سودان، سوریه و زلزلۀ ژئوپلیتیکی در خاورمیانه (یادداشت)
سودان، سوریه و زلزله ژئوپلیتیکی در خاورمیانه یادداشتی است که به مسائل ژئوپلیتیک خاورمیانه و خصوصا سودان و سوریه می‌پردازد[۱]. پایگاه دریایی روسیه در سودان، که طبق توافق ۲۰۲۰ اجازه استقرار ۳۰۰ پرسنل، چهار کشتی (از جمله شناورهای هسته‌ای) و سامانه‌های پدافند هوایی را فراهم می‌کند، تنها یک قدم نظامی نیست؛ این یک انقلاب ژئواستراتژیک است.
روسیه و بازتعریف نقشۀ قدرت
پایگاه دریایی روسیه در سودان، که طبق توافق ۲۰۲۰ اجازه استقرار ۳۰۰ پرسنل، چهار کشتی (از جمله شناورهای هسته‌ای) و سامانه‌های پدافند هوایی را فراهم می‌کند، تنها یک قدم نظامی نیست؛ این یک انقلاب ژئواستراتژیک است. مسکو با ترکیب پایگاه سودان و حضور دیرینه در بندر طرطوس سوریه، حلقه‌ای آهنین از دریای سرخ تا مدیترانه ایجاد کرده که کنترل تنگه‌های حیاتی باب‌المندب و سوئز را هدف می‌گیرد. این دو نقطه، شریان‌های ۴۰ درصد تجارت جهانی انرژی و ۱۲ درصد کالاهای غیرنفتی را در اختیار دارند.
نکته غافلگیرکننده اینکه روسیه نه با توسل به ایدئولوژی، بلکه با اقتصاد جنگی ارزان و بی‌اعتنایی به تحریم‌ها، خود را به بازیگری غیرقابل انکار تبدیل کرده است. فروش سلاح‌های روسی به آفریقا ۴۹ درصد بازار تسلیحات این قاره در سال‌های ۲۰۱۸-۲۰۱۴ و همکاری با شرکت‌های نظامی خصوصی مانند «واگنر» در سودان ، نشان می‌دهد مسکو از بحران‌های داخلی کشورها به‌عنوان اهرم استفاده می‌کند.
بازی در دو جبهۀ متضاد
سودان، سوریه و زلزله ژئوپلیتیکی در خاورمیانه (یادداشت).jpg اگرچه ایران پس از قطع روابط با سودان در ۲۰۱۶، نفوذ سنتی خود را در خارطوم از دست داد، اما همکاری‌های نامرئی اخیر-از جمله ارسال پهپادهای نظامی و سوخت به گروه‌های طرفدار روسیه در سودان-نشان می‌دهد تهران در حال بازسازی نفوذ از پشت صحنه است. این اقدامات، که همزمان با تقویت حضور در سوریه انجام می‌شود، دو هدف دارد: - مهار نیروهای واکنش سریع سودان (RSF) که با حمایت امارات و عربستان عمل می‌کنند . - تبدیل کریدوری امن از دمشق تا دریای سرخ، در تقابل با طرحهایی مثل «هلال شیعی» اما با محوریت روسیه و با نفوذ در سودان و تغییر ژئوپلیتیک در منطقه.
این استراتژی، اگر موفق شود، می‌تواند توازن قوا در شمال آفریقا را برهم زند و حتی اسرائیل را مجبور به بازنگری در محاسبات امنیتی خود کند.
از تحریم تا واقعیت‌های جدید
واکنش ایالات متحده و اتحادیه اروپا به حضور روسیه در سودان، ترکیبی از انفعال و تناقض است. از یک سو، تحریم‌های غرب علیه سودان-از جمله فشار برای حذف یارانه سوخت-باعث تشدید بحران داخلی و ایجاد فضای مناسب برای مداخله روسیه شد . از سوی دیگر، واشنگتن نمی‌تواند مانع همکاری نظامی روسیه و سودان شود، چرا که خود درگیر رقابت با چین در جیبوتی و کاهش نیروهایش در سومالی است.
نکته پارادوکسیکال: روسیه با وتو کردن قطعنامه شورای امنیت علیه سودان در نوامبر ۲۰۲۴ ، خود را به عنوان حامی حاکمیت ملی معرفی کرد، در حالی که غرب-با سابقه مداخله در لیبی و سوریه-این نقش را از دست داده است.
رقبای خاموش اما تعیین‌کننده
- ترکیه، که پیشتر قصد داشت با بازسازی بندر سواکن در سودان پایگاه ۹۹ ساله ایجاد کند ، اکنون در موضع ضعف قرار دارد. اما آنکارا ممکن است با استفاده از نفوذ در سومالی و لیبی، توازن را به نفع خود تغییر دهد. - چین، با پروژه «کمربند و جاده» و پایگاه نظامی در جیبوتی ، ترجیح می‌دهد در سایه باقی بماند. همکاری پکن با روسیه در سودان-به ویژه در حوزه لجستیک-می‌تواند زنجیره نفوذ این دو قدرت را از اقیانوس هند تا دریای سرخ گسترش دهد.
جنگ نیابتی در دریای سرخ
رقابت روسیه و غرب در سودان ممکن است به جنگ نیابتی در قالب درگیری بین نیروهای واکنش سریع (حمایت‌شده توسط امارات) و ارتش سودان (حمایت‌شده توسط روسیه و ایران) تبدیل شود. نقش شرکت واگنر در حفاظت از معادن طلای سودان و گزارش‌های مبنی بر استفاده از پهپادهای ایرانی در عملیات‌های نظامی، نشانه‌ای از این تحول است.
تولد نظم چندقطبی و غافلگیری تاریخی تحولات سودان و سوریه نه یک تصادف، بلکه نقطه عطفی در گذار به نظم چندقطبی است. در این نظم: - روسیه با ترکیب «دیپلماسی تحریم‌شکن» و قدرت نظامی، خود را به عنوان ژاندارم جدید خاورمیانه معرفی می‌کند. - ایران، با اتکا به همپیمانی غیررسمی با مسکو، به بازیگری فرامنطقه‌ای تبدیل می‌شود. - غرب، محصور در تناقض‌های اخلاقی و استراتژیک، ناچار به پذیرش سهمیه‌ای از قدرت است.
این تغییرات، برای بازیگرانی مانند اسرائیل و عربستان-که سال‌ها در چهارچوب دوقطبی غرب-شرق عمل کرده‌اند-یک «شوک آینده» است. پاسخ آنان ممکن است شامل اتحادهای غیرمنتظره (مانند همکاری محدود با روسیه) یا تشدید رقابت‌های درون‌منطقه‌ای باشد.
پیام پایانی: خاورمیانه جدید، جایی است که مرزهای ایدئولوژیک محو می‌شوند و اقتصاد جنگی و دیپلماسی غیرخطی حکمرانی می‌کند. این را هم روسیه در سودان ثابت کرده و هم ایران در سوریه.
پانویس
- ↑ به قلم: سیدمهدی صالحی خوانساری.
منابع
- سودان، سوریه و زلزله ژئوپلیتیکی در خاورمیانه، تارنمای خبرگزاری قدس ، تاریخ درج مطلب: 3 اسفندماه 1403 ش، تاریخ مشاهدۀ مطلب: 5 اسفندماه 1403 ش.