امر بین الامرین

امر بین الامرین یک آموزه دینی و برخاسته از تعالیم اولیای الهی است که در برابر نظریه های جبر و تفویض قرار می گیرد.

تاریخچه نظریه

این نظریه برای اولین بار از سوی امام علی علیه السلام تعلیم شده است، آن گاه که شخصی از امام در باره معنای قدر می پرسد، حضرت ابتدا معنای قدر را تبیین و در ادامه به امر بین الامرین اشاره می کند و می فرماید: قدر دریایی عمیق است، پس وارد آن مشو. شخص دوباره سوال می کند که ما را از قدر آگاه کن! حضرت می فرماید مکانی است تاریک پس داخل آن نشو! آن شخص باز از معنای قدر می پرسد، حضرت پاسخ می دهد که آن سرّ خدا است، پس در باره آن بحث نکن. سائل بیشتر توضیح می خواهد، حضرت پاسخ می دهد اکنون که این پرسش را رها نمی کنی، پس بدان قدر امر بین الامرین است، نه جبر است و نه تفویض. از دیگر امامان معصوم خصوصا امام صادق و امام رضا علیهما السلام نیز روایاتی از تفسیر امر بین الامرین به دست ما رسیده و هم چنین از امام هادی علیه السلام رساله مفصلی در تبیین این موضوع تدوین شده است. و اما امر بین الامرین از نگاه دیگر، مثل نظریه کسب و خلق افعال عباد، یک اصطلاح کلامی است و از عقاید خاص مذهب امامیه به شمار می رود. این نظریه به ما نشان می دهد که در افعال اختیاری انسان، هم اراده الهی و هم اراده انسانی با هم دخالت دارد.

تعریف امر بین الامرین

در تعریف امر بین الامرین نوشته اند:« و الأمر بین الأمرین هو أن اللّه تعالى جعل عباده مختارین فی الفعل و الترک مع قدرته على صرفهم عما یختارون و على جبرهم على ما لا یفعلون» امر بین الامرین یعنی این که خدای متعال بندگانش را میان فعل و ترک مختار قرار داده با این که قادر است بندگان را نسبت به فعلی که اراده کرده اند تا انجام دهند، باز دارد یا بر فعلی که مایل به انجامش نیستند، مجبور کند. هم چنین آورده اند: « أن الله تعالى أقدر الخلق على أفعالهم و مکنهم من أعمالهم ... فلم یکن بتمکینهم من الأعمال مجبرا لهم علیها و لم یفوض إلیهم الأعمال لمنعهم من أکثرها و وضع الحدود لهم فیها و أمرهم بحسنها و نهاهم عن قبیحها فهذا هو الفصل بین الجبر و التفویض على ما بیناه‏» یعنی خدای متعال بندگان را قادر کرد که تا بتوانند افعال و اعمال خود را انجام دهند، پس مجبور شان نکرد و از طرفی به بندگان اختیار کامل نداد چون مانع انجام بسیاری از اعمال شان شد و برای اعمال حدودی وضع کرد و نسبت به اعمال نیک تشویق شان نمود و از اعمال زشت منع شان کرد و این همان تمایز میان جبر و اختیار است.

و در جایی دیگر امر بین الامرین این گونه تعریف شده است: «فالأعمال لیست مستندة إلیه تعالى فقط بحیث لا مباشرة للإنسان ولا تأثیر له کما یقوله الجبری، کما لیست مستندة إلى الإنسان فقط بحیث‏ یخرج‏ عن‏ سلطانه‏ و قدرته‏ کما یقوله التفویضی، بل الأفعال فی عین کونها مستندة إلى الإنسان بالحقیقة لصدورها عنه بالاختیار، مستندة إلیه تعالى، لأنه معطی الوجود و القدرة، فالاستناد إلیه تعالى طولی و ملکیته ملکیة طولیة...و هذا هو معنى الأمر بین الأمرین. یعنی اعمال ما فقط به خدای متعال مستند نیست به این معنا که انسان هیچ دخالت و مباشرت و نیز تاثیری در انجام آن نداشته باشد آن گونه که اهل جبر به آن معتقدند، همچنین نیز اعمال ما کاملا وابسته به ما نیست به گونه ای که از سلطنت و حکومت خدا خارج باشد آن گونه که مفوضه به آن معتقدند، بلکه اععال(ما) در عین آن که واقعا مستند به خود ما است و از اختیار ما ناشی می شود، در همان حال به خدای متعال نیز وابسته است، زیرا او اعطا کننده وجود و قدرت است و این نحوه صدور، دلیل بر استناد طولی علت ها(فاعل ها) است.(اشاره به فاعلیت طولی) و مالکیت خدا هم مالکیت طولی است و امر بین الامرین این گونه ثابت می شود.

اثبات امر بین الامرین در روایات

نقل شده است با این مضمون که میان امام صادق (علیه السلام) و شخص قدری( منکر امر بین الامرین) مناظره معروفی اتفاق افتاد. امام از آن شخص خواست تا سوره حمد را بخواند، مرد قدری شروع کرد به خواندن سوره حمد و وقتی به جمله ایاک نعبدو ایاک نستعین رسید امام به او گفت همین جا توقف کن و از او پرسید مگر نمی گویی ما فقط تو را می پرستیم و از تو کمک می خواهیم! پس آن کیست که تو از او کمک می خواهی؟اگر در کارهایت به خود واگذار شده ای و بی نیازی پس چه احتیاجی به طلب کمک و یاری داری؟ اینجا بود که مرد قدری مبهوت و ساکت ماند و مغلوب امام شد. بنا بر این، باید بپذیریم که در امور زندگی به طور حتم نمی توانیم مستقلا و بدون دخالت فاعل دیگری کارهای خود را ساماندهی کنیم. پس باید شخص بزرگ تر و بالاتری باشد که از او کمک بطلبیم. مثلا در نماز می گوییم:«ایاک نعبد» و «ایاک نستعین» یعنی ما در همان حال که داریم با خدای مان سخن می گوییم و او را عبادت می کنیم، در همان حال نیز از او کمک می خواهیم. و این است معنای امر بین الامرین.!

