل کرده‌‏اند که‏ فرمود: «جُعِلَتْ لِیَ الأرْضُ مَسْجِداً وَ طَهُوراً؛ زمین برای من محلّ سجده و طهارت (تیمّم) قرار داده شده است». بعضی گمان کرده‌‏اند معنای حدیث آن است که سراسر روی زمین محلّ عبادت پروردگار است و انجام عبادات، مخصوص محلّ معیّنی نیست، آن گونه که یهود و نصاری گمان می‌‏کرده‌‏اند که عبادت حتماً باید در کلیسا و معابد خاص انجام گردد، ولی این تفسیر با کمی دقّت با معنای واقعی حدیث سازگار نیست، زیرا پیامبر فرمود: «زمین هم طهور است و هم مسجد» و می‌‏دانیم آنچه طهور است و با آن می‌‏توان تیمّم کرد، خاک و سنگ زمین است، بنابراین سجده‏‌گاه نیز باید همان خاک و سنگ باشد.

اگر پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) می‌‏خواست آن معنا را که جمعی از فقهای اهل‌سنت از حدیث استفاده کرده‌اند، بیان کند باید بگوید: «جعلت لی الارض مسجداً و ترابها طهوراً؛ سرتاسر زمین برای من مسجد است و خاک آن وسیله طهارت و تیمم» ولی چنین نفرمود.

بنابراین شکّی نیست که مسجد در اینجا به معنای سجده‏‌گاه است و سجده‌‏گاه باید همان چیزی باشد که بتوان بر آن تیمّم کرد. پس اگر شیعیان مقیّد هستند بر زمین سجده کنند و سجده بر فرش و مانند آن را مجاز نمی‌‌‏دانند، کار خطایی نکرده‌‏اند، چون به دستور رسول‌الله (صلی‌الله علیه و آله) عمل می‌‏کنند.

ب) سیره پیامبر

(صلی‌الله علیه و آله) از روایات متعدّدی استفاده می‌‏شود که پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نیز بر زمین سجده می‌‏کرد، نه بر فرش، لباس و مانند آن. در حدیثی از أبو هریره می‌‏خوانیم که می‌‏گوید: «سجد رسول الله فی یوم مطیر حتّی أنّی لانظر إلی أثر ذلک فی جبهته و ارنبته؛ رسول خدا را در یک روز بارانی دیدم که بر زمین سجده می‌‏کرد و اثر آن بر پیشانی و بینی او نمایان بود». اگر سجده بر فرش و پارچه جایز بود، لزومی نداشت آن حضرت در روز بارانی بر زمین سجده کند.

عایشه نیز می‌‏گوید: «ما رأیت رسول الله متقیاً وجهه بشی‏ء؛ من هرگز ندیدم پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) (به هنگام سجده) پیشانی خود را به چیزی بپوشاند». ابن حجر در شرح این حدیث می‌‏گوید: این حدیث اشاره به این است که اصل در سجده این است که پیشانی به زمین برسد ولی در موقع عدم توانایی واجب نیست.

در روایت دیگری از میمونه (همسر دیگر رسول خدا) آمده است: «و رسول‌الله یصلی علی الخُمرة فیسجد؛ پیامبر بر قطعه حصیری نماز می‌‏خواند و سجده می‌‏کرد».

بدیهی است مفهوم حدیث این است که پیامبر بر همان سجّاده حصیری سجده می‌‏کرد. روایات متعدّدی در منابع معروف اهل سنّت آمده است که پیامبر بر «خمره» نماز می‌‏خواند، (خُمره حصیر کوچک یا سجّاده‏ای است که از برگ درخت نخل می‌‏بافتند).

سیره صحابه

1- جابر بن عبدالله انصاری

می‏گوید: «کنت اصلّی مع النبی (صلی‌الله علیه و آله) الظهر فآخذ قبضة من الحصی فاجعلها فی کفّی ثم احولها إلی الکف الأخری حتّی تبرد ثمّ اضعها لجبینی حتّی اسجد علیها من شدّة الحرّ؛ من با پیغمبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) نماز ظهر می‌‏خواندم، مقداری از سنگریزه‌‏ها را در یک کف دست می‌‏گرفتم و آن را از این دست به آن دست می‌‏کردم تا خنک شود و بر آن سجده کنم، این کار به خاطر شدّت گرما بود». این حدیث به خوبی نشان می‌‏دهد که اصحاب پیامبر (صلی‌الله علیه و آله) مقیّد بودند بر زمین سجده کنند، حتّی برای موقع گرما چاره می‌‏اندیشیدند. اگر سجده بر زمین لازم نبود این کار پرزحمت لزومی نداشت.

2- برخی اصحاب به شهادت انس بن مالک

انس بن مالک می‌‏گوید: «کنّا مع رسول الله (صلی‌الله علیه و آله) فی شدّة الحرّ فیأخذ أحدنا الحصباء فی یده فإذا برد وضعه و سجد علیه؛ ما در شدّت گرما در خدمت رسول خدا (صلی‌الله علیه و آله) بودیم بعضی از ما سنگریزه را در دستش می‌‏گرفت تا خنک شود سپس آن را بر زمین می‌‏نهاد و بر آن سجده می‌‏کرد». این تعبیر نیز نشان می‌‏دهد که این کار در بین اصحاب رایج بوده است.

