اسماعیل بن محمد بن اسماعیل مخزومی

محمد بن اسماعیل مخزومی
نام کامل	اسماعیل بن محمد بن اسماعیل مخزومی
نام‌های دیگر	ابن هلال مخزومی، قنبره
اطلاعات شخصی
سال درگذشت	301 ق، ۲۹۲ ش‌، ۹۱۴ م
محل درگذشت	مکه
دین	اسلام، شیعه
استادان	علی بن حسن
شاگردان	ایوب بن نوح
آثار	کتاب التوحید کتاب المعرفه کتاب الصلاه کتاب الامامه کتاب التجمل و المروؤه

اسماعیل بن محمد بن اسماعیل مخزومی، معروف به ابن‌هلال مخزومی و ملقب به قنبره است. وی برای کسب دانش، مدتی به عراق هجرت کرد و پس از اخذ روایات بسیار، به مکه بازگشت و در آنجا اقامت گزید. وی صاحب آثاری مانند «کتاب التوحید»، «کتاب المعرفه»، «کتاب الصلاه»، «کتاب الامامه» و «کتاب التجمل و المروؤه» است. از آثار او پیداست که در فقه، حدیث و اعتقادات، تخصص داشته است.

معرفی اجمالی

اسماعیل بن محمد بن اسماعیل مخزومی، معروف به «ابن هلال مخزومی» و ملقب به «قنبره». از راویان مورد اعتماد و از وجوه اصحاب امامیه در مکه. در منابع رجالی هیچ اشاره‏ای به سال تولد و وفات او نشده است، تنها آقابزرگ در الذریعه وفات او را به سال 301 هجری ثبت کرده است. محتمل است وفات او در مکه روی داده باشد زیرا وی در مکه اقامت داشت به همین دلیل با اینکه احادیث زیادی از ائمه (علیه السلام) در عراق شنیده، روایات اندکی از او در منابع به چشم می‌‏خورد. وی برای کسب دانش، وارد عراق شد و پس از اخذ روایات بسیار، به مکه بازگشت و در همانجا اقامت گزید. در مکه راویانی همچون ایوب بن نوح، حسن بن معاویه، علی بن حسن بن فضال و برادرش احمد بن حسن بن فضال از او حدیث شنیده‌‏اند. فرزند او محمدبن اسماعیل از راویان شیعه است و گزارش‏گر کتاب‏‌های پدرش می‏‌باشد.

شیخ طوسی در فهرست خود، با سه واسطه از فرزند صاحب ترجمه، کتاب‏‌های او را فهرست کرده است. هم‌چنین یکی دیگر از گزارش‏گران کتاب‏‌های او علی بن احمد عقیقی علوی است. استاد او «علی بن حسن» است. گفتنی است نام «اسماعیل بن محمد مخزومی» صاحب شرح حال، با نام «اسماعیل بن محمد ملقب به قنبره» که در منابع رجالی «امامی مجهول» معرفی شده، مشترک است. اما محتمل است این دو نام، عنوان برای یک شخص بوده باشد. به گزارش ایوب بن نوح که از شاگردان روایی اوست، یکی از القاب مخزومی «قنبره» (به ضم قاف) است. (قنبره پرنده سبک‏بالی است که با چابکی پرواز می‏‌کند و از آنجا که وی در راه رفتن، به راحتی گام بر می‌‏داشت و با پشتی خمیده حرکت می‏‌کرد ملقب به قنبره شد). این گزارش شاهد بر آن است که وی همان اسماعیل بن محمد مخزومی است که ملقب به قنبره نیز بوده است. شاهد دیگر آن است که کنیه هر دو «ابومحمد» و در ذیل تألیفات هر دو، «کتاب المعرفه» معرفی شده است، از این‏‌رو قویاً محتمل است که «اسماعیل بن محمد» تنها یک شخصیت بیشتر نیست. تنها اشکالی که در اینجا وجود دارد این است که «اسماعیل بن محمد» که در منابع رجالی، امامی مجهول معرفی شده، اهل قم بوده، در حالی که «اسماعیل بن محمد» صاحب شرح حال، اهل مکه بوده است. این مشکل باعث شده تا علمای رجال و زندگی‏‌نامه‏ نویسان، در باره تعدد یا اتحاد آن دو، دچار تردید شوند، اما ممکن است وی اصالتاً اهل مکه بوده و مدتی در قم اقامت داشته است. تفصیل این بحث مستلزم تحقیقات وسیع‌تری است که در این مجال نمی‏‌گنجد.

استادان

تنها نام علی بن حسن در میان اساتید وی ذکر شده است.

شاگردان

از شاگردان روایی وی نام ایوب بن نوح در منابع رجالی به چشم می‌خورد.

آثار

وی صاحب آثاری مانند «کتاب التوحید»، «کتاب المعرفه»، «کتاب الصلاة»، «کتاب الامامة» و «کتاب التجمل و المروؤه» است. از آثار او پیداست که در فقه، حدیث و اعتقادات، تخصص داشته است. از آثار او پیداست که در فقه، حدیث و اعتقادات، تخصص داشته است.

منابع

1. اعیان الشیعه(قطع بزرگ)، ج3ص401؛
2. تنقیح المقال(حجری)، ج1ص144 شماره 882؛
3. الفهرست، شیخ طوسی، ص48 شماره 35؛
4. خلاصه الاقوال، ص55 شماره 9؛
5. نقدالرجال، تفرشی، ج1ص229 شماره 537؛
6. جامع الرواه، ج1ص102؛
7. طرائف المقال، ج1ص149 شماره 713؛
8. الذریعه الی تصانیف الشیعه، ج21ص244.