در ضمن مناسب است به جمله ای معروف و کاملا معمولی و حتی شاید عامیانه که بسیار تکرار می شود توجه کنیم و آن جمله کوتاه بیان «الهی به امید تو» است که معمولا هر شخص مومن و موحدی هنگام شروع هر کاری همراه با نیت درونی، آن را می گوید. یعنی ای خدای بزرگ! من به امید لطف و محبت تو کارم را شروع می کنم، پس مرا در کاری که انجام می دهم یاری کن! در این جا حرکت به ظاهر از انسان شروع می شود، اما وقتی او خود را به خدا می سپرد خدا نیز به کمک او می آید و حرکتش را با برکت می کند. پس در واقع کار با همکاری دو فاعل بعید، یعنی فاعل الهی و فاعل قریب، یعنی فاعل انسانی به سامان می رسد. محمد بن محمد بن نعمان (۴۱۳-۳۳۶ ق)، مشهور به شیخ مفید، از علمای برجسته شیعه است. او از پیشگامان در تدوین کلام شیعه و اصول فقه امامیه است. این شخصیت معروف، شاگردان بزرگی تربیت نمود، که می توان به اشخاصی چون سید مرتضى، سید رضى و شیخ طوسى اشاره کرد.وی نیز مطابق با تعالیم اولیای الهی در تفسیر جبر و اختیار امر بین الامرین را انتخاب کرد.

تفسیر شیخ مفید از امر بین الامرین

شیخ مفید در توضیح امر بین الامرین که همان حد وسط میان جبر و اختیار است، می نویسد:«و الواسطه بین القولین ان الله اقدر الخلق علی افعالهم و مکنهم من اعمالهم و حد لهم الحدود فی ذلک رسم لهم الرسوم و نهاهم عن القبایح با الزجر و التخویف و الوعد و الوعید .... فلم یکن بتمکینهم من الاعمال مجبرا لهم علیها و لم یفوض الاعمال الیهم لمنعهم من اکثرها و وضع الحدود لهم فیها و امرهم بحسنها و نهاهم عن قبیحها ثم قال فهذا هو الفصل بین الجبر و التفویض...». یعنی قول وسط میان دو قول این است که خداوند مخلوقاتش را قادر و متمکن کرده است تا بتوانند افعال و اعمال خود را انجام دهند و برای آن ها نسبت به افعال شان مرزهایی ترسیم کرده است و آن ها را با وعده و وعید از زشتی ها و نیز ترس(از عذاب جهنم) باز داشته است. از طرفی چنین نیست که چون انسان ها را قادر و متکمن بر اعمال می کند، آن ها مجبور بر انجامش باشند، همان طور به خلق آن مقدار اختیار و تفویض نداده است تا هر کاری را بتوانند انجام دهند، زیرا از بسیاری از اعمال منع شان کرده است و برای خلق حدودی را وضع کرده است و آنان را به نیکی امر کرده و از بدی باز داشته است و معنای امر میان دو امر (جبر و تفویض) همین است.

پرهیز از استعمال لفظ خلق برای فاعل انسانی

شیخ مفید صریحا اعتقاد خود در باره خلق افعال عباد را این گونه بیان می کند:«القول فی کراهة إطلاق لفظ خالق على أحد من العباد و أقول إن الخلق یفعلون و یحدثون و یخترعون و یصنعون و یکتسبون و لا أطلق القول علیهم بأنهم یخلقون و لا أقول إنهم خالقون و لا أتعدی ذکر ذلک فیما ذکر الله تعالى و لا أتجاوز به مواضعه من القرآن» یعنی مسئله در باره ناخوشایند بودن استفاده از لفظ خالق برای بندگان خدا است. اعتقاد من این است که بندگان انجام می دهند، احداث می کنند، اختراع می کنند، صنعت و کسب می کنند، و من برای آن ها کلمه خلق را اطلاق نمی کنم ( یعنی آن ها را خلق نمی کنند) و از آن چه که در کتاب خدا نسبت به این موضوع بیان و حدود آن تعیین شده است، تعدی نمی کنم. البته باید بدانیم که کراهت در کلام با کراهت در فقه تفاوت دارد و کراهت کلامی می تواند به معنای منع شدید باشد، اما کراهت فقهی صرفا یک ناخوشایندی است.

تشابه و تفاوت تفسیری شیخ مفید از نظریه امر بین الامرین با نظریه کسب

با نگاه به مبانی اشاعره و ماتریدیه در تفسیر نظریه کسب توجه ما به این مسئله جلب می شود که خالق فقط خداوند و انسان فقط کاسب است. مذاهب یاد شده به شدت از استفاده از کلمه خلق پرهیز می کنند و خلق را منحصر به خالق می دانند. با این حساب، اشاعره و ماتریدیه در واقع سخنی جدای از سخن شیخ مفید نمی گویند، زیرا که شیخ مفید نیز معتقد بود که مکروه است که انسان نسبت به فعل و صنعتی که انجام می دهد، خود را خالق آن حساب کند و بگوید که من آن فعل و صنعت را خلق کردم! البته تفاوتی در تفسیر شیخ مفید با تفسیر برخی از اشاعره دیده می شود با این توضیح که در کلام شیخ مفید از جمله «إن الخلق یفعلون» استفاده و به طور واقعی به انسان منسوب شده است که می تواند پاسخی برای انکار برخی از اشاعره خاصه ابوالحسن اشعری نسبت به واقعی بودن انتساب افعال به عباد باشد که وی علاوه بر این که هیچ اعتقادی مبنی بر واقعی بودن نسبت میان فاعل کاسب و افعالش نداشت، مدعی بود که فاعل کسب حتی قادر نیست تا عناوین افعال را نیز تغییر دهد. محمد بن محمد بن حسن طوسى (597-672 ق) معروف به خواجه نصیرالدین طوسى؛ فیلسوف، متکلّم، و ریاضی دان بزرگ ایرانی در قرن هفتم هجری است. بزرگانی همچون علامه حلی، قطب الدین شیرازی و... از شاگردان وی بودند.این شخصیت بزرگ شیعی، صاحب آثار متعدد در حوزه های مختلف علوم می باشد که ازآن جمله می توان به : تجرید الاعتقاد، شرح الاشارات، اخلاق ناصری، تحریر اصول اقلیدس و... اشاره کرد.

تفسیر خواجه نصیر الدین طوسی از امر بین الامرین

تفسیر این شخصیت بزرگ کلامی و فلسفی شیعه از امر بین الامرین، همان تفسیر سایر متکلمان امامیه اما با روش خودش است. وی در تفسیر این نظریه، به صراحت از استناد مستقیم فعل به انسان دفاع و جبر را نفی می کند. می نویسد: «و الضّرورة قاضیة باستناد الأفعال إلینا» یعنی ضرورت(بداهت) قضاوت می کند که افعال صادره از ما، مستند به خود ما باشد. وی در باره نحوه صدور افعال به فاعلیت طولی معتقد است و خداوند را فاعل بعید و انسان را فاعل قریب معرفی می کند، با این توضیح که فعل انسان از آن جهت که ناشی از قدرت و اراده اوست و آثاری از خود بر جای می گذارد؛ به طور واقعی منسوب به خود اوست، زیرا عقل و وجدان این فرضیه را تایید می کند که فعل صادر شده از انسان از اراده و اختیار او ناشی می شود.از طرف دیگر می دانیم که چون غیر از خدا موثر دیگری در هستی وجود ندارد با این حساب او فاعل افعال همه موجودات از جمله انسان است، پس باید به وجه الجمع میان دو فاعل قایل شویم و بگوییم افعال اختیاری انسان از یک طرف منسوب به خود اوست، چون او فاعل مستقیم و مباشر است و از طرف دیگر منسوب به خداوند است، چون خدا فاعل غیر مستقیم و با التسبیب است.

افعال عباد بین جبر و تفویض

خواجه نصیر طوسی معتقد است که افعال عباد میان جبر و تفویض یعنی امر بین الامرین قرار دارد. می نویسد:«أفعال العباد تنقسم إلى ما یکون تابعا لقدرته و إرادته و إلى ما لا یکون، مثال الأوّل الأکل و المشى من الانسان الصحیح الّذی لم یکره على هذین الفعلین و مثال الثانى حرکة الانسان إلى السفل إذا وقع من موضع عال.».یعنی افعال عباد به دو قسم اختیاری (تابع قدرت و اراده) و غیر اختیاری(تابع اجبار و اضطرار) تقسیم می شود. افعال اختیاری مثل خوردن و راه رفتن نسبت به انسانی است که (از نظر شعور و آگاهی) سالم است، زیرا که او با اراده خودش فعل خوردن و راه رفتن را انجام داده است. و اما افعال اضطراری و اجباری مثل سقوط انسان از مکان بلند به سطح زمین است. در این صورت انسان اختیار و اراده ای ندارد تا بتواند به حالت قبل از سقوط باز گردد. خواجه معتقد است بعد از حصول قدرت و داعی، فعل به مرحله وجوب می رسد البته این وجوب مثل فعل اضطراری نیست که معنای آن خروج از اختیار و پذیرفتن اجبار باشد، زیرا اختیارِ به معنای فعل و ترک که مربوط به افعال اختیاری است، منوط به اراده فاعل است و فاعل هر کدام را اراده کند، همان خواهد شد. بنا براین، وقتی داعی بر انجام یا ترک فعل ایجاد شود، قدرت و اراده اش نیز هم زمان منجر به انجام فعل یا ترک آن می شود و این همان معنای وجوب ناشی از قدرت و اراده ازلی است. «و أمّا عند حصول القدرة و الداعى یجب الفعل أم لا؟ فالحقّ أنّه یجب و إلّا لزم رجحان أحد طرفى الفعل و ترکه من غیر مرجّح. و هذاالوجوب لا یخرج الفعل عن حدّ الاختیار، لأنّ معنى الاختیار هو أن یکون الفعل و الترک بإرادة الفاعل، فیختار منهما أیّهما أراد، و هاهنا لزم الفعل من القدرة و الإرادة.»یعنی زمانی که قدرت و داعی هر دو با هم جمع شود، آیا وقوع فعل واجب می شود یا نه؟ حق آن است که واجب می شود و گرنه لازم می آید که یک طرف فعل (فعل یا ترک) بدون علت رجحان پیدا کند (و این محال است) و البته این وجوب، موجب نمی شود که فاعل آن مجبور باشد و فعل به اجبار پدید آید، زیرا معنای اختیار( یا فعل اختیاری) این است که فعل و ترک یک عمل، تابع اراده فاعل باشد.اوست که مختار بر انجام یا ترک فعل است، پس نتیجه می گیریم که هر فعلی حاصل دو عنصر قدرت و اراده است.

خواجه در ادامه به منشا اصلی صدور قدرت و اراده اشاره می کند و می نویسد:«فاذا نظرنا إلى أسباب القدرة و الإرادة کان فی الأصل من اللّه و عند وجودهما، الفعل واجب، و عند عدمهما ممتنع. و إذا نظرنا إلى الفعل کان من العبد بحسب قدرته و إرادته، فلهذا قیل لا جبر و لا تفویض بل أمر بین الامرین. فاذن الاختیار حقّ و الاسناد إلى اللّه حقّ، و لا یتمّ الفعل بأحدهما دون الآخر. یعنی هر وقت که به اسباب قدرت و اراده نظر می کنیم، متوجه می شویم که اصل آن از خدای متعال است و هنگامی که هر دو با هم جمع شود، فعل واجب می شود. از طرف دیگر وقتی به فعل نگاه می کنیم، می بینیم که فعل صادر شده تابع قدرت و اراده عبد است، به همین دلیل گفته می شود نه جبر و نه اختیار بلکه امری میان دو امر. (زیرا از یک طرف خداوند منشا صدور قدرت است و از طرف دیگر، فعل صادر شده مستقیما وابسته به اراده مباشری عبد است و امر بین الامرین چیزی جز این نیست.) در نتیجه هم اراده بنده در تحقق فعل حق است و هم اسناد فعل به خدا حق است به گونه ای که فعل بدون دخالت دو فاعل الهی و انسانی تمام نمی شود.از مجموع سخنان خواجه نصیر الدین طوسی در مباحث مربوط به جبر و اختیار، نتیجه می گیریم که ایشان (در توضیح جبر و اختیار) معتقد است که هر فعلی بدون مواجهه با جبر، تابع فاعل های الهی و انسانی است، با این توضیح که انسان ها قادرند مطابق با اراده و اختیار خود، فعلی را انجام دهند، در حالی که هم زمان آن فعل پیرو اراده و مشیت الهی واجب می شود، و این به معنای مجبور بودن فاعل انسانی نیست، زیرا «الوجوب بالاختیار لا ینافی الاختیار » مفاد قاعده این معنا را می رساند که اختیار حاصل از اجبار، منافی تصمیم در حال اختیار نیست، هم چنان که استناد سلسله طولی علت ها به علت العلل، موجب اجبار انسان نمی شود، بلکه اعتقاد به سلسله علل و معلولات و وجود اسباب و واسطه ها که اراده انسان نیز بخشی از آن سلسله طولی است، زمینه شبهات را از بین می برد. بنا بر این، می شود با دو نگاه به این مسئله نگریست در نگاه اول به خود فعل به عنوان اصل توجه نمی شود، بلکه به سلسله طولی علت ها و معلول ها توجه می شود که در یک طرف مبدا و علت اولیه قرار دارد به طوری که اگر اراده و قدرت با هم جمع شود، فعل واجب می شود، اما در نگاه دوم، به سلسله علت ها و معلول ها توجه نمی شود، بلکه به صورت خارجی فعل توجه می شود که ارتباط مستقیمی با اختیار و اراده بنده دارد. جمع این دو نگاه، ما را به مفاد لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین می رساند.

اضافه بر مطالبی که گذشت، نگاه محوری خواجه نصیر الدین در باره امر بین الامرین چنین است که خدا فاعل بعید و انسان فاعل قریب افعال اختیاری است، اما چگونگی تصور این موضوع که می توان برای یک فعل دو فاعل بعید و قریب در نظر گرفت که به محال نینجامد، این است که بگوییم فاعل بعید و فاعل قریب در طول هم فعل را ایجاد می کنند و سلسله طولی فاعل ها مومجب مزاحمت یا تداخل فاعل ها با هم نمی شود. و اما دلیل بر این که چرا ایجاد فعل به وسیله فاعل های عرضی امکان پذیر نیست، منوط به این توضیح است که افعال انسان چون با اراده و قدرتش انجام می شود، می تواند موجب صدور فعل و منشا آثار شود و فعل به طور حقیقی به انسان منسوب می شود. و اما از زاویه دیگر معتقدیم در هستی هیچ موثری غیر از خداوند وجود ندارد، زیرا او منشا هر گونه فعل و انفعالی در نظام هستی از جمله قدرت،اراده و افعال اختیاری است. پس وجه الجمع این دو مسئله در این است که افعال اختیاری انسان را از یک طرف به خود او به عنوان فاعل قریب منسوب کنیم و از طرفی آن را وابسته به فاعل بعید بدانیم، چون او منشا اصلی صدور همه افعال است، در حالی که چنین فرضی در صورت فاعل های عرضی به نتیجه نمی رسد.

در پایان مطالب مربوط به خواجه نصیر الدین طوسی، به این جمله او بسنده می کنیم:«و قال أهل التحقیق فی هذا الموضع لا جبر و لا تفویض و لکن أمر بین أمرین فهذا هو الحقّ، و من لا یعرف حقیقته وقع فی التحیّر.» یعنی آن ها که اهل تحقیق هستند در باب افعال اختیاری خود، میان جبر و اختیار متوقف نمی شوند، بلکه در مسیر امر بین الامرین پیش می روند و حقیقت چیزی جز این نیست و کسی که زیر بار این حقیقت نرود، در حیرت و گمراهی خواهد ماند.

تفسیر شیخ صدوق از امر بین الامرین

شیخ صدوق(محمد بن علی بن بابویه،306-381) از علمای بزرگ امامیه در قرن چهارم هجری قمری است. این متکلم و محدث بزرگ امامیه در تفسیر جبر و اختیار و نحوه مواجهه آن با افعال بندگان، مطابق با تعالیم اولیای الهی، امر بین الامرین را بر می گزیند. این متکلم در کتاب الاعتقادات در باب «الاعتقاد فی نفی الجبر و التفویض» ‏عقیده خود را چنین بیان می کند:«اعتقادنا فی ذلک‏ قَوْلُ الصَّادِقِ عَلَیْهِ السَّلَامُ لَا جَبْرَ وَ لَا تَفْوِیضَ بَلْ أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ فَقِیلَ لَهُ وَ مَا أَمْرٌ بَیْنَ أَمْرَیْنِ؟ قَالَ ذَلِکَ مَثَلُ رَجُلٍ رَأَیْتَهُ عَلَى مَعْصِیَةٍ فَنَهَیْتَهُ فَلَمْ یَنْتَهِ فَتَرَکْتَهُ فَفَعَلَ تِلْکَ الْمَعْصِیَةَ فَلَیْسَ حَیْثُ لَا یَقْبَلُ مِنْکَ فَتَرَکْتَهُ کُنْتَ أَنْتَ الَّذِی أَمَرْتَهُ بِالْمَعْصِیَةِ» [۱] اعتقاد ما در باره جبر و اختیار، حدیث امام صادق علیه السلام است که در مواجهه با جبر و اختیار فرمود نه جبر است و نه تفویض، بلکه امری است میان دو امر. شخصی معنای امر بین الامرین را پرسید، حضرت چنین پاسخ داد مانند آن است که مردى را در حال گناه ببینى و او را از آن نهى کنى، ولى او(به جای توجه به نهی تو) گناه را انجام دهد و تو او را رها کنی! در این صورت، اگر او سخن تو را نپذیرفت و تو در همان حال رهایش کردى باعث نمى‏ شود که او را به گناه امر کرده باشى یعنی تو باعث گناه او شده باشی. به نظر می رسد نهى در حدیث مذکور‏، اشاره به عدم تفویض دارد و رها کردن‏ و اجبار نکردن،‏ ناظر بر عدم جبر است.

سید مرتضی علم الهدی (۴۳۶-۳۵۵ ق)، از متکلمان، فقیهان و ادیبان مشهور قرن پنجم هجری قمری و از شاگردان برجسته شیخ مفید و دارای منزلت اجتماعی والایی است.از میان شاگردان این شخصیت بزرگ شیعه، می توان به شیخ طوسی اشاره کرد که خود از ستارگان درخشان جهان اسلام است.

تفسیر سید مرتضی از امر بین الامرین

این متکلم مطابق با عقاید شیعه و بزرگانی چون شیخ صدوق و شیخ مفید که بر گرفته از تعالیم امامان معصوم علیهم السلام است، امر بین الامرین را تفسیر می کند.«کان الشریف المرتضى یذهب فی اصول عقائده مذهب سائر الشیعة الإمامیة من قولهم بتوحید اللّه عزّ و جلّ و عدله و امتناع صدور الظلم منه ......و ذهبوا إلى أن الإنسان المکلّف محاسب على أعماله المکلّف بها على قدر اختیاره لها و قدرته علیها « لا یُکَلِّفُ اللَّهُ نَفْساً إِلَّا وُسْعَها، لَها ما کَسَبَتْ وَ عَلَیْها مَا اکْتَسَبَتْ.(البقره،(2) 286 یعنی عقیده سید مرتضی چون سایرعقاید شیعه امامیه است که معتقد به توحید و عدل الهی اند. می گوید خدا ظالم نیست و اعمال انسان مکلف بر مبنای اختیار و قدرتش، محاسبه خواهد شد. هر کار خوبی که انجام دهد، به نفع خودش انجام می دهد و هر کار بدی که انجام می دهد، بر ضرر خودش انجام می دهد، زیرا خداوند در قرآن می فرماید که هیچ کسی را بیشتر از توانایی اش تکلیف نمی کند.وی معتقد است که بر اساس مبانی عدل الهی، افعال عباد می بایستی فعل واقعی عباد باشد تا مستحق جزا شوند

در نگاه این متکلم، افعال عباد یعنی افعالی که مختص عباد است. این یک اضافه ملکی و اختصاصی بین افعال و عباد است. بنا بر این، هر فاعلی نسبت به افعالش مسئول است و مورد محاسبه قرار خواهد گرفت. سید مرتضی مدعای خود را با استناد به آیه 286 سوره بقره ثابت می کند. وی در برابر این پرسش که: «ما القول فی أفعال العباد، هل هی مخلوقة أم لا؟ و این بیان امام صادق علیه السلام که فرمود: «أفعال العباد مخلوقة خلق تقدیر لا خلق تکوین أمر بین أمرین لا جبر و لا تفویض می نویسد: :«أما أفعال العباد فلیست مخلوقة للَّه عز و جل، و کیف یکون خلقا له و هی مضافة الى العباد اضافة الفعلیة؟و لو کانت مخلوقة؛ لکانت من فعله، و لو کانت فعلا له، لما توجه الذم و المدح على قبحها و حسنها الى العباد، کما لا یذمون و یمدحون بخلقهم و صورهم و هیئتهماما افعال عباد چون به عباد اضافه شده است، بنا بر این، مختص عباد است و اگر قرار بود خدا خالق افعال عباد باشد، اضافه آن به عباد معنا نداشت علاوه اگر افعال عباد از قبل خلق شده بود، پس فعلی از افعال الهی به حساب می آمد در این صورت، هیچ مدح و ذمی متوجه عباد نمی شد. همچنان که عباد به دلیل خلق صورت و هیئت فعل نیز مدح و ذم نمی شوند.بنا بر این، افعال عباد از نظر تقدیر از قبل خلق شده است چون تقدیر خلق جزء علم الهی است، ولی از نظر تکوین خلق نشده است، چون مربوط به فعل بشر است و این معنای امری میان دو امر است ، نه جبر است و نه تفویض

سید مرتضی در ادامه به مطلبی اشاره می کند و می نویسد:«هذا ان أرید بالخلق هاهنا الاحداث و الإنشاء على بعض الوجوه،و ان أرید بالخلق التقدیر الذی لا یتبع الفعلیة، جاز القول بأن أفعال العباد مخلوقة للَّه عز و جل» این بیان زمانی موجه است که مطابق با برخی از تفاسیر، از خلق احداث و انشاء(ایجاد) را اراده کنیم، ولی اگر مقصود از خلق، صرفا تقدیری باشد که موجب فعلی در خارج نشود، در آن صورت می شود گفت که افعال عباد مخلوق خداوند است چون آن فعل مطابق با بیان امام صادق علیه السلام، مخلوق تقدیر است نه تکوین. این متکلم امامیه در پاسخ به این پرسش که «هل هی مخلوقة للعباد أم لا؟»آیا افعال عباد مخلوق عباد است یا نه؟ پاسخ می دهد که درست آن است بگوییم: «کون العباد خالقین لأفعالهم المقصودة المجرى بها الى الأغراض الصحیحة، هو مذهب أکثر أهل العلم.» یعنی عباد، خالق افعال خویش هستند که مطابق با اغراض صحیحه آن ها است و این عقیده اکثر اهل علم است.

صدرالدین محمد بن ابراهیم شیرازى (م ۱۰۵۰ ق)، معروف به صدر المتألهین یا ملاصدرا، فیلسوف بزرگ جهان اسلام و موسس مکتب فلسفى «حکمت متعالیه» است. از او تألیفات فراوانی در حوزه های فلسفه کلام و تفسیر به یادگار مانده است. محل تحصیل وی اصفهان بوده و نزد اساتید مهم آن روزگار چون شیخ بهایی و میر داماد شاگردی کرد.از جمله شاگردان ممتناز وی می توان به ملا محسن فیض کاشانی و عبدالرزاق لاهیجی اشاره کرد. تفسیر قرآن، اسفار اربعه و شرح اصول کافی از آثار با ارزش این فیلسوف متاله می باشد.وی همچنین مدت چند سال را در روستای کهک قم و در تنهایی. به سر برد.

تفسیر ملاصدرا از امر بین الأمرین

ملا صدرا با سه نگاه متفاوت افعال عباد را تفسیر می کند. وی در نگاه اول از دریچه عرفان و اشراق و به تعبیر دیگر، از منظر توحید افعال بندگان را رصد و آن گاه تفسیر می کند والبته در چنین ساحتی، جز خدای متعال، موثر یا فاعل دیگری را نمی بیند.البته این نوع نگرش می تواند صدر المتالهین را به عنوان یک متکلم جبرگرا معرفی می کند، زیرا در این تعریف، انسان هیچ جایگاهی برای فاعلیت خود ندارد، بلکه تمام افعالش تابع مشیت و اراده الهی است. اما صدرا در نگاه دوم، پنجره اشراق را بسته و از فراز تفکر توحیدی اش فرود می آید و آن گاه خودش و آن فعل را می بیند که به طور مباشری و با اراده و اختیار انجامش می دهد پس خودش را محکوم جبر نمی داند، بنا بر این، بر انتساب حقیقی فعل به فاعل تاکید می کند و می گوید ای جبری! شعله اوهام و خیالاتت رو خاموش کن! چرا که صدور فعل بر تو ثابت است، زیرا تو خود می فهمی که بی هیچ واسطه ای مباشر آن هستی و قیام فعل تنها به تو وابسته است. او با این نگاه معتقد است که انسان به طور مستقیم و بدون وساطت فاعلی دیگر، فعل خود را ایجاد می کند و شاهد آن، قیام فعل به فاعل مباشر قریب( علت نهایی فعل) همراه با درک فطری و غیر قابل انکار آن است. ملا صدرا در نگاه سوم خودش را از ورطه تفویض خارج کرده با قدریون محاجّه می کند و می گوید ای قدری (معتقد به تفویض) فعل از آن جهت که فقط به تو وابسته باشد، از تو سلب می شود، زیرا بدون ارتباط با وجود حق، هیچ فعلی از تو صادر نمی شود به غیر از این، هم خودت و هم فعلت باطل خواهد شد، زیرا وقتی اصل وجودت وابسته به وجودِ حق است، به طور حتم، فعلت نیز وابسته به وجودِ حق خواهد بود. بنا بر این، فاعل باطل منشا اثر نخواهد شد.! وی در این فراز به نوعی بحث علیت و وابستگی معلول به علتش را یاد آوری و اشاره می کند که اگر بخواهیم هر فاعلی را بدون وابستگی وجودی اش با خدای متعال در نظر بگیریم،آن فاعل موجودیتش را به طور کامل از دست خواهد داد و وقتی موجودیت فاعل منتفی شد، فعلی هم وجود نخواهد داشت تا به فاعل منتسب شود، زیرا قوام هر فعلی به فاعل(علت) آن است و بدون فاعل،(علت) فعل (معلول) نیز وجود نخواهد داشت. طبیعی است صدرا با رد جبر و تفویض و تفاصیلی که بیان شد، امر بین الامرین را انتخاب می کند که راه سوم بوده و میان جبر و اختیار است. او برای فهم بهتر بحث، به نفس و قوایش مثال می زند و معتقد است افعال انسان ها در عین حال که به خودشان نسبت داده می شود، فعل نفس نیز می باشد و از آن جا که نفس بسیط است و نیز به تنهایی مرکز تمام قوا است، پس هر یک از افعال قوای نفس نیز در واقع فعل خود نفس نیز به حساب می آید. مثلا هنگامی که دیدن و شنیدن را به قوه باصره و سامعه نسبت می دهیم و می گوییم با چشم ها و گوش های خودم دیدم و شنیدم، همان وقت نیز می توانیم این نسبت را به خود نفس بدهیم و بگوییم من دیدم و شنیدم، چنین انتسابی از نظر علمی صحیح و از نظر عرفی رایج است.

همان طور که پیش تر بیان کردیم، ملا صدرا در تبیین خلق افعال عباد، تفسیری خاص ارایه داده است که البته می تواند مستمسکی در جهت تقویت توحید افعالی یا توحید در خالقیت باشد. وی بعد از ارایه مطالب مختلف از بزرگان فلاسفه و متکلمان در باره خلق افعال عباد، مذهب خود را با عنوان راسخین در علم معرفی می کند و تفسیری عرفانی و شهودی ارایه می دهد. تمام توجه ملاصدرا در این تفسیر، حفظ مقام توحید است. وی خدا را نور الانوار و تنها موثر در وجود می داند. بنا بر این، هیچ جز خالق هیچ فاعل دیگری را نمی شناسد. می نویسد: و طایفه دیگری که راسخون در علم هستند، معتقدند که موجودات هر چند در ذات و صفات از هم متباین هستند، اما نور الهی بر تمام مرزهای موجودات می تابد. علاوه، هیچ ذره ای از ذرات هستی وجود ندارد جز آن که نور الانورار (نور الهی) بر آن می تابد و غلبه می یابد. اوست که قایم بر هر نفسی است به آن چه کسب می کند.

مطابق این تفسیر، همان گونه که موجودات دارای مراتب ودرجات وجودی متفاوت و نیز صفات و آثار مختلفی هستند، اما نور جمال الهی در همه موجودات نافذ است وهیچ ذره ای از ذرات هستی نیست، مگر اینکه در تسلط قدرت وسیطره نور الهی است، زیرا در عالم وجود، جز خدا هیچ موثر(فاعلی) شناخته نمی شود. حکیم متاله در ادامه به این نکته اشاره می کند که دریافت من از این مطلب با ارزش، ( تفسیر اشراقی از فاعلیت مطلقه الهی) لطیف بوده از جمله مواردی است که بر آن برهان مطابق با کشف و وجدان اقامه کردم. آورده است:این مطلب شریف که در نهایت پیچیدگی و لطافت است، از مطالبی است که بر آن؛ از برهان مطابق با کشف و وجدان اقامه کرده ایم. بنا بر این، عالم هستی هیچ شانی ندارد جز آن که خدا شان اوست و هیچ فعلی در آن وجود ندارد جز آن که فعل اوست. صدرا در این جا به شبهه ای پاسخ می دهد که اگر چنین است، پس تکلیف افعال عباد چه می شود و چه کسی مسئول آن است؟ جواب می دهد، البته این که بگوییم هیچ فعلی در نظام هستی وجود ندارد جز آن که فعل خدا باشد، به معنای انکار افعال صادر شده از اشخاص نیست، بلکه اشخاص نیز حقیقتا فاعل اند، همان طور که فعل آن ها به طوری واقعی فعل خدا محسوب می شود.وقتی مطلب آشکار و مقام بحث روشن شد، ثابت می شود که نسبت فعل و ایجاد به عباد، نسبتی صحیح و واقعی است. مثل این که ما شنوایی، بینایی و ...را واقعا به زید نسبت می دهیم، هم زمان نیز افعال صادره از زید یا هر موجود دیگری را شانی از شئون الهی می دانیم. با این توضیح می توانیم ادعا کنیم افعال صادره از انسان هم فعل او است و هم یکی از وجوه افعال حق بر وجه اعلی و اشرف است. صدرا در ادامه به این نکته اشاره می کند که در مسیر تفسیر خلق افعال عباد، راه چهارمی معرفی می کنیم که تفسیرش بر عهده راسخون در علم است. با این راه، تمام شبهات مربوط به خلق اعمال عباد دفع و معنای کلام مولای متقیان روشن می شود که می فرماید لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین. زیرا مراد از امر بین الامرین این نیست که فعل عبد ترکیبی از جبر و اختیار باشد، همان طور مراد این نیست نه جبر باشد و نه اختیار ( یعنی از هر دو خالی باشد) و از این جهت هم نیست که فعل عبد از یک طرف همراه با اختیار و از طرف دیگر همراه با اضطرار باشد و این هم نیست که او مضطر در حال اختیار باشد، بلکه معنایش آن است که عباد مختارند از آن جهت که مجبورند و مجبورند از آن جهت که مختارند. علاوه، اختیار عبد عین اضطرارش است و آن که گفت خیر الامور اوسطها، با این عقیده و مذهب هماهنگ است.

تحلیلی بر جمله لا موثر فی الوجود الا الله

از جملات صریح ملا صدرا به دست می آید که او در تفسیر افعال عباد، از بلندای عرفان و عرصه توحید به آن می نگرد. به عقیده وی در این دیدگاه هیچ فاعل و موثری جز خدا قابل شناخت نیست. البته انحصار این نگرش می تواند بهانه دفاع از تفکر متعصبانه اعتقاد به خالقیت در توحید شود و بیشتر در جلب آرای مکاتبی باشد که به جبر گرایی متهم هستند و برای فرار از اتهام به جبر، مسئله کسب را مطرح کرده و تفاسیر قابل اعتنایی بیان کرده اند.در هر صورت، هدف از این جمله که جز خدا هیچ موثر دیگری در عالم هستی وجود ندارد، توجه تام به خالقیت در توحید است. از نتیجه چنین تفکری می توان فهمید سایر موجودات از جمله انسان، حتی علت ناقصه ایجاد یک فعل هم نباشند چه برسد که بتوانند آفریننده آن باشند.! واضح است که در تفسیر صدرایی و تفسیر پیروان کسب در باره خلق افعال، می توان از دو مسیر به طرف یک مقصد مشخص حرکت کرد و آن، تقویت توحید و انحصار فاعلیت برای خدای متعال است، اما با یک تفاوت که صدرا علاوه بر دفاع شدید از مبانی خالقیت در توحید و فاعلیت الهی که همراه با نگاه عرفانی و آفاقی است، از فاعلیت انسان و انتساب حقیقی افعال به او نیز دفاع می کند.

همان طور که اشاره شد، صدرا با نگاه عرفانی از نفوذ نور الهی و وحدانیت باری تعالی و اقتدار و سلطه حکومتش بر تمام هستی سخن می گوید. این نوع نگرش به توحید، به معنای فنای هر موجوی در سیطره شعاع نور الهی است و البته بالاترین نوع نگرش عرفانی و توحیدی حکیمان متاله و عارفان واصل می باشد و علاوه، عرصه فنا عرصه بروز نیست، چون که فاعل وابسته(ممکن) در ساحت نور الهی نمی تواند توجهی به خودش داشته باشد، بلکه تمام توجهش به سوری نور و موثر واقعی در عالم هستی است. به همین دلیل صدرا این جمله معروف را بیان کرد که «لا موثر فی الوجود الا الله.» با این حال وی اصرار دارد که انسان نیز به طور واقع فاعل فعل خود می باشد که البته با توجیهات فلسفی قابل فهم است و توضیحش در ادامه خواهد آمد. در طرف دیگر، متکلمان کسب گرا با نگاه کلامی به این موضوع نگریستند، اما هم سو با نگاه عرفانی صدرا معتقد شدند که در جهان هستی، فاعلی جز خدا شناخته نمی شود. شاید آن ها نیز باورمندی شدیدشان به توحید، ناشی از عرفان درون شان باشد که فقط خدا را می دیدند و التفاتی به خودشان نداشتند.

در ضمن به نظر می رسد مقصود این فیلسوف از بیان کلمه موثر، موثر به معنای خالق و فاعل باشد. یعنی در عرصه وجود هیچ موثری (خالق،فاعل،علت) جز خدای متعال شناخته نمی شود. به تعبیر دیگر، آن چیزی که بر جهان هستی اثر واقعی دارد و می تواند وجود آفرین باشد، خدای متعال است. پس انسان نمی تواند موجد و موثر در هستی باشد، بلکه فعلی که آفریده می شود را ابزار کسب خود قرار داده به آن عنوان وجهت می دهد. در نتیجه، جمله جز خدا موثر دیگری در عالم هستی وجود ندارد، به معنای انحصار فاعلیت برای خدای متعال است. با این حال همان طور که اشاره کردیم، صدرا تلاش می کند هم زمان با فاعلیت الهی، برای انسان نیز فاعلیتی حقیقی فرض کند. بنابراین، اگر هیچ موثری جز خدا شناخته نشود که در واقع نیز چنین است، پس نمی توان برای دیگر موجودات از جمله انسان قدرت مستقلی تصور کرد که دارای تاثیر خارجی باشد به گونه ای که فعل بیافریند! بلکه باید انسان را فاعلی تبعی یا ظلّی دانست که می تواند در سایه قدرت خدا، اثر خود را روی فعل آفریده شده بگذارد. پس انسان نمی تواند به عنوان فاعل حقیقی روی موجودات تاثیر مستقیم بگذارد، زیرا اثر واقعی مربوط به موثر واقعی یعنی خدای متعال است.علاوه، اگر فرض کنیم انسان هم مثل خداوند فاعل حقیقی افعال خویش است، با محظور ورود و تداخل هم زمان دو موثر در یک وجود روبرو می شویم که قابل توجیه و پذیرش نیست! زیرا یک فعل نمی تواند دو فاعل حقیقی داشته باشد.چون با تالی فاسد های مختلف روبرو می شود! هم چنین اشاره شد که تعبیر فاعلیت برای انسان، تعبیری مسامحی است و گرنه انسان در قالب مباشر آخرین واسطه انجام فعل در زنجیره علت ها و معلول های مربوط به افعالش است. وی در این حلقه، رفتاری هوشمندانه دارد و صاحب فکر و اختیار است و می تواند به فعل آفریده شده عنوان و جهت معین بدهد.

تشابه و تفاوت کلام صدرا و اشاعره در تفسیر فاعلیت الهی و انسان

وجه تشابه در این است که هر دو مکتب، فقط خدا را موثر اصلی در عالم هستی می دانند که می تواند ناشی از تشابه دو نگاه در بستر عرفانی و شهودی باشد. اما نقطه تفاوت در این است که صدرا همان طور که خدا را فاعل حقیقی افعال انسان می داند، انسان را نیز فاعل حقیقی فعل خویش می داند و آن را از مسیر قواعد فلسفی و پذیرش فاعلیت طولی تفسیر می کند. ولی مدافعان کسب، فاعلیت حقیقی انسان نسبت به افعالش را انکار می کنند و برای وی جز کسب آگاهانه که می تواند در نوع و جهت فعل اثر داشته باشد، نقش دیگری قایل نیستند.

تفاوت میان نگاه عرفانی و فلسفی ملا صدرا نسبت به افعال عباد

لازم به ذکر است که در نگاه عرفانی و شهودی ملا صدرا نمی توان جایگاهی برای فاعلیت انسان نسبت به افعالش قایل شد زیرا به گفته وی لا موثر فی الوجود الا الله. در این نگاه، تمامی موجودات تحت سیطره قدرت و فانی در شعاع نور الهی اند اما در نگاه فلسفی این حکیم و مطابق با قواعد عقلی و پذیرش فاعلیت طولی، افعال هم به طور واقع به خدای متعال نسبت داده می شود و هم به انسان.