3- ابن مسعود

أبو عبیده نقل می‌‌کند «أنّ ابن مسعود لا یسجد- أو قال لا یصلّی- إلّا علی الأرض؛ عبدالله بن مسعود نماز نمی‌‏خواند یا گفت: سجده نمی‌‌‏کرد، مگر بر زمین». اگر منظور از زمین، فرش باشد احتیاج به گفتن ندارد، بنابراین زمین به همان معنای خاک، سنگ، شن و مانند اینهاست.

4- در حالات مسروق بن اجدع

از یاران ابن مسعود آمده است: «کان لا یرخص فی السجود علی غیر الأرض حتّی فی السفینة و کان یحمل فی السفینة شیئاً یسجد علیه؛ او اجازه نمی‌‌‏داد بر غیر زمین سجده کنند، حتّی هنگامی که به کشتی سوار می‌‏شد، چیزی با خود به کشتی می‌‏برد و بر آن سجده می‌‏کرد».

5- علی بن عبدالله بن عبّاس

علی بن عبدالله بن عبّاس به «رزین» نوشت: «ابعث إلیّ بلوح من أحجار المروة علیه اسجد؛ قطعه صافی از سنگ‏های «مروه» برای من بفرست تا بر آن سجده کنم».

6- عمر بن عبدالعزیز

در نقل دیگری در کتاب فتح الباری (شرح صحیح بخاری) آمده است: «کان عمر بن عبدالعزیز لا یکتفی بالخمرة بل یضع علیها التراب و یسجد علیه؛ عمر بن عبدالعزیز قناعت به سجده بر حصیر نمی‌‌‏کرد بلکه مقداری خاک بر آن می‌‏گذارد و بر آن سجده می‌‏کرد». از مجموع این اخبار می‌‏فهمیم که سیره اصحاب و تابعین، در قرون نخستین این بوده است که بر زمین یعنی خاک و سنگ و شن و مانند آن سجده می‌‌کردند.

روایتی از امامان اهل‌بیت (علیهم‌السلام)

حدیث امام صادق (علیه‌السلام): هشام بن حکم که از یاران دانشمند آن حضرت است سؤال کرد، بر چه چیز می‌‏توان سجده کرد و بر چه چیز نمی‌‌‏توان سجده کرد؟ امام فرمود: «السُّجُودُ لَا یَجُوزُ إِلَّا عَلَی الأرْضِ أَوْ مَا أنْبَتَتْ الأرْضُ إِلَّا مَا أُکِلَ أوْ لُبِسَ‏؛ سجود جایز نیست مگر بر زمین یا چیزی که از زمین می‌‏روید، مگر خوردنی‏ها و پوشیدنی‏ها». هشام می‌‏گوید: گفتم فدایت شوم حکمت آن چیست؟

فرمود: «لَانَّ السُّجُودَ هُوَ الْخُضُوعُ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَلَا یَنْبَغِی أنْ یَکُونَ عَلَی مَا یُؤْکَلُ وَ یُلْبَسُ لَانَّ أبْنَاءَ الدُّنْیَا عَبِیدُ مَا یَأْکُلُونَ وَ یَلْبَسُونَ وَ السَّاجِدُ فِی سُجُودِهِ فِی عِبَادَةِ اللهِ فَلَا یَنْبَغِی أنْ یَضَعَ جَبْهَتَهُ فِی سُجُودِهِ عَلَی مَعْبُودِ أبْنَاءِ الدُّنْیَا الَّذِینَ اغْتَرُّوا بِغُرُورِهَا؛ زیرا سجود خضوع برای خداوند متعال است و سزاوار نیست بر خوردنی‏ها و پوشیدنی‏ها سجده کرد، زیرا دنیاپرستان بنده خوردنی‏ها و پوشیدنی‏ها می‌‌باشند و کسی که سجده می‌‌کند در حال سجود مشغول عبادت خداست. بنابراین سزاوار نیست پیشانی را در سجده‏اش بر چیزی بگذارد که معبود دنیاپرستانی است که فریفته زرق و برق دنیا هستند.

سپس امام افزود: «وَ السُّجُودُ عَلَی الأرْضِ أَفْضَلُ لَانَّهُ أبْلَغُ لِلتَّوَاضُعِ وَ الْخُضُوعِ لِلّهِ عَزَّ وَ جَلَ‏؛ سجده بر زمین افضل است، چرا که تواضع و خضوع در برابر خدا را بهتر نشان می‌‏دهد».

منابع

مکارم شیرازی، ناصر، شیعه پاسخ می‌‌‌گوید، 1جلد، مدرسة الإمام علی بن أبی‌طالب ‌علیه‌السلام - قم - ایران، چاپ: 